Amaliy. Texnologik o`lchashlarda qo`llaniladigan o`lchov birliklari. Xalqaro va sanoat o`lchov birliklari tizimi bilan

Kattalik
Birlik
Nomi	O‘lchamligi		Nomi	Belgisi
Maydon	L2		metrning kvadrati	m2
hajm, sig‘diruvchanlik	L3		metrning kubi	M3
Tezlik	LT^1		sekundiga metr	m/s
Tezlanish	LT^2		metr taqsim sekundning kvadrati	m/s^2
Zichlik	L-3 M		kilogramm taqsim metrning kubi	kg/m^3
To‘lqin son	L1		metrning darajasi minus bir	m-1
Solishtirma xajm	L3M-1		metrning kubi taqsim kilogramm	m^3/kg
Elektr tokining zichligi	L-2I		amper taqsim metrning kvadrati	A/m^2
Magnit maydonning kuchlanganligi	L-1I		amper taqsim metr	A/m

Komponentning molyar konqentratsiyasi	L-3N	mol taqsim metrning kubi	mol/m^3
Ravshanlik	L-2J	kandela taqsim metrning kvadrati	cd/m^2

SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari 3-jadvalda ko‘rsatilgan.
SI ning elektr va magnit kattaliklarining birliklarini elektromagnit maydoni tenglamalarini ratsionallashtirilgan shakliga muvofiq hosil qilish lozim. Bu tenglamalarga vakuumning magnit doimiyligi qokiradi. Uni aniq qiymati 4π·10^-7 H/m yoki 12,566 370 614...-10^-7 N/t(aniq).
O‘lchovlar va tarozilar XVII Bosh konferensiyasining - O‘TBK (1983 y.) qarorlariga muvofiq uzunlik birligi - metrni yangi ta’rifi bo‘yicha, tekis elektromagnit tulqinlarining ^{vakuumda tarqalish tezligini qiymati} So ^{- 299792458 m/s (aniq) ga teng deb qabul qilingan.}
Bu tenglamaga shuningdek qiymati 8,854187817 10^-12 F/m teng deb qabul qilingan ^{vakuumning elektrik doimiyligi ε}0 ^kiradi.
Elektr birliklari o‘lchamlarining anikligini Djozefson effekti va Xoll kvant effekti asosida oshirish maqsadida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti (O‘TXK) tomonidan 1990 yil 1 ^{yanvaridan boshlab Djozefson konstantasining shartli qiymati K}j-90 ^{= 4,83579-10 Nz/ V (aniq) [O‘TXK 1 - tavsiyasi, 1988 y] va Klitqing konstantasini shartli qiymati R}k-90 ^{= 25812,807 U (aniq)} [O‘TXK, 2- tavsiyasi, 1988 y] deb kiritildi.

3-jadval. SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari

Kattalik		Birlik
Nomi	O‘lchamligi	Nomi	Belgisi	SIning asosiy va hosilaviy birliklari orqali ifodalanishi
YAssi burchak	l	radian	rad	m·m^-1=1
Fazoviy burchak	l	steradian	sr	m^2·m^-2=1
CHastota	T1	gers	Hz	s-1
Kuch	LMT^2	nyuton	N	m·kg·s^-2
Bosim	L-1MT2	paskal	Pa	M^1·kg·s^-2
Energiya, ish, issiqlik miqdori	L^2MT^2	djoul	J	m^2·kg·s^-2
Quvvat	L^2MT3	vatt	W	m^2·kg·s^-3
Elektr zaryadi, elektr miqdori	TI	kulon	C	s·A
Elektr kuchlanishi, elektr potensial elektr potensiallar ayirmas, elektr yurituvchi kuch	L^2MT^3I^1	volt	V	m^-2·kg·s^-3·A^2
Elektr sig‘im	L-2 M-1T4I2	farad	F	m^-2·kg^-1·s^4·A^2
Elektr qarshilik	L2M-1T3I2	om	Ω	m^2·kg·s^-3·A^2
Elektr o‘tkazuvchanlik	L-2M1T3I2	simens	S	m^-2·kg^-1·s^3·A^-2
Magnit induksiyasining oqimi, magnit oqimi	L2MT2I-1	veber	Wb	m^-2·kg·s^-2·A^2

Magnit oqimining zichligi, magnit induksiya	MT2I-1	tesla	T	kg·s^-2A^-1
Induktivlik, o‘zaro induvtivlik	L2MT2I-2	genri	H	m^2·kg·s^-2·A^-2
Selsiy harorati	Θ	selsiy gradusi	0C	K
YOrug‘lik oqimi	J	lyumen	lm	cd·sr
YOritilganlik	L-2J	lyuks	Ix	m^-2·cd·sr
Radioaktiv manbadagi nuklidlarning aktivligi (radionuklidning greyaktivligi)	T1	bekkerel	Bq	s-1
Ionzivelovchi nurlanishning yuritilgan dozasi, kerma	L2T-2	grey	Gy	m2s-2
Ionlovchi nurlanishning ekvivalent dozasi, ionlovchi nurlanishning effektiv dozasi	L2T-2	zivert	Sv	m2s-2
Katalizator aktivligi	NT^1	katal	kat	Mol-s^-1

Izoh - U1XK ning 1 va 2 tavsiyalari elektr yurituvchi kuch birligi yult va elektr qarshilik birligi - Om ta’rifi Xalqaro birliklar tizimida qayta ko‘rib chiqilgan degan ma’noni bildirmaydi.

Izohlar:

1. 
   3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi - steradian kiritilgan.
   
2. 
   Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili o‘lchovlar va tarozilar XI Bosh konferensiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va qo‘shimcha (radian va steradian). O‘TBK radian va steradian birligini «qo‘shimcha» deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi tug‘risidagi masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish maqsadida o‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1- tavsiya) qo‘shimcha SI birliklari sinfini o‘lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, O‘TBK hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda ularni qo‘llash yoki qo‘llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil XX UTBK (8-qaror) SI dan qo‘shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda qo‘llanish yoki qo‘llanilmasligi mumkin bo‘lgan (zaruriyatga ko‘ra) radian va steradianni SI ning o‘lchamsiz hosilaviy birliklari deb atashga qaror qildi.
   

Nazorat savollari

1. 
   O‘lchanayotgan kattalikning vaqtga bog‘liqligi xarakteri bo‘yicha turlari?
   
2. 
   O‘lchanayotgan kattalikning son qiymati qanday o‘lchash turlari yordamida topiladi?
   
3. 
   O‘lchash xatoliklari qanday klassifikatsiyasiyalanadi?
   
4. 
   O‘lchash vositalarining xatoliklarini tushuntirib bering?
   
5. 
   Asosiy va hosilaviy birliklar va ularning bir-biridan farqlanishi?