Amaliyot hisoboti

Korxonaning rahbariyati uchun:

- yalpi foyda;
- sof foyda;
- operatsion xarajatlar;
- doimiy, o’zgarmas xarajatlarni qoplash uchun ajratilgan mablag’larni korxona foydasidagi salmog’i;
- operatsion richag.

2. 
   Korxona mulkdorlari uchun:
   

- korxonaga tegishli kapitalning foyda me’yori;
- oddiy aktsiyalar foyda me’yori;
- bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda;
- bitta aktsiyaga tushgan naqd pullar;
- bitta aktsiyaning narxining o’sishi;
- aktsionerlarning umumiy foydasi.

3. 
   Korxonaning investorlari uchun:
   

- qoplash koeffitsienti;
- «tanqidiy» baholash koeffitsienti;
- korxona mulkining to’satdan sotiladigan qiymati.
Yuqorida ko’rsatilgan moliyaviy barqarorlikni tavsiflaydigan ko’rsatkichlar uzoq xorij mamlakatlari – AQSH, Buyuk Britaniya va Germaniya tahlil amaliyotiga taalluqlidir.
Korxonalar faoliyatini tahlil qilish ishlarida innovatsion texnologiyalarini qo’llash ham ijobiy natijalar beradi. Bu borada xorijiy davlatlarda moliyaviy menejer, moliyachi, boshqaruv buxgalteri kabi kasb egalari korxona xo’jalik faoliyatini kom’yuter dasturlari tahlil ma’lumotlari asosida baholab beradilar. Bu dasturlarning ba’zilari bilan tanishib o’tishimiz mumkin.
Tahlil jarayonida qo’llash uchun tavsiya etiladigan kompyuter dasturiy ta’minotlarini quyida keltirib o’tamiz. Bu dasturlar to’g’risidagi ma’lumotlar www.audit-it.ru saytidan olingan.

“ Vash finansovыy analitik 2” dasturi. Bu dastur taskilotlarning moliyaviy holatini buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga asoslanib tahlil qiluvchi intelektual tizimdir. Tizimnin asosiy xususiyati – tahlil jarayonida jismoniy shaxs ishtirokini butkul istisno qiladi. Tahlilchi tarafidan moliyaviy hisobot ma’lumotlari tizimga kiritiladi va tahlil natijalari bo’yicha malakali tahlilchi tayyorlaydigan tahlil hisobotidan farq qilmaydigan hisobot olinadi.

“ Analiz oborotnogo kapitala” dastur aylanma mablag’larni, dargumon qarzlarni avtomatik ajratish, nolikvid zaxiralar, muddati o’tgan qarzlar, pulsiz jarayonlarni optimallashtirishga mo’ljallangan. 1C dasturi bilan hamoxang ishlaydi. Dargumon qarzlarni hisoblash foydalanuvchi tomonidan kiritilgan metodologiya asosida hisoblab chiqariladi. Dastur dargumon qarzlarni undirilishi boyicha ishlar samaradorligini nazorat qilish, hamkorlarni to’lov qobiliyati bo’yicha ranjirlash, hisob-kitoblarni qulaylik bilan boshqarish imkonini beradi.

Mazkur dasturlar natijalari asosida korxona moliyaviy barqarorligini mustahkamlash bo’yicha qarorlar qabul qilish mumkin. Yuqorida sanab o’tilgan dasturiy ta’minotlardan foydalanish tahlil natijalariga sub’ektiv ta’sirlarning oldini oladi, tahlil natijalarini aniq va ishonchli bo’lishini ta’minlaydi. Qolaversa tahlil o’tkazish muddatlari va bajariladigan ish hajmini sezilarli darajada qisqartirishi, hamda ish samaradorligini ortishiga xizmat qiladi. Bu o’z navbatida tashkilotga tahlil bo’yicha turli xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi hamda moliyaviy barqarorlikni yuksaltirish uchun xizmat qiladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, korxonalarda xorijiy tajribalarni inobatga olish kelgusida korxonaning xorijiy investorlar tomonidan ham mavqeini oshishiga sabab bo’ladi. Bizningcha, korxonalar moliyaviy barqarorligini ta’minlashda Yevropa mamlakatlari tajribalaridan hamda mavjud innovatsiya yutuqlaridan foydalanish albatta yuqori samara berishi mumkin, deb hisoblaymiz.

Hozirgi iqtisodiy sharoitda har bir xo’jalikdagi mablag’larni o’rganish harakatini davr talabi bo’lib hisoblanadi. Chunki mablag’larni qay tarzda foydalanish korxonaning moliyaviy natijasiga kata bog’liqdir.

Chunki tovar-moddiy zaxiralarning ishlab chiqarish korxonalarida xarajatlar qismini asosini tashkil qiladi. Shuning uchun ham doimiy ravishda tovar-moddiy zaxiralarini ishlatilishi, qoldig’i, harakatini doimiy nazoratga olish zarurdir. Shuning uchun ham vaqti-vaqti bilan korxonalarning o’zlarida yil davomida foydalanilishini tahlil qilish zarur hisoblanadi. Tahlil uchun ma’lumotlar inventarizatsiya yo’li orqali olib boriladi.
Inventarizatsiya termini «inventar» (lotincha – inventorum) so’zidan kelib chiqqan bo’lib, buyumlarni ro’yxatga olish degan ma’noni anglatadi. Inventarizatsiya, bu o’rganilayotgan ob’ektlarni haqiqiy holida ko’rib sanash va o’lchab o’rganish usuli bo’lib, nazoratning muhim bir qismidir.
Inventarizatsiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda taftish qilinayotgan har bir konkret ob’ekt ko’rib chiqish, sanash, o’lchash, tortish, hisoblash yo’llari bilan o’rganiladi.
Inventarizatsiya tushunchasi tor ma’noda, ya’ni nazorat qilinayotgan ob’ektlarni haqiqiy holida ko’rib chiqish ma’nosida qo’llanadiki, bundan inventarizatsiyaning tekshirilayotgan ob’ektlarining mavjud holatini o’rganish, ularga son va sifat jihatdan tavsif berish vazifasi kelib chiqadi.
Inventarizatsiya amalda nazoratning boshqa usullari bilan uzviy bog’liq holda olib boriladiki, bu uning ta’sirchanligini yanada oshiradi. Masalan, inventarizatsiya natijasida tekshirilayotgan ob’ektning haqiqiy va hisobot ko’rsatkichlari o’rtasida farq chiqsa, darhol hujjatlarni tekshirish yo’li bilan bunday farqning kelib chiqish sabablari aniqlanadi.
Inventarizatsiya o’tkazishning texnikaviy elementlari butun xalq xo’jaligi yoki uning ayrim tarmoqlari miqyosida bir xil normativ qoida sifatida qonun bilan tasdiqlangan va bu masala buxgalteriya hisobotlari va balanslari to’g’risidagi Nizomda to’la o’z aksini topgan. Inventarizatsiya faqat ma’muriyat tomonidan qabul qilingan qaror yoki buyruq asosida tuzilgan maxsus komissiya tomonidan o’tkazilishi mumkin. Bunday komissiya tarkibida ish faoliyati albatta tekshirilayotgan moddiy javobgar yoki mas’ul shaxs ishtirok etishi albatta shart. Invetarizatsiya to’satdan va har bir ob’ektni ko’z bilan ko’rib, sanab o’tkaziladiki, bu uning natijalarining ob’ektivligini ta’minlaydi. Inventarizatsiya albatta takrorlash tartibida, ya’ni tekshirish ob’ektlari ham komissiya tomonidan, ham javobgar shaxs tomonidan to’liq ko’rib, o’lchanib, sanab yoki tortilib o’tkazilishi lozim.
Inventarizatsiya natijalari maxsus hujjat – oraliq inventarizatsiya aktida aks ettiriladi. Bu dalolatnoma har bir inventarizatsiya natijalariga javobgar shaxslar bo’yicha tuzilishi shart. Inventarizatsiya natijasida olingan haqiqiy ma’lumotlar buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan solishtirilib, natija – ob’ektlarning kam yoki ortiqcha miqdori aniqlanadi. Bunda haqiqiy va hujjatli nazoratning buxgalteriya hisobiga uzviy bog’liqligi yana bir bor namoyon bo’ladi.
Inventarizatsiya o’tkazilishi tartibiga ko’ra, rejali va rejasiz bo’lishi mumkin.
Nazorat organining nazorat-taftish ishlari rejasiga asosan o’tkaziladigan inventarizatsiya rejali inventarizatsiya deb ataladi. Inventarizatsiyaning bu turi korxonalar va xo’jaliklararo tashkilotlar taftish komisiyalari ish faoliyatida keng tarqalgan bo’lib, ko’p hollarda maxsus (shtatdagi) nazoratchilarning tekshirish o’tkazish rejalariga ham kiritiladi. Rejali inventarizatsiya buxgalteriya hisob tizimida muhim o’rin tutadi. Maxsus qarorga ko’ra, har bir xo’jalik mablag’lari va moddiy boyliklari turi bo’yicha ma’lum bir vaqt ichida inventarizatsiya o’tkazib turilishi kerak.
Xususan, qishloq xo’jaligi korxonalarida rejali inventarizatsiyalar o’tkazish bo’yicha hukumat qarori bilan quyidagi muddatli: asosiy vositalar (chorva mollaridan tashqari) – yilda kamida bir marta; bino va inshootlar – ikki- uch yilda bir marta; chorva mollari – har kvartalda; em-xashak, urug’li va o’g’itlar, ehtiyot qismlari, ta’mirlash materiallari – yilida kamida ikki marta; tayyor mahsulot va kam baholi buyumlar – yilda bir marta; neft mahsulotlari, pul mablag’lari va qimmatbaho qog’ozlar – har oyda; moliya-kredit organlari biri bilan hisob-kitoblar – har kvartalda va boshqa hisob-kitoblar bo’yicha yilda bir marta o’tkazilishi belgilab qo’yilgandir.
Inventarlash deb haqiqatda mavjud bo’lgan mol-mulk va moliyaviy majburiyatlarni ularni muayyan sanadagi buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan taqqoslash yo’li bilan aniqlashtirishga aytiladi.
Inventarlash maqsadlari, uni o’tkazish qoidalari, tafovutlarni tartibga solish va inventarlash natijalarini rasmiylashtirish tartibi 19-son BHMS
«Inventarlashni tashkil etish va o’tkazish» (O’zR AV tomonidan 02.11,1999 yilda 833-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan) bilan tartibga solinadi.
Korxonalarning buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining to’g’riligi ularning ishlab chiqarish zaxiralari inventarizasiya qilish bilan
tasdiqlanadi. Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizasiya qilish "Inventarizasiyani tashkil etish va o’tkazish" nomli 19-son BHMS va "Tovar- moddiy zaxiralar" nomli 4-son BHMSlar bilan tartibga solinadi.
Inventarizasiyadan ko’zlangan asosiy maqsad - ishlab chiqarish zaxiralarining natura va qiymat ko’rinishida amalda mavjud ekanligina aniqlashdan iborat. Inventarizasiya qilish natijasida boyliklarning to’g’ri saqlanishi va berilishi, tarozi va o’lchov asboblarinng, hisob yuritish tartibi va boshqalar tekshiriladi.
Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizasiya qilish bir yilda kamida bir marta hisobotini tuzishdan oldin, lekin hisobot yilining 1oktyabridan keyin amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish zaxiralarining saqlanishini, ularni saqlash shart-sharoitlarini va omborda hisobga olish ahvolini nazorat qilish uchun inventarizasiyalar o’rtasidagi davrda muntazam tekshirishlar va materiallarni tanlab inventarizasiyalash o’tkazilishi kerak.
Quyidagi holatlarda inventarizasiya muddatidan oldin o’tkazilishi shart:

• 
  Korxona mol-mulkini ijaraga berish, sotib olish, shuningdek davlat korxonasini aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish chog’ida;
  
• 
  Tovar-moddiy boylliklar qayta baholanganda;
  
• 
  Moddiy javobgar shaxs o’zgarganida;
  
• 
  Talon-taroj qilish yoki suiiste’mol qilish, shuningdek boyliklarning buzilishi bilan bog’liq faktlar aniqlanganda;
  
• 
  Yong’in yoki tabiiy ofatlar sodir bo’lganda;
  
• 
  Korxona tugatilayotganida tugatish balansini tuzish oldidan va boshqa hollarda.
  

Tekshirish ko’lamiga ko’ra inventarizasiya yoppasiga yoki tanlab o’tkaziladigan, o’tkazish vaqti bo’yicha rejalashtirilgan yoki to’satdan o’tkaziladigan inventarizasiyalarga bo’linishi mumkin.
Inventarizasiyani o’tkazishga korxona rahbari va bosh buxgalteri rahbarlik qiladi. Ishlab chiqarish zaxiralarni inventarizasiya qilish inventarizasiya qiluvchi ishchi komissiyalar tomonidan moddiy javobgar shaxs ishtrokida amalga oshiriladi.
Inventarlash davrida moddiy boyliklarning mavjudligi tarozida tortish, o’lchash usuli bilan aniqlanadi va ro’yxatda rasmiylashtiriladi. Ro’yxatni moddiy javobgar shaxs imzolaydi.
Inventarizasiya qilish natijasida materiallar bo’yicha hujjatlardagi
ma’lumotlar va haqiqiy qoldiqlar orasida farq solishtiruv qaydnomasida rasmiylashtiradi. Ishlab chiqarish zaxiralarni inventarizasiya qilish aniqlangan haqiqiy mavjud mulk va buxgalteriya hisobi ma’lumotlari o’rtasidagi tafovutlar quyidagicha aks ettiriladi.
Quyidagi hollarda inventarlashni o’tkazish shart:

• 
  mol-mulk ijaraga berilganda, sotib olinganda, sotilganda, davlat tasarrufidan chiqarilganda va xususiylashtirilganda;
  
• 
  asosiy vositalar va tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganda;
  
• 
  moddiy javobgar shaxslar almashganda;
  
• 
  o’g’irlik yoki suiiste'mol, shuningdek, boyliklarni ishdan chiqarish faktlari aniqlanganda;
  
• 
  tabiiy ofatlar, yong’inlar, falokatlar yoki gayritabiiy sharoitlar yuzaga keltirgan boshqa favqulodda vaziyatlar yuz berganda;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub'ekt tugatilganda (qayta tashkil etilganda);
  
• 
  yillik moliyaviy hisobotni tuzish oldidan.
  

Tovar-moddiy zaxiralar bir yilda kamida bir marta, asosiy vositalar ikki yilda kamida bir marta, kutubxona fondlari besh yilda bir marta, pul mablag’lari va pul hujjatlari, qat’iy hisobdagi blanklar oyda bir marta, yonilg’i-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari har chorakda inventarlanadi.
Inventarlashni o’tkazish uchun korxona rahbarining buyrug’i bilan inventarlash komissiyasi tashkil etiladi, uning tarkibiga bosh (katta) buxgalter kiradi. Komissiyaga korxona rahbari yoki uning o’rinbosari boshchilik qiladi. Rahbarning buyrug’i bilan inventarlashni o’tkazish muddatlari, ob'ektlari va tartibi belgilanadi. Inventarlashni o’tkazishdan oldin tayyorgarlik ishi olib boriladi. Inventarlashni boshlash oldidan barcha birlamchi hujjatlarga ishlov berish oxiriga yetkaziladi. Barcha tovar-moddiy boyliklar nomlari, nav va hajmlariga ko’ra joylashtirilishi kerak. Inventarlash boshlanishidan oldin komissiya moddiy javobgar shaxslardan barcha hujjjtlar buxgalteriyaga yoki komissiyaga topshirilganligi va ularning javobarligiga kelib tushgan barcha boyliklar kirim qilinganligi, ishlatilganlari esa xarajatga o’tkazilib hisobdan chiqarilganligi xususidagi tilxatni oladi.
Inventarlash boyliklar joylashgan yerda o’tkaziladi, unda moddiy javobgar shaxslarning ishtirok etishi shart. Inventarlash vaqtida operasiyalar to’xtatib qo’yiladi.
Boyliklarning mavjudliga inventarlash paytida ularni albatta sanash, tortish va o’lchash yo’li bilan belgilanadi. Moddiy boyliklar ko’p miqdorda bo’lgan hollarda ularni tanlab tekshirishga ruxsat beriladi. Qoplamasiz uyulib saqlanayotgan boyliklar texnik hisob-kitob yo’li bilan hisoblanadi.
Aniqlangan va hisoblab chiqilgan boyliklar maxsus inventarlash ro’yxatlarida batafsil qayd etiladi. Ro’yxatlarga komissiyaning barcha a'zolari va moddiy javobgar shaxslar imzo chekadilar. Ro’yxat oxirida moddiy javobgar shaxslar komissiya boyliklarni ularning ishtirokida tekshirganligini, komissiya a'zolariga nisbatan biror-bir da'volarining yo’qligi va ro’yxatda sanab o’tilgan boyliklarning mas’uliyatli saqlashga qabul qlinganligini tasdiqlaydagan tilxat beradilar.
Buxgalteriyada inventarlash ro’yxatlarining ma'lumotlari hisobda ko’rsatilgan qoldiqlar bilan solishtiriladi va tafovutlari (ortiqcha yoki kamomad) aniqangan boyliklar bo’yicha solishtirish qaydnomalarini tuzadilar. Solishtirish qaydnomalarini komissiya va moddiy javobgar shaxslar imzolaydilar.
Inventarlash tugaganidan so’ng uning to’g’ri o’tkazilganligini nazorat tarzida tekshirish amalga oshirilishi mumkin. Bunday tekshiruvlar natijalari dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi va maxsus daftarda qayd etiladi.
Inventarlash to’g’risidagi buyruq, inventarlash ro’yxati, solishtirish qaydnomasi, inventarlash dalolatnomalari va nazorat tekshiruvlarini hisobga olish dafttarining namunaviy shakllari 19-son BHMSga ilovalarda keltiriladi. Inventarlash va boshqa tekshirishlar paytida aniqlangan boyliklarning haqiqatda mavjudligi buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan farqlari quyidagicha
tartibga solinadi:

• 
  ortiqcha chiqqan asosiy vositalar, moddiy boyliklar, pul mablag’lari va boshqa mol-mulk kirim qilinishi va tegishlicha korxonaning moliyaviy natijalariga qayd etilishi, keyinchalik ortiqcha chiqish sabablari va aybdor shaxslar aniqlanishi kerak;
  
• 
  belgilangan me'yorlar doirasida boyliklarning yo’qolishi rahbarning farmoyishiga ko’ra ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga hisobdan o’chiriladi;
  
• 
  yo’qolish me'yorlaridan ortiqcha boyliklar kamomadi, shuningdek, boyliklar buzilishdan ko’rilgan talafotlar aybdor shaxslarga yuklanadi;
  
• 
  boyliklarning yo’qolish va boyliklar buzilishi tufayli talafotlar me'yorlaridan ortiqcha kamomadi, kamomad va buzilishlarning aniq aybdorlari aniqlanmagan hollarda, ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga hisobdan chiqarilishi mumkin. Bunda ana shunday kamomad va talafotlarning oldini olish bo’yicha qabul qilingan choralar ko’rsatilishi kerak.
  

Inventarlash natijalari inventarlash tugagan oydagi hisob va hisobotda, yillik inventarlashda esa yillik moliyaviy hisobotda aks ettirilishi kerak.
Inventarlashlar natijalari ma'lumotlari inventarlashda aniqlangan natijalar qaydnomasida (19-son BHMS-ga 5-ilova) umumlashtiriladi.
Ishlab chiqarish zaxiralarning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlangan me’yorlar doirasida tabiiy kamayishi, korxona rahbari ko’rsatmasi bo’yicha tegishli ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkaziladi. Suiiste’mol qilishlar oqibatida yo’l qo’yilgan kamomad va yo’qotishlar aniqlangan taqdirda tegishli hujjatlar kamomad aniqlangandan so’ng 5 kun ichida tergov organlariga oshirilishi lozim, aniqlangan kamomad summasiga esa fuqarolik da'vosi qo’zg’atiladi. Aybdorlari aniqlanmagan o’g’irliklar bo’yicha ko’rilgan zararlar foyda solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan bazaga "Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom"ning 1-ilovasiga binoan kiritiladi.
Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizasiya qilish natijasida ortiqcha mol- mulk mavjudligi aniqlansa, u moliyaviy natijalarga kirim qilinadi.
Tovar-moddiy zaxiralar hisobi va uni yuritish usullari
«Korxona buxgalteriyasida tovar-moddiy zaxiralarning kirim-chiqimlari xususidagi barcha birlamchi hujjatlar: manzil belgilari, imzolar, summalar va amalga oshirilgan tadbirlarning qonunga to’g’ri kelish-kelmasligi tekshiriladi».⁸
Kirim orderlaridagi yozuvlar tegishli to’lov hujjatlari, schyot-fakturalar, yukxatlar va boshqa hujjatlar bilan solishtiriladi. Noto’g’ri rasmiylashtirilgan hujjatlar qayta ko’rib chiqish uchun qaytariladi.
Buxgalteriyada tekshirishdan o’tkazilgan hujjatlar taksirovka qilinadi, ya’ni material miqdori uning narxiga ko’paytirilib, hujjat bo’yicha umumiy summa aniqlanadi. Keyin barcha kirim-chiqim hujjatlari omborlar, jamlama hisobvaraqlar bo’yicha guruhlarga ajratiladi, bu guruhlar esa hisob narxi bo’yicha kichik guruhlarga bo’linadi. Bu hujjatlarning yakunlari M-43 shaklidagi materiallarning jamlama hisobi jamg’aruv qaydnomasiga yozib qo’yiladi.
Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobga olish. Materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinganida ko’p hollarda ularni sotib olish hamda tayyorlash bilan bog’liq operatsiyalar 1510-«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» hisobvarag’ida hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraqning debetida 6010, 2310, 2010, 6990 va boshqa hisobvaraqlarning kreditlari bo’yicha materiallarning sotib olish qiymati shakllanadi. Shuningdek, bu yerda materiallar bilan bog’liq transport-tayyorlov xarajatlari ham ifodalanadi.
Bu hisobvaraqning kredit tomonida 1010-1090-hisobvaraqlarning debeti bo’yicha haqiqatda kelib tushgan va kirim qilingan materiallarning hisob qiymati aks ettiriladi.
Hisob narxlarida qabul qilingan materiallar va ularni sotib olish hamda tayyorlash qiymatlari orasidagi farq 1610-«Materiallar qiymatidagi og’ishlar» hisobvarag’iga o’tkaziladi va har oyning oxirida 1610-«Materiallar qiymatidagi og’ishlar» hisobvarag’ining debetida yig’ilgan summa ishlab chiqarishga va boshqa ehtiyojlarga sarflangan materiallarning qiymatiga mutanosib taqsimlanib, xarajatlar hisobvarag’iga ko’chiriladi.
1510-«Materiallarni tayorlash va xarid qilish» hisobvarag’i debetidagi qoldiq korxonaga hali kelib tushmagan yo’ldagi materiallar qiymatini ifodalaydi.
Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham kiradi. Bularga materiallarning shartnoma qiymatidan tashqari ularni sotib olish bilan bog’liq barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarning turlari bo’yicha tegishli hisobvaraqlarda mavjud materiallarning umumiy hajmi bo’yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab chiqaradi.
Bu narsa hisobot oyi davomida sarflangan materiallarga to’g’ri keladigan transport-tayyorlov xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish uchun zarur.
Sarflangan materiallar qaysi hisobvaraqlarga o’tkazilgan bo’lsa, transport- tayyorlov xarajatlari summasi ham shu hisobvaralarga yoziladi. haqiqiy tannarxning rejadan oshish ulushini topish va hisobga olish ham shu tartibda bajariladi. Bu yerda farq shundaki, og’ishish (tejalgan yoki ortiqcha xarajat) bo’lishi mumkin. Ortiqcha xarajat transport-tayyorlov xarajatlariga o’xshab, reja tannarxini ko’paytiradi, tejalgan summa esa uni kamaytiradi. Tejalgan summa minus yoki qizil storno bilan yoziladi.
Quyidagi jadvalda «Bunyodkor Qurilish-Montaj» korxonasi bo’yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab topish misoli keltirilgan (3-jadval).
Materiallar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish Materiallarning sarflanishini buxgalteriya hisobida hisobga olishning muhim xususiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maqsadlar tufayli hisobdan chiqib ketishi mumkin:

• 
  ishlab chiqarishga sarflanganida;
  
• 
  ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda.
  

2. 
   jadval.
   

Ko’rsatkichlar	Materiallarni baholash
	Shartnoma bahoda	Haqiqiy tannarxda
Oy boshiga qoldiq	10000	15000
Oy davomidagi kirim	50000	60000
Jami tushum (1+2)	60000	75000
Transport-tayyorlov xarajatlari: summada foizda	15000 25	75000-60000 (15000x100)/60000
Hisobot oyida sarflandi	40000	45000
Oy oxiriga qoldiq	20000	30000

Ombordan ishlab chiqarishga materiallar sarflanganida quyidagi buxgalteriya provodkasi beriladi:

D-t Ishlab chiqarish xarajatlari (2010, 2310, 2510 va hokazo) K-t 1010-«Xom ashyo va materiallar».
Hisob-kitobning jurnal-order shaklidagi korxonalarda ishlab chiqarish uchun sarflangan materiallarning ulgurji bahosi shartnoma yoki reja tannarxi bo’yicha 10-jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun sarflangan materiallar esa 10/1-jurnal-orderga yoziladi.
Tovar-moddiy zaxiralardan to’g’ri foydalanish maqsadida har bir korxona zarur bo’lmagan materiallarning bor-yo’qligini tekshirib ko’rishi lozim. Agar korxonada keraksiz yoki ortiqcha material borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga sotishi mumkin.
Masalan, korxonada haqiqiy qiymati 20000 so’mlik ortiqcha material borligi aniqlandi va korxona uni 30000 ming so’mga boshqa korxonaga sotdi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:

• 
  materialning haqiqiy qiymati hisobdan chiqarildi 20000 so’m:
  

D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi»-20000 so’m;
K-t 1010- «Xom ashyo va materiallar»-20000 so’m.

• 
  materialning sotish qiymati aks ettirildi 30000 so’m:
  

D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi»-30000 so’m;

K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi»-30000 so’m.

QQS hisoblandi 4000 so’m:
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi»-4000 so’m.
K-t 6410-«Budjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar»-4000 so’m.

• 
  ortiqcha materiallarni sotishdan foyda olindi (30000-20000-4000)=6000 so’m:
  

D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi»-6000 so’m;
K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishidan olingan foyda»-6000 so’m.
Tayyor mahsulot sotishning analitik va sintetik hisobi. Mahsulotning sotilishi korxona mablag’lari aylanishining yakunlovchi jarayonidir. Bu jarayon korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning xalq xo’jaligi iste’molida o’z o’rnini topganligini anglatadi. «hozirgi paytda korxona ishini baholashda mahsulotning sotilishi asosiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib hisoblanadi. Xalqaro hisobda mahsulot, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan olinadigan tushumni belgilashning ikki usuli majud:

2. 
   chizma
   

Kassa usuli - bunda sotuvdan olingan tushum, yuklab jo’natilgan mahsulot uchun haq sifatida pul kelib tushishiga qarab e’tirof etib boriladi.
Yuklab jo’natish usuli - bunda mahsulot xaridorlarga jo’natilib, ularga hisob-kitob hujjatlari (schyot-faktura, transport yukxatlari va boshqa shunga o’xshash hujjatlar) topshirilishiga qarab bu mahsulot sotilgan hisoblanadi.
«Kassa usuli qo’llanilganda mahsulotni topshirish va uni haqini to’lashga doir xo’jalik operatsiyalari bajarilgandan keyingina mahsulot sotish ishlari tugatilgan hisoblanadi. Agar mahsulot jo’natilib, uning puli xaridorlardan kelib tushmagan bo’lsa, sotish ishi yakunlangan deb hisoblanishi mumkin emas».⁹
Yuklab jo’natish usuli qo’llanilganda, mahsulot va tovar jo’natilib, ishlar va xizmatlar bajarilganidan keyin, ularning hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga taqdim etilgan bo’lsa, ana shunday mahsulot (ish, xizmat)lar va tovarlar sotilgan hisoblanadi. Hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga shartnomada ko’zda tutilgan usulda berilgan vaqtdan e’tiboran bu hujjatlar xaridor (buyurtmachi)ga taqdim etilgan hisoblanadi. Agar shartnoma shartlariga ko’ra xaridor (buyurmachi) mahsulotni bevosita ishlab chiqaruvchi korxonaning o’zida qabul qilsa, u holda bunday mahsulot xaridor (buyurtmachi)ga topshirilib, shartnomada ko’zda tutilgan hujjatlar rasmiylashtirilib, hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga yoxud uning vakiligi taqdim etilganidan keyin sotilgan hisoblanadi.
Demak, yuqorida aytilganlar asosida shunday xulosa qilish mumkinki, hozirgi xo’jalik yuritish sharoitida korxona va muassasalarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar pulning qachon kelib tushishidan qat’iy nazar, ular xaridor korxonalarga jo’natilgan vaqtdan boshlab realizatsiya qilingan hisoblanadi.
«Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromad» nomli 2-son BHMSga muvofiq quyidagi shartlar bajarilganda, tovarlarni sotishdan tushgan daromadlari tan olinadi:

• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt tovarlarga egalik qilishning xatarlari va afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirganida;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt, odatda, mulkka egalik qilish bilan bog’liq bo’lgan darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni nazoat qilish samaradorligini saqlab qolmaganida;
  
• 
  daromad miqdori ishonchli darajada baholanganida;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt bitim bilan bog’liq iqtisodiy naf olish ehtimoli mavjud bo’lganida;
  
• 
  bitim bilan bog’liq qilingan yoki kutilayotgan xarajatlar ishonchli darajada aniqlanadigan bo’lganida.
  

Asosiy xo’jalik faoliyatidan tushgan daromad operatsiya bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy naf xo’jalik yurituvchi sub’yekt tomonidan olingan taqdirdagina tan olinadi. Daromadga kiritilgan miqdorni undirish xususidagi noaniqlik vujudga kelgan taqdirda, qaytarilmagan miqdor yoki olish mumkin bo’lmagan miqdordagi pul dastlab tan olingan daromad miqdorini o’zgartirilishi sifatida emas, balki xarajat sifatida tan olinadi.
Korxona ishini sotish rejasining bajarilishiga qarab baholash korxona rahbarlarini mahsulot sotish va moliyaviy faoliyat masalalariga ko’proq e’tibor berishga chiqaradi hamda korxonaning bir maromda ishlashiga va yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bular esa, o’z navbatida, korxonadagi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Xaridorlar tomonidan to’langan pul mol yetkazib beruvchi korxonaning hisob-kitob schyotiga kelib tushadi. Mol yetkazib beruvchi tashkilotlarning tayyor mahsuloti xaridorlar tomonidan shu mahsulotni tayyorlovchi korxonaning o’zida bevosita qabul qilib olinsa yoki u mahsulot tranzit usuli bilan (ta’minot sotish tashkilotlarining ishtirokisiz) jo’natilsa, mahsulotning xaridorga topshirilishi tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi va u moliyaviy natijalarga kiritiladi.
Korxonada sotish uchun mo’ljallangan mahsulot (ish, xizmat) tovar mahsuloti deb nomlanadi. Tovar mahsuloti (ish, xizmat) tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  buyurtmachi va xaridorlarga sotilgan tayyor mahsulot (ish, xizmat) va korxonaning o’zida ishlab chiqarilgan yarim fabrikat;
  
• 
  xalq iste’moli tovarlari, chiqindilardan tayyorlangan ishlab chiqarish- texnika maqsadlariga mo’ljallangan buyumlar, yarim fabrikatlar hamda mahalliy xom ashyodan xalq iste’moli uchun tayyorlangan nooziq-ovqat (turlari) tovarlari;
  
• 
  qishloq xo’jaligi mahsulotlari;
  
• 
  sanoat xususiyatidagi ishlar va xizmatlar;
  
• 
  o’z kapital qurilishi ehtiyojlariga sotiladigan mahsulot, ish va xizmatlar;
  
• 
  o’z xizmatidagi ishlab chiqarishlar va xo’jaliklar ehtiyoji uchun berilgan mahsulot, sanoat xususiyatidagi bajarilgan ish va xizmatlar;
  
• 
  sanoat xususiyatiga ega bo’lmagan ishlar va xizmatlarni amalga oshirilishi, qiymati xaridorlar tomonidan to’langan va komplektlash uchun sotib olingan buyumlar;
  
• 
  o’z kuchi bilan chetga bajarilgan ilmiy-tadqiqot ishlari.
  

Mahsulot (ish, xizmat) sotilishi hisobini tashkil qilishda sotilgan mahsulot, tovarlar, ish va xizmatlarning har birining alohida turi bo’yicha yuritilib, sotilayotgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlarning tarkibiy tuzilishi hamda ularning har birining umumiy sotilish summasidagi hissasi, har qaysining rentabellik darajasi va boshqa ma’lumotlar aks ettirilishi lozim.
Sotilgan mahsulot 9010-«Mahsulot sotishdan olingan daromadlar», 9020-
«Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030-«Bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» hisobvaraqlarida hisobga olinadi. 9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» va 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» hisobvaraqlarida sotilgan tovarlarning qaytarilishi hamda xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar aks ettiriladi.