Amaliy psi

8-jadval
10 ta so‘zni eslab qolish va uni qayta esga tushirish bo‘yicha tadqiqot qarori. Sarvar N. 11 yosh 4-sinf sinaluvchi F.I. yoshi o‘quvchisi 20.03.2013 y 11-20 sana vaqt

Qo‘zg‘atuvchi so‘zlar	Ko‘rsatishlar soni									1 soat 40 daqiqada esga tushirilgan so‘zlar
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Tog‘	-	-	-	-							-
Arra	-			-							-
Atirgul		-	-	-							-
Urug‘	-			-							-
Deraza		-	-	-							-
Non			-	-							-
Pero			-	-							-
Ko‘zoynak	-		-	-							-
Pal’to		-		-							-
Daryo	-	-	-	-							-
Aytilgan «ortiqcha» so‘zlar
Esga tushirilgan so‘zlar soni

Tajriba qarorida sinaluvchi «mustaqil» aytgan so‘zlar ham qayd etiladi. Bir qayta esga tushirish bosqichi davomida «ortiqcha» so‘zlarni va takrorlashlarni hisobga olgan holda esga tushirilayotgan so‘zning tartib raqami bo‘yicha necha marta takrorlanganligini hisoblash mumkin. Navbatdagi ko‘rsatishlarda sinaluvchidan oldingi aytilgan so‘zlarni ham, hozirgi aytilgan so‘zlarni ham qayta esga tushirish so‘raladi. Tajriba o‘tkazish uchun o‘rtacha 5–7 daqiqa vaqt ketadi.
Bavosita eslab qolish metodikasi
Bavosita esda olib qolish metodikasi yordamida (A.N.Leontev, 1928) faqatgina assotsiativ, mantiqiy xotirani emas, tafakkur xususiyatlarini ham aniqlash mumkin. Tadqiqotchi sinaluvchi eslab qolishi uchun beriladigan 10–15 ta so‘zni (9, 10 - jadval) hamda 20–30 ta rasmli kartochkalar to‘plamini tanlaydi. Rasmlar so‘zlarni bevosita aks ettirmaydigan qilib, mustaqil tanlanishi mumkin.
9-jadval
5–7 yoshli bolalar uchun bavosita esda olib qolish metodikasida ishlatiladigan qo‘zg‘ovchi material

Sinaluvchi eslab qolishi uchun aytiladigan so‘zlar				Har xil bevositalikni ifodalaydigan rasmlar
Tushki ovqat	Yorug‘	Qush	Son		Karovat	Pichoq	Divan	Olma
Bog‘	Kiyim	O‘qish	Hona		Daraxt	Maktab	binosi	Shkaf
Yo‘l	Tun	Stul	Hiroq		Idish	Soat	Sigir	Ko‘ylak
Dala	Xato	O‘rmon	Velosiped Qulupnay			Qalam	Mushuk	Avtomobil
Tut	Ot	Sichqon	Uycha		Divan	Samokat	Aravaha	Xaskash

Katta bog‘cha yoshidagi va kichik maktab yoshidagi bolalarni tekshirish uchun turli seriyalarda har xil so‘zlar va rasmlar tanlanishi zarur: birinchi seriyada ular ancha aniq bo‘lishi kerak, ikkinchi seriyada mavhumroq bo‘lishi ham mumkin. Rasmlarning hajmi bir xil va bo‘yalgan bo‘lishi kerak.
Maktabga chiqishidan oldin bolalarning xotirasini tezda aniqlash maqsadida bu metodikaning L.N.Poperechnaya (1979) tomonidan o‘zgartirilgan variantidan foydalanish mumkin. Uning mazmuni: qo‘zg‘atuvchi materialni o‘zgartirish, hajmini qisqartirishdan iborat. Bunda 15 ta so‘z va 25–30 rasm o‘rniga 5 ta so‘z va 16 ta rasm beriladi. Tajribani boshlashdan oldin tadqiqotchi bola bilan birgalikda hamma rasmlarni qarab chiqadi, bolaga tushunarsiz rasmlarni izohlab beradi. Keyin bolaga quyidagi ko‘rsatma beriladi:
10-jadval
8–12 yoshli bolalar uchun bavosita esda olib qolish metodikasida ishlatiladigan qo‘zg‘ovchi material

Sinaluvchi esda olib qolishi uchun o‘qib beriladigan so‘zlar	Har xil bavositalikni ifodalaydigan rasmlar
yomg‘ir janjal uchrashuv javob yong’in mehnat g‘am o‘yin majlis kuch ertalab qo‘shni teatr telefon bayram	Dasturxon, ot, stul, bolta, telefon, daftar, lampochka, pat, qalam, gul, belkurak, shapka, xaskash, daraxt, samolyot

11-jadval
Bavosita eslab qolish metodikasining o‘zgartirilgan varianti uchun qo‘zg‘atuvchi material

Sinaluvchi esda olib qolishi uchun o‘qib beriladigan so‘zlar	Har xil bavositalik imkonini beradigan rasmlar
yong‘in yomg‘ir mehnat xato g‘am	oshxona, asbob, maktab doskasi, taroq, quyosh, globus, ko‘za, xo‘roz, devor, bolalar ishtoni, ot, ko‘cha chirog‘i, botinka, soatlar, qalam, zavod trubalari, non do‘koni

«Hozir sizlarga so‘zlarni o‘qib beraman, siz esa ularni yaxshiroq eslab qolish uchun ularga mos rasmlarni tanlaysiz. Bu rasmlar keyinchalik so‘zlarni qayta esga tushirishga yordam berishi zarur». Birinchi «yong‘in» so‘zi beriladi. Agar bola 15 soniya davomida ishga kirishmasa, u ko‘rsatmani yaxshi tushunganligini aniqlash kerak. Ko‘rsatma yana takrorlanadi. Agar 20-30 soniyadan keyin bola topshiriqni bajarishga kirishmasa, tadqiqotchi tushuntira boshlaydi: «Siz «yong‘in» so‘zini esga tushirishga yordam beradigan rasmli kartochkani tanlashingiz zarur. Qanday rasm yong‘inni, tutun chiqayotganini eslatishini qarab chiqamiz. Mana masalan, bu erda zavod trubalari, tutun Yuqoriga chiqayotgani tasvirlangan. Bu rasm sizga «yong‘in» so‘zini eslab qolishga yordam beradimi?». Bola tasdiqlab boshini silkiydi va qanday eslab qolish kerakligini tushunganligini aytadi. Keyin tadqiqotchi keyingi so‘zni aytadi, sinaluvchi bo‘lsa zarur kartochkani tanlaydi. Kartochkani tanlash uchun 30 soniyagacha vaqt beriladi. Ko‘pincha bolalar tezroq tanlashadi. Har bir tanlashdan so‘ng, tadqiqotchi bolani nima uchun xuddi shu rasmni tanlaganini, u aytilgan so‘z bilan qanday bog‘langanligini so‘raydi.
Hamma so‘zlar aytilib, ularga mos rasmlar tanlanganidan keyin, eksperimentator ularni bir chetga olib qo‘yib, bolaga xotirani o‘rganish bo‘yicha boshqa topshiriq beradi, masalan kubiklardan figura yasash. 15 yoki 30 daqiqadan so‘ng, unga so‘zlarni eslab qolish uchun tanlangan rasmlar ko‘rsatiladi. Bola eslab qolgan so‘zni aytishi kerak. Bunda u yoki bu rasm xotirada qanday bog‘lanishlarni hosil qilishini aniqlash zarur.
Tadqiqot jarayonida tajriba qarori to‘ldirib boriladi (12-jadval).
12-jadval
Bavosita eslab qolish tajribasining qarori

Eslab qolish uchun berilgan so‘zlar	Rasmni tanlash vaqti (soniya)	Rasmni tanlash motivi	Qayta esga tushirish

Turli yordamchi vositalardan foydalanib to‘g‘ri qayta esga tushirilgan so‘zlar bolada eslab qolish qobiliyatining kuchli rivojlanganligidan dalolat beradi (A.N.Leontev, 1928).
Piktogramma metodi.
Bevosita eslab qolish xususiyatlarini piktogramma, ya'ni rasmli assotsiatsiyalar metodi orqali ham o‘rganish mumkin. Piktogramma eksperimental-psixologik tadqiqot usuli sifatida birinchi marta L.V.Zankov (1935) tomonidan qo‘llanilgan. Sinaluvchi aniq so‘zni rasmdagi tasvir orqali eslab qolishi kerak. Sinaluvchi so‘z va tasvir o‘rtasidagi aloqani o‘ylab topishi kerak, bu esa keyinchalik so‘zni qayta eslashiga imkon beradi.
Rasm va so‘z o‘rtasidagi assotsiativ aloqani shakllantirish jarayonida inson shunday mazmunli aloqalarni tanlaydiki, uning fikricha, bu rasmlar so‘zni eslab qolish uchun yaroqli bo‘ladi. (A.R.Luriya, 1967). Shuning uchun ham bu metodika orqali tadqiqot o‘tkazish faqatgina assotsiativ, bevosita xotira xususiyatlarinigina emas, fikrlash faoliyati xarakteri, mantiqiy tafakkurning rivojlanish darajasi haqida ham bilish imkonini beradi. (S.V.Longinova, S.Ya.Rubinshteyn, 1972, B.G.Xersonskiy, 1988).
Metodikaning mazmuni shundan iboratki, sinaluvchi aniq bir so‘zni – tushunchani eslab qolish uchun o‘zi mustaqil rasm sxema chizadi. Bu chizilgan rasm sxema keyinchalik so‘zni – tushunchani esga tushirishga yordam berishi kerak. Alohida harf so‘zlarni yozish tavsiya etilmaydi. Tajriba o‘tkazish uchun oldindan tayyorlangan toza varaq va qalam kerak bo‘ladi.
Sinaluvchiga quyidagi ko‘rsatma beriladi: «Men sizga so‘zlarni aytaman, siz ularni eslab qolish uchun kichikroq rasm chizib oling. Rasm chizish tezligi va rasmning sifati sizni xavotirlantirmasin. Asosiysi, siz keyin rasmga qarab, eslab qolgan so‘zlaringizni aytsangiz bo‘ldi».
So‘zlar ( yoki so‘z birikmalari) quyidagilar bo‘lishi mumkin:
Bayram Ko‘zi ojiz bola Taraqqiyot
Mehribon buvi Qorong‘u tun G‘amgin
Urush Og‘ir ish Hokimiyat
Qattiqqo‘l o‘qituvchi Sovqotayotgan qiz Qo‘rqinch
Qorni och odam Bemor ayol Do‘stlik
Bola qanchalik yosh bo‘lsa, topshiriqni bajarishga u shunchalik qiynaladi. Bu ularda tafakkurning aniq uslubi, mexanik xotira ustunligi, rasm chizish malakalarining etarlicha rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. Lekin bolalar 11-12 yoshdan materialning qismlari o‘rtasida bog‘lanishlar (assotsiatsiya) o‘rnatishda ko‘rinadigan anglangan operatsiyalar asosida eslab qola boshlaydilar.
Tadqiqot mobaynida quyidagi qismlarni o‘z ichiga oladigan qaror to‘ldiriladi (13-jadval).
13-jadval
Piktogramma metodi bo‘yicha tadqiqot qarori

t/r	So‘zli qo‘zg‘atuvchi	Rasm	Sharhlash	Javob

Piktogramma metodikasi yordamida assotsiativ jarayonlar xususiyatlari, bolada so‘zning aniq mavhum ma‘nosi o‘rtasidagi aloqa o‘rnata olish xususiyatlari haqida bilish mumkin.