Amar niyazları 500 ədəddən ibarət olub, həm təsərrüfat xarakterli,həm də nomlar arası xarakterli münasibətləri öyrənmək üçün əhəmmiyyətlidir

9.2. Əmir Teymurun Azərbaycanda möhkəmlənmək uğrunda hərbi-siyasi mübarizəsi
XIV əsrin 70-ci illərində orta əsrlər şərqində tarix səhnəsinə son dərəcə cəngavər bir dövlət çıxdı. Onun əsasını türkmənləşmiş barlas tayfasından olan Teymurləng (1336-1405) qoymuşdu.¹ Tarixdə Topal Teymur, Tamerlan, «dəmir axsaq» adları ilə xatırlanan Əmir Teymur 1370-1507-ci illər arasında mövcud olmuş Teymurilər dövlətinin əsası qoymuşdu.
Teymurləng siyasi xadim və sərkərdə kimi XIV əsrin 60-cı illərinin əvvəllərindən yüksəlməyə başlamışdı. 1361-ci ildə monqol xanı Toğluq Teymur Mavəraünəhrə hücum etdiyi zaman Teymur onun yanında qulluğa girdi və Qaşqadərya vilayətinin idarəsi ona tapşırıldı. Elə həmin ildə də Teymur Əmir Hüseynlə yaxınlaşdı və onların ittifaqı Teymura Toğluq Teymurun vassal asılılığından çıxmağa kömək etdi.
1362-ci ildə Seistanda baş verən döyüşdə sağ əlindən və sağ ayağından yaralanan Teymur sonradan ömrü boyu axsadığına görə Teymurləng adı aldı.
Lakin Hüseynlə Teymurun ittifaqı üzün sürmədi. Hakimiyyət uğrunda mübarizənin gedişində 1370-ci ildə Teymur Xuttalan hakimi Keyxosrovun əli ilə Hüseyni aradan götürdü və həmin ildə əmir titulu qəbul edərək Mavəraünəhri Çingiz xanın adından təkbaşına idarə etməyə başladı.
Teymur Səmərqəndi özünə paytaxt seçmişdi. O öz haki­miyyətini möhkəmləndirməkdə köçəri əyanlara, oturaq feodallara, xüsusilə müsəlman din xadimlərinə arxalanırdı.
Teymurləngin 1370-1380-ci illərdə apardığı hərbi yürüşlər nəticəsində Semireçye və Sır-Dəryanın aşağı axarları istisna olmaqla bütün Orta Asiya onun hakimiyyəti altına keçmişdi.
Teymurləngi İranı, Ön Asiya ölkələrini və Cənubi Qafqazı işğala təhrik edən başlıca səbəb qeyd edilən ölkələrin beynəlxalq ticarət yollarının üstündə yerləşməsi ilə əlaqədar idi. Qara dəniz və Xəzərətrafı çöllərdən keçən ticarət yolu o qədər də gəlirli olmadığı üçün Teymurləng həmin yola əhəmiyyət verməyərək onun üstündəki Urgənc, Saray-Bərgə, Həştərxan, Azov və s. kimi şəhərləri darmadağın etmişdi.
Teymurləngin İran yürüşləri 1381-1392-ci illəri əhatə edir. 1381-1385-ci illərdə Damqandan Sultaniyyəyə qədər bütün Şimali İran Teymurun hakimiyyəti altına keçdi. Onun 1381-ci ildə Xorasanda, 1383-cü ildə Səbzəvarda, Sistan, Qəndəhar və Qurqanda törətdiyi fəlakətlər yalnız monqol istilaları ilə müqayisə oluna bilərdi. Cənubi İranın fəthi 1393-cü ilədək başa çatdı. Mənbələr 1387-ci ildə Teymurləngin İsfahanda törətdiyi dəhşətlərdən xəbər verir. Deyilənlərə görə, Teymurləng şəhər əhalsindən qisas almaq üçün 70 min adamın başını kəsdirmiş və bürc tikdirmişdi. Qoşun əhlindən hər biri ya müəyyən qədər baş gətirməli, ya da hər baş üçün 20 dinar pul verməli idi.
Mövcud tarixi ədəbiyyatlar Teymurləngin yürüşlərini üçillik (1386-1388), beşillik (1392-1396) və yeddiillik (1399-1405) yürüşlərə bölürlər. Hər bir yürüşdə Teymur bir neçə ölkənin ərazisini viran etdikdən sonra Səmərqəndə qayıdırdı. Teymurun yürüşləri içərisində Cənubi Qafqazın, xüsusilə Azərbaycanın istilası mühüm yer tuturdu. Teymurləng ilk dəfə 1385-ci ildə Azərbaycan sərhədlərində görünmüş, Sultaniyyə şəhəri yaxınlığındakı döyüşdə Cəlairilərin qoşununu darmadağın edərək şəhəri tutmuşdu. Lakin Orta Asiyada xalq iğtişaşları baş verdiyi üçün yürüşü dayandıraraq təcili şəkildə geri qayıtmalı olmuş və üsyançılara amansız divan tutmuşdu.
1385-ci ilin qışında Qızıl Orda xanı Toxtamışın Təbrizə hücümu və törətdiyi vəhşiliklər nəticəsində ağır vəziyyət yaranmışdı. Belə ki, Toxtamışın Təbrizdə və ümumiyyətlə, Azərbaycanda törətdiyi hadisələr nəticəsində ölkə xaraba vəziyyətə düşmüşdü. Cəlairi əmirləri arasında birlik olmadığından Sultan Əhməd Bağdada çəkildi, əmirlərdən bir neçəsi Əlincə qalasına getdi, qalanları Təbrizə gəldi. Mənbələrdə Teymurun yürüşü ərəfəsindəki vəziyyət şərh edilərək göstərilirdi ki, bu dövrdə İranda ölkənin hər tərəfinə fərman verə biləcək bir şəxs yox idi, eyni fikirli iki adam tapmaq olmazdı, heç kəsin heç kəsə etimadı qalmamışdı. Məhz belə bir zamanda 1386-cı ilin bahar fəslində Teymurləngin qoşunları təkrar İran ərazisinə soxuldu. Təbriz hakimi Əmir Vəli Azərbaycan, Fars və İraqın hərbi qüvvələrini birləşdirib Teymura qarşa çıxmaq istədisə də, cəhdi baş tutmadı.
Teymurləngin qoşun hissələri Sultaniyyəni tutduqdan sonra Təbrizə doğru irəliləyərək şəhərə daxil oldular. Cəlairi sultanı Əhmədin Bağdaddan Təbrizə göndərdiyi ilk qüvvələr məğlubiyyətə uğrasa da, bir müddətdən sonra o yenidən Təbrizə gəldi və şəhəri tutdu. Lakin Teymurun Ucana qayıtdığını eşidən Əhməd geriyə qayıtdı və Naxçıvana gələrək Vəstan-Van yolu ilə keçib Bağdada getdi. Teymur Ucandan Həştrud yolu ilə Təbrizə gəldi və Şənb-e Qazanda məskən saldı.
Teymurləngin Təbrizi tutması heç bir ictimai dayağı olmayan Sultan Əhməd Cəlairinin biabırçı şəkildə şəhərdən qaçması ilə nəticələndi. Təbriz şəhərinin bütün tanınmış sənətkarları Teymurun göstərişi ilə Səmərqəndə göndərildilər. Təbriz tutulduqdan sonra həmin ilin payızında teymuri qoşunları Naxçıvana soxuldular. Xalq kütlələri Şeyx Həsənin başçılığı altında düşmənə qarşı ciddi mübarizəyə qalxdılar, Teymurləng naxçıvanlıların müqavimətini çox çətinliklə qıra bildi. Naxçıvanın Gərni və Sürməli adlı istehkamları dağıdıldıqdan sonra şəhər teymuri qoşunları tərəfindən istila edildi.
Naxçıvan tutulduqdan sonra Teymurləngin qoşunları Əlincə çayı üzərindəki sıldırım qayanın üstündə yerləşən Əlincə qalasını mühasirəyə aldılar. Əlincə qalası 14 il (1387-1401) düşmənə qəhrəmancasına müqavimət göstərmiş, Teymurləng qoşunlarının 1387, 1393, 1397, 1400-cü illərdəki həmlələrini qətiyyətlə dəf etmişdi.
1403-1406-cü illərdə İspaniya kralı III Enrikonun Səmərqəndə-Teymur sarayına göndərdliyi elçilər heyətinə başçılıq edən Ryui Qonzales de Klavixo öz gündəliyində Əlincə qalasını aşağıdakı kimi təsvir etmişdi:
«Əlincəqala yüksək və sıldırım bir dağ üzərində yerləşərək divar və bürclərlə əhatə olunmuşdur. Divarların daxilində, dağ yamaclarının aşağı hissəsində üzümlüklər, bağlar, tarlalar, otlaqlar, bulaqlar və hövuzlar vardır. Qəsr və ya qalaça dağın başında yerləşmişdir.»¹
Əlincə qalasının strateji əhəmiyyətini nəzərə alan Cəlairilər onu həmişə möhkəmləndirməyə çalışırdılar. Qala uzun illər mühasirə şəraitində özünü ərzaq və su ilə təchiz etmək imkanına malik idi. Cəlairilər dövlətinin xəzinəsi burada saxlandığı üçün Sultan Əhməd onun müdafiəsini oğlu Məlik Tahirə tapşırmışdı. Qala qarnizonuna Sultan Əhmədin son dərəcə inandığı görkəmli sərkərdə Əmir Altun başçılıq edirdi. Onun sərənamında 300 qorçu (döyüşçü) var idi.
Teymurləng öz əmirlərindən İlyas Xocanı Naxçıvan tutulduqdan sonra Əlincə qalası üzərinə göndərir, özü də 40 gün Təbrizdə qaldıqdan sonra qala üzərinə hərəkət edir. Qoşun 3 gün qalanı mühasirədə saxladıqdan sonra Teymurun əmri ilə qalaya hücuma keçir, lakin heç bir əhəmiyyətli müvəffəqiyyət qazana bilmədiyi üçün mühasirənin daha da gücləndirlməsini tapşıraraq qalanı tərk edir, əvvəlcə Qarsa, oradan Tiflisə və Şəkiyə yürüş edir və böyük dağıntılar törədir.
Teymurləngin qoşun hissələri Şimali Qafqaz xalqlarının (mənbələrdə həmin xalqlar ləzgilər adlandırılır), Şəki ətrafındakı dağlarda yaşayan digər xalqların üzərinə hücum edib onları qarət etdikdən sonra Təngüt (Kəngüt) və Ağcəbə (Ağcabrun) soxuldular.
Cənubi Qafqazın şimali-qərbinə talançı yürüşlərdən sonra Teymurləngin orduları Qəbələdə birləşərək Sorx (Suxrab) qalasını tutduqdan sonra Qarabağa gəldilər.
Üç cildlik «Azərbaycan tarixi»nin I cildində (səh.218), S.Məmmədovun «Azərbaycan XV-XVIII əsrin birinci yarısında» əsərində (səh.8), ensiklopedik nəşrlərdə və s. Teymurun Qəbələdə olması nəticəsində şəhərə ağır zəpbə dəyidiyi və bundan sonra onun bir daha dirçələ bilmədiyi fikri verilir. Lakin mənbələr bu fikri təsdiq etmirlər. Əksinə, bədii əsərlərdə, xüsusilə, Bərd Şirvanşahının Qəbələyə həsr etdiyi şeirdə şəhərin XV əsrin I yarısında mövcud olduğu göstərilir. Odur ki, Qəbələ şəhərinin Teymurləngin yürüşlərindən sonra dağıdılmadığı və sonralar da mövcud olduğu ehtimalı qəbul edilməlidir.
Teymurləngin işğalçı yürüşlərinin başlanması ilə əlaqədar Şirvanşahlar dövləti ikitərəfli təhlükə altında qalmışdı. Şirvanşah I İbrahim yaranmış şəraitdə Teymurla danışıqlara girmək qərarına gəldi. Mənbələr göstərir ki, Şirvanşahın baş vəziri Əbu Yezid buna qarşı çıxaraq I İbrahimə bir müddət dağlara çəkilməyi məsləhət görürsə də, o bunu qəbul etmir və Kür çayı sahillərində Teymurun Bərdə yaxınlığındakı qərargahında onün görüşünə gedir.
Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, I İbrahim Teymurun adına xütbə oxutdurur və pul kəsdirdikdən sonra qiymətli hədiyyələrlə Bərdəyə gəlir. Müasirləri yazırdı ki, Şirvanşah monqol ənənəsinə görə, «tokkuz» («doqquz» deməkdir – «tokkuz»da qiymətli hədiyyələrin hərəsindən doqquz ədəd olur) gətirmişdi, başqa hədiyyələrin hər birinin sayı 9 olduğu halda, qulların sayı 8 idi. Hədiyyələr təqdim edilərkən bu cəhət Teymurun nəzərindən yayınmamış, I İbrahim isə cavabında «9-cu qul özüməm» demişdi. Bu Teymurun o qədər xoşuna gəlmişdi ki, mənbələrin yazdığına görə, Şirvandan Elbrusa qədər bütün şimal torpaqlarının idarəsini I İbrahimə həvalə etmişdi.
Teymurun I İbrahimə belə münasibəti bir tərəfdən onun diplomatik bacarığı ilə bağlı idisə, digər tərəfdən də Şirvanşahlar dövlətinin strareji mövqeyini Teymurun düzgün qiymətləndirməsindən irəli gəlirdi. Belə ki, Teymur I İbrahimin şəxsində Şimaldan Qızıl Ordanın hücumlarına qarşı dayana biləcək etibarlı müttəfiqi görürdü, öz növbəsində I İbrahim də Qızıl Ordanın dağıdıcı yürüşlərinə son qoymaq üçün Teymurun köməyinə bel bağlayırdı. Məlumdur ki, Teymurləng vassallarından heç birinin qüvvətlənməsinə imkan vermirdi, lakin Şirvanşahların həm hərbi qüdrətinin, həm də istehkam tikililərinin qorunmasında Teymur maraqlı idi. Təsadüfi deyildir ki, Teymurləngin şəxsi sərəncamı ilə Dərbənd qalasının müdafiə tikililəri möhkəmləndirilmişdi.
1387-ci ilin əvvəllərində Toxtamışın orduları yenidən Azərbaycana soxuldular və Kür çayı sahillərinə qədər irəlilədilər. Şivanşahın qoşunları Teymurun göndərdiyi hərbi qüvvələrin köməyi ilə Toxtamışın qoşunlarına qarşı döyüşə girdilər. Tezliklə, Teymurun oğlu Miranşahın hərbi qüvvələrinin özünü döyüş meydanına çatdırması nəticəsində Qızıl Orda qoşunları darmadağın edildilər, bundan sonra 8 il müddətində Qızıl Orda qoşunlarının Azərbaycana yürüşləri kəsildi. Teymurləng 1390-1391-ci illərdə Toxtamışın hərbi qüvvələrini Orta Asiyada darmadağın edərək biabırçı şəkildə qovsa da, Toxtamış Azərbaycana olan iddialarından əl çəkməmişdi.
1394-cü ildə Toxtamışın qoşunları yenidən Azərbaycana soxuldu. Qızıl Orda qüvvələri Dərbənddən keçərək Şirvanın ərazilərinə soxuldular. Teymur Şəkidən onun üzərinə hərbi qüvvələr göndərdi. Şirvan torpağı yenidən iki qəsbkar arasında müharibə meydanına çevrildi. Toxtamışın qoşunları tezliklə Azərbaycanı tərk etdilər. Teymur Kür çayı boyunca hərəkət edərək Mahmudabada gəldi və Fəxrabad kəndi yaxınlığındakı «Qalın günbəz»də məskən salıb qışı orada keçirdikdən sonra 1395-ci il fevralın 28-də güclü qoşunla Mahmudabaddan Qızıl Ordaya hücum etdi. Bu yürüşdə Teymuru Şirvanşah I İbrahim müşayət edirdi.
Teymurun qüvvələri Dərbəndi keçib Dağıstana çoxuldular. Müasirləri yazırdı ki, Teymurləng Qaytaqda böyük dağıntılar törətdikdən, ləzgilər ölkəsinə hesabagəlməz viranəliklər bəxş etdikdən sonra aprelin 15-də Terek çayı sahillərində Toxtamışın hərbi qüvvələrini darmadağın etdilər. Qızıl Ordanın paytaxtı Saray tutularaq qarət edildi və dağıdıldı. Həştərxan şəhərinin üzərinə ağır vergi qoyuldu. Teymur Urus xanın oğlunu Qızıl Ordaya xan təyin edərək 1396-cı ilin baharında geriyə qayıtdı.
Teymur Dərbəndin müdafiə istehkamlarını təmir etdirərək gücləndirdikdən sonra Dərbənddən Şabran-Şamaxı yolu ilə Kür çayı sahillərinə gəldi. O burada Şeyx İbrahimi Şirvan vilayətinin hakimi təyin edərək Dərbəndin və sərhəd ərazisinin müdafiəsini ona tapşırdıqdan sonra Ağdama yola düşdü.
1387-ci il yürüşü ərəfəsində görkəmli dövlət xadimi, sərkərdə və diplomat Qara Yusifin atası Qara Məhəmməd Qaraqoyunlu Azərbaycanda möhkəmlənməyə can atırdı. Bu Teymurlənglə qaraqoyunluların toqquşmasına səbəb oldu. Teymuri orduları Ərzrum və Ərzincanda Qara Məhəmmədin qüvvələrini məğlubiyyətə uğradaraq onu geri çəkilməyə məcbur etdilər və Muş səhrasından keçərək Van və Vəstana gəldilər. Erməni tarixçisi Foma Metsovski baş vermiş dəhşətləri aşağıdakı kimi təsvir edirdi: «Teymurləng Tosı (Van) şəhərinə gəldi və erməni qalası üzərinə hərəkət etdi. Senekerim tayfasından olan Əmir Yezdin onun hüzuruna gəlmədi, əksinə,… qalaya çəkildi və qapıları bağladı… Qala qırx gün ağır mühasirədə oldu, xeyli dinsiz cağatay qoşunu qırıldı. Lakin aclıqdan və susuzluqdan üzülmüş şəhərlilər daha mühasirədə qala bilmədilər və qala ona təslim edildi. Ey fələk, ey acı tale! Orada axirət divanına oxşar dəhşət və vahiməni görmək olardı. Bütün qala matəmə tutulmuşdu, hər yeri hönkürtü səsləri bürümüşdü, çünki amansız hökmdar bütün qadın və uşaqları əsir etməyi, yerdə qalan istər dindarları (xristianları) və istərsə də dinsizləri (xristian olmayanları) qala divarlarından atmağı əmr etmişdi. Bu amansız əmr dərhal yerinə yetirilmişdi. Hamını qaladan atmağa başladılar».
Van və Vəstanda törətdilən qırğınlardan sonra Teymur ordusu Səlmasa, oradan Urmiya gölünün qərbi ilə Urmiyyə, Uşniyyə və Marağaya gəlmiş, buradan isə Səmərqəndə qayıtmışdı.
Teymurləng Cənubi Qafqazı tərk edərkən oğlu Miranşahı (həddindən artıq azğınlıq etdiyi üçün əhali onu Maranşah, yəni «ilanlar şahı» adlandırırdı) zəbt olunmuş ərazilərin hakimi təyin etdi. O, Təbrizin idarəsini Əmir Məhəmməd Dəvatiyə və Qara Bəstama tapşırdı. Əxi İranşah Sultaniyyənin, şah Əli Marağanın, Şibli Ərvənəq nahiyyəsinin, Hacı Əhməd isə Pişkinin hakimi təyin olundular.
Teymurun Səmərqəndə qayıtması ilə Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatı və hakimiyyət uğrunda mübarizə şiddətləndi. Teymurləngin işğal etdiyi ərazilərdən əmirlərinə qarşı əsasən Sultan Əhməd və onun Əlincə qalasındakı əmirləri, Təbrizin yerli əmirləri, Marağa hakimi Yadigar şah və Qara Yusifin başçılığı ilə qaraqoyunlular mübarizə aparırdı. Bu dövrdə Təbriz və ümumiyyətlə, Azərbaycan uğrunda mübarizədə iştirak edən qüvvələri iki hissəyə – xarici və yerli qüvvələrə bölmək olar. Xarici qüvvələrin məqsədi Azərbaycanı işğal etmək idisə, yerli qüvvələrin (Təbriz əmirləri, Sultan Əhməd və Əmir Altun, Marağa hakimi Yadigar şah) mübarizəsində Azərbaycanın müstəqilliyini təmin etmək cəhdləri mühüm yer tuturdu.
Göstərilən dövrdə Təbriz feodal ara müharibələrinin və xarici işğalçı yürüşlərin meydanına çevrilmişdi. Təbriz şəhərinin ələ keçirilməsi bütün Azərbaycanı tutmaq üçün əsas olduğundan 1385-1392-ci illərdə Təbriz 22 dəfə hücuma məruz qalmışdı, bunlardan 14-ü yerli, 8-i isə xarici feodallar tərəfindən edilmiş, 18 hücumun nəticəsində şəhərdə hakimiyyət bir feodaldan digərinin ixtiyarına keçmişdi. Nəhayət, Təbriz 1392-ci ildə ikinci dəfə İrana və Cənubi Qafqaza hücum edən Teymurləngin qoşunları tərəfindən tutulmuşdu.
1392-ci il yürüşünün başlıca hədəflərindən biri də Bagdad idi. Teymurun əmirlərinin bir hissəsi ayrılaraq təkrar Təbrizə daxil olduqdan sonra özü Şiraz- İsfahan və Həmədan istiqamətində hərəkət edərək Bağdad şəhərini ələ keçirdikdən sonra Bitlis istiqamətində Qars və Tiflis şəhərlərinədək irəliləyir. Teymur hələ Bitlis şəhərində ikən Əlincə qalasının mühasirəsini gücləndirmək üçün Əmir Məhəmməd Dərviş Bərlasın başçılığı ilə yeni qüvvələr göndərdi, özü isə Azərbaycan və Gürcüstandan əsgəri qüvvələr toplayaraq Aladağa səfər etdi.
Əlincə qalasının müdafiəsinin uzanması Teymuru əlavə tədbirlər görməyə məcbur etdi, onun göstərişi ilə Sultaniyyədən Xacə Ağbuğa da Dərviş Bərlasın köməyinə göndərildi. Dörd görkəmli teymuri əmirlərinin başçılığı ilə 40 min nəfərlik ordu 1393-cü ildə qalaya hücum etdi. Orta əsr müəllifləri yazırlar ki, bu zaman təsadüfən qala müdafiəçilərindən bir dəstə Əmir Altunun başçılığı altında qaladan çıxmışdı, lakin geri dönərkən qala qapılarının düşmən qoşunları tərəfindən mühasirəyə alındığını gördülər. Düşmən qoşununun çoxluğuna baxmayaraq Əmir Altun düzgün döyüş mövqeyi seçərək teymuri qoşunlarına böyük tələfat verdikdən sonra əmirlərdən ikisini öldürərək qalaya daxil olur.
Orta əsr tarixçilərindən İbn Ərəbşahın yazdığına görə, qalanın gizli yollarına yaxşı bələd olan Əmir Altunun və qala müdafiəçilərinin cəsarəti və şücaəti Teymurləngi vahiməyə salmış və ona qalanı zəbt etməyə qadir olmadığı fikrini aşılamışdır. Teymurləng qalanın mühasirəsini müəyyən dəstələrə tapşıraraq yürüşü davam etdirmiş və Unik qalasını ələ keçirdikdən sonra Gürcüstana soxulmuşdu. Gürcüstanda törədilən dağıntılardan sonra Teymur Şəki vilayətinə gəldi. Şəki hakimi Sidi (Seydi) Əli Teymura tabe olmaqdan imtina edərək dağlara çəkildi, bu isə teymuri qoşunları tərəfindən Şəki ərazisinin qarət edilməsi ilə nəticələndi.
İkinci dəfə Cənubi Qafqaza yürüş etməsinə baxmayaraq hələ də bir çox qalaları və vilayətləri ələ keçirmək Teymura nəsib olmamışdı. Belə ki, 1392-ci il yürüşü nəticəsində Gürcüstan başdan başa istila edildi, yalnız ayrı-ayrı qalalar teymuri qoşunlarının hücumlarından özlərini qoruya bildilər. F.Metsopski yazırdı: «Teymurləng ölkəmizin yuxarı hissəsinə gəldi və Avnik adlanan Basen qalasını mühasirəyə aldı. Qalanı alıb onun işxanı Misri zəncirlətdi və qala divarlarından atdırıb öldürtdü. Sonra Ağrıdağa gəlib buranı da başdan-başa dağıtdı, bütün əmlakı qarət etdi və baqratilərin şəhərini (orta əsrlərdə erməni ticarət mərkəzi) mühasirəyə aldı və şəhəri tutdu.
Teymurləngin qoşunları Sumoru ölkəsində (indiki İqdir şəhəri) Tçakata, Koqba, Barnakuta və Arçeş vilayətinə getdilər. Bu üç vilayətin əhalisi qaçdı. Onlar hər şeyi qarət etdilər. Koqba şəhəri həmin gün qarət edildi».
Erməni mənbələri Teymurləngin 1386, 1387, 1394 və 1400-cü illərdəki yürüşləri zamanı vilayətlərin başdan-başa xarabazara çevrildiyini, bütün cürcü və erməni qalalarının tutularaq dağıdıl­dığını, əhalinin işgəncə ilə öldürüldüyünü və qul edilərək aparıldığını təsvir edirdilər. Hadisələrin müasirlərindən Qriqor Xlatşi Teymurləngin yürüşləri nəticəsində Eriani (erməni daşnaq tarixşünaslığı bu şəhəri İrəvanla eyniləşdirir) şəhərinin dağıdıldığını, 500 nəfərdən yuxarı erməninin öldürüldüyünü qeyd edirdi.
Teymurun Cənubi Qafqaz yürüşləri Gürcüstanda da dərin izlər buraxdı, bu yürüşlərin hamısında teymuri qoşunları Tiflisi və ətraf yerləri qarət etdikdən sonra Gürcüstanın bütün qərb və şimal vilayətlərinə soxularaq böyük dağıntılar törətdilər. Hərbi yürüşlər zamanı yerli əhalinin müsəlmanlaşdırılması da həyata keçirilirdi. F.Metsopski Teymurun Gürcüstana yürüşlərindən bəhs edərək yazırdı: «Teymurləng İldırımın üstünə hücum etməzdən əvvəl İberiya ölkəsinə gəlib onu dağıtmaq və əsarətə almaq istəyirdi. Lakin İberiya çarı Georgi onun bu fikirlərindən xəbər tuturaq iki qardaşı Konstantin və Davidlə birlikdə dərhal qoşun topladı, bütün iberləri və erməniləri qalalara yığıb buranı qorumağı onlara tapşırdı, özləri isə ölkənin dərə və cığırlarını tutdular. Teymurləng onların üstünə böyük bir qoşun göndərdi və bu qoşun onlara yuxarı tərəfdən yaxınlaşaraq xristianların böyük dəstəsini tamamilə əhatə etdi. Sərkərdələri qırıb qoşunları əsir apardılar. Onlar 60.000 nəfərdən çox idilər.
Çar Georgi güclə özünü xilas edərək yüz nəfər qoşunla düşmən qoşununu mərkəzinə soxuldu: onlar düşməndən bir çoxunu qırdılar və sonra əlçatmaz yerlərə çəkildilər. Teymurləngin qoşunları isə bütün İberiya ölkəsini yandırdılar, əhalisini qılıncdan keçirdilər və kilsələri dağıtdılar. Ayaq yalın, çılpaq, ac və susuz əsirləri bizim ölkəyə gətirdilər. Hər cağatayın 20 əsiri var idi, onların çoxu yolda yıxılıb ölürdü».
Azərbaycana ikinci yürüşü zamanı Teymurləng Ağdamda məskən salmışdı. İtaətə alınmayan ərazilərin istilasını başa çatdırmaq üçün 1396-cı ildə Teymurun əmri ilə Miranşahın Xorasandakı qoşunları Azərbaycana yeridildi. Teymuri qoşunlarının sağ cinahı Qarabağ-Naxçıvan istiqamətindən Unik qalasına kimi, sol cinahı isə Həmədana qədər uzanırdı. Teymurun Ağdamdan Ərdəbil-Sultaniyyə-Həmədan yolu ilə Səmərqəndə qayıtması nəticəsində onun növbəti yürüşü də başa çatmış olur.
Miranşahın Azərbaycanda törətdiyi dağıntılar ölkənin təsərrüfat və mədəni həyatına mənfi təsir göstərirdi. O, müxtəlif bəhanələrlə xalq kütlələrini və yerli feodalların əmlakını qarət edirdi. Bunun nəticəsində bütün Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbay­canda da yadelli işğalçılara qarşı mübarizə güclənmişdi. Bir tərəfdən Şəki hakimi Sidi Əhməd Miranşaha itaət göstərməkdən boyun qaçırdısa, digər tərəfdən Təbrizdə ona qarşı güclü üsyan baş verdi. Miranşaha qarşı mübarizənin gedişində Azərbaycan və gürcü xalqları arasında dostluq əlaqələri yarandı. Bu özünü Əlincə qalasının müdafiəsi zamanı xüsusilə aydın göstərdi.
Azərbaycanın ayrı-ayrı feodal hakimləri və gürcü çarı VII Georgi teymuri qoşunlarına zərbə vurmaq və onun irəliləməsinə imkan verməmək məqsədilə Əlincə qalasının müdafiəçilərinə yaxından yardım edirdilər. Şəki hakimi Sidi Əli Oryat 1497-1498-ci ilin qışında gürcü qüvvələri ilə ittifaqda Əlincə qala müdafiəçilərinin köməyinə gəldi. Qalanın qarşısında teymuri qoşunları ilə kəskin döyüşlər gedirdi. Vəziyyətin getdikcə ağırlaşdığını görən teymuri sərkərdəsi Sultan Səncər Teymurləngin oğlu Miranşaha müraciət edərək ondan kömək istədi. Miranşah Əlincəqalanın mühasirəsini möhkəmləndirmək məqsədi ilə Xorasandan xüsusi qoşun gətirdərək oğlu Əbubəkr Mirzənin və 4 teymuri əmirinin sərkərdəliyi altında qala üzərinə göndərdi. Tarixçilərdən Şərəfəddin Əli Yezdi və Əbdülrəzaq Səmərqəndinin yazdıqlarına görə, Əlincəqalanın qarşı­sında günlərlə əlbəyaxa döyüşlər getmişdi. Sidi Əli həmin döyüşlərin gedişində qəhrəmancasına həlak olsa da, Əbubəkr Mirzə mühasirədən əl çəkib Təbrizə qayıtmalı oldu. Müttəfiq dəstələr qalanı mühasirədən qurtardıqdan sonra onun müdafiəsi Seyid Əli, Hacı Saleh və üç gürcü sərkərdəsinə tapşırıldı.
Azərbaycanda yaranmış vəziyyət Teymuru hələ Hindistan səfəri zamanı olduqca narahat edirdi. O, 1399-cu ildə Hindistandan Səmərqəndə qayıdarkən yolda Təbrizdən gəlmiş qasiddən Cənubi Qafqaz və ətraf vilayətlərdəki vəziyyəti öyrənir. Qasidin verdiyi məlumatda Bağdad, Misir, Şam, Kiçik Asiya, Dəşti-Qıpçaq və s. ilə yanaşı Əlincənin də yad edilməsi, qalanın həmin ölkələrə bərabər tutulması və Teymurləngin onunla yaxından maraqlanması faktı özlüyündə qalanın ciddi müdafiə olunduğunu və böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərirdi.
Teymur Hindistan səfərindən qayıdıb Səmərqəndə çatdıqdan cəmi 4 ay sonra təcili səfərbərlik elan edib 1399-cu il oktyabrın 10-da Cənubi Qafqaza yürüşə başladı. «7 illik müharibə» adı ilə tanınan bu yürüş Cənubi Qafqazda, eləcə də Azərbaycanda vəziyyətin kəskin surətdə dəyişilməsinə səbəb oldu. Teymur Sultaniyyədən Ərdəbilə, oradan isə Qarabağa gəldi. Azərbaycandakı vəziyyəti nəzərə alan Şirvanşah İbrahim yerli hakimlərlə Teymurun arasında ittifaq yaranmasına nail oldu.
Əlincə qalasının müdafiəsi zamanı həlak olmuş Sidi Əlinin oğlu Sidi Əhməd atasının ölümündən sonra Teymurləngdən icazəsiz atasının yerinə keçərək Şəkini idarə etməyə başlamışdı. Sidi Əhmədin xahişi ilə Şirvanşah İbrahim onun bağışlanması və Şəkiyə hakim təyin olunması üçün Teymurdan razılıq aldı.
Teymurləngin 1399 və 1402-ci illər Gürcüstan yürüşləri zamanı onu Şirvanşahın və Sidi Əhmədin qoşun hissələri müşayət edirdi. Gürcüstana ikinci yürüş ərəfəsində VII Georginin elçiləri qiymətli hədiyyələrlə Teymurun iqamətgahına gələrək itaət etdiklərini bildirdilər. Lakin Teymur hədiyyələri qəbul etməkdən imtina etdi, çünki gürcü knyazları əvvəlcə Teymurun xəzinəsinə vergi verməyə söz verir, lakin sonra imtina edirdilər. Yaranmış vəziyyətdə Şirvanşah İbrahim vasitəçilik edərək Teymurun VII Georgini bağışlamasına nail oldu. Gürcü feodalları son dərəcə ağır şərtlərlə xərac verməklə Teymurun talançı yürüşlərindən xilas oldular. Bundan sonra həm Sidi Əhməd, həm də VII Georgi Şirvanşahın müttəfiqi kimi çıxış edirdilər.
Əlincə qalası Teymurun uzun illər boyu zəbt edə bilmədiyi yeganə istehkam olaraq qalırdı. Bundan narahat olan Teymur müttəfiqlərə qarşı mübarizədə cəsarətsizlik göstərmiş əmirləri cəzalandırdı və 1400-cü ilin yazında Gürcüstana soxulan Teymur Sivas, Misir, Şam, Hələb, Dəməşq, Mardin, Amid və s. əraziləri zəbt etdikdən sonra yenidən Əlincəyə yürüş etdi.
Teymurləngin Amiddən Əlincə qalasına göndərdiyi güclü qoşuna 3 əmirzadə və altı əmir başçılıq edirdi. Onlara Əlincə qalasını ələ keçirib Gürcüstana tərəf irəliləmək tapşırılmışdı. Əlincə qalası uzun mübarizədən sonra teymurilərin əlinə keçdi. Mənbələr və mövcud tarixi ədəbiyyatlarda qalanın 12 (1387-1399) və ya 14 il (1387-1401) mühasirədə qaldığı göstərilirdi.
Qalanın tutulması barədə mənbələrin verdiyi ziddiyyətli məlumatlar onun necə ələ keçirildiyini dəqiqləşdirməyə imkan vermir.
Şərəfəddin Əli Yezdinin və Müinəddin Nətənzinin yazdıqlarına görə, Sultan Əhmədin qalada olan oğlu Tahir hələ müttəfiqlərin yürüşü zamanı (1397-1398) mühasirədən azad edilərək Gürcüstana aparılmış və hətta sonralar Teymurun tələbi ilə də geri qaytarılmamışdı. Qala uzun müddət mühasirədə olduğu üçün orada az döyüşçü qalmışdı ki, onlar da zərurət üzündən təslim olmuşdular. Qalanın kutvalı Seyid Əhməd Oğlşahi Teymurun hüzuruna gətirilib öldürülmüş, qalanın müdafiəsi isə Məlik Məhəmməd Obehiyə tapşırılmışdı.
Ərəb tarixçisi İbn Ərəbşahın məlumatından isə aydın olur ki, Sultan Tahirlə birlikdə Əlincə qalasının müdafiəsinə başçılıq edən Əmr Altun arasında ciddi çəkişmə baş verir. Əmir Altunun qaladan çıxıb ərzaq dalınca getməsindən istifadə edən Sultan Tahir onun qardaşını öldürtdürür, özünü isə qalaya buraxmır.
Altun Mərəndə getməyə məcbur olur, burada isə yerli hakim onu öldürərək başını Teymura göndərir. Lakin Teymur qəhrəmanlıqda ad-san qazanmış Altun kimi sərkərdəni məhv etdiyi üçün Mərənd hakimini öldürtdürərək əmlakını müsadirə etdirir. Müəllif yazır ki, Altunun ölümünə görə qala müdafiəçilərindən bir qismi Sultan Tahirdən üz çerirərək qalanı tərk edirlər. Yaranmış vəziyyətdə Tahir öz acizliyini dərk edərək xəzinəni də götürüb yaxın adamları ilə birlikdə Bağdada çəkilir. Nəticədə isə Teymurləngin qoşunları Gürcüstan səfərindən qayıtdıqdan sonra heç bir maneəyə rast gəlmədən başsız buraxılmış qalaya daxil olurlar.
Əlincə qalasının müdafiəsinin son dövrlərindən bəhs edən mənbələrin məlumatları dərindən araşdırıldıqda, əsərini Teymura əks mövqedən yazmış İbn Ərəbşahın verdiyi faktların daha doğru və məntiqi olduğu aydınlaşır. Odur ki, Əlincə qalasının 1401-ci ildə, 14 il mərdliklə müdafiə olunduqdan sonra daxili çəkişmələr nəticəsində Teymurun əlinə keçdiyini qəbul etmək həqiqətə daha uyğun olardı.
Teymuri qoşunları Əlincə qalasını ələ keçirdikdən sonra Gürcüstana, oradan da Bağdada yürüş etdilər və Təbrizə qayıtdılar. Teymurləng Təbrizdən Naxçıvana gəlib Əlincə qalasına səyahət etmişdi. Mənbələrin yazdığına görə, qalanın coğrafi mövqeyi və əzəməti Teymurləngi heyran etmişdi.
1402-ci il iyulun 20-də Anqara şəhəri yaxınlığında Çubuq adlanan yerdə Teymurlənglə I İldırım Bayazid arasında o dövr üçün son dərəcə böyük müharibə baş verdi. Şirvanşah I İbrahimin və Şəki hakimi Sidi Əhmədin hərbi qüvvələri də Teymurun tərəfində vuruşurdular. Anqara vuruşması nəticəsində İldırım Bayazid, oğlanları Musa və Mustafa Teymurləng tərəfindən əsir alındılar.
Anqara döyüşündən sonra Teymur təkrar Qarabağa qayıtdı və burada qurultay çağıraraq Cənubi Qafqazda zəbt etdiyi ərazilərin nəvəsi Ömər Mirzəyə (Miranşahın oğlu) tapşırılmasını qərara aldığını bildirdi. Şeyx İbrahimin mövqeləri Şirvan valisi və teymuri imperiyasının şimal sərhədlərinin mühafizəçisi kimi daha da möhkəmləndi. Teymurləng 1404-cü il martın 27-də Qarabağdan Səmərqəndə qayıtdı.
Səmərqəndə qayıtdıqdan sonra Teymur qısa müddətdə səfərbərlik keçirərək güclü şəkildə Çin yürüşünə hazırlaşmağa başladı. 1404-cü ilin sonlarında 200 minlik böyük bir ordu ilə Səmərqənddən Çinə yürüş edən Teymurləng Otrar şəhəri yaxınlığında xəstələnərək 1405-ci il fevralın 18-də burada da vəfat etdi.
Teymuri dövlətinin tərkibinə daxil olan ölkələr iqtisadi cəhətdən bir-biri ilə möhkəm bağlı olmadığından onların siyasi birliyi də mümkün deyildi. Təsadüfi deyildir ki, Teymurləngin ölümündən sonra onun şərqdə Çin səddinə, şimalda Rusiyanın mərkəzlərinə, qərbdə Aralıq dənizi sahillərinə, cənubda Misir sərhədlərinə qədər uzanan imperiyası kəskin feodal ara müharibələri meydanına çevrildi. Hələ Teymurun sağlığında imperiyanın ərazisi onun oğlanları və nəvələri arasında bölüşdürülmüşdü. Belə ki, Teymurun özü tərəfindən Xorasan, Cürcan, Mazandaran və Sistan (mərkəzi Herat şəhəri) Şahruxa (1409-1447), Qərbi İran, Azərbaycan və İraq (mərkəzi Təbriz şəhəri) Miranşaha, Cənubi İran (mərkəzi Şiraz şəhəri) Ömər Şeyxə, Əfqanıstan və Şimali Hindistan (mərkəzi əvvəllər Qəznə, sonralar Bəlx şəhəri) Pir Məhəmmədə soyurqal verilmişdi.
Teymurun xələfləri arasında hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə yerli hökmdarların hakimiyyətlərinin möhkəmlənməsinə və genişlənməsinə şərait yaradırdı. Belə bir şəraitdə Təbrizdə, Qara­bağda, Şəkidə və Marağada güclü xalq ixtişaşları baş verdi. Yaranmış şəraitdə Şirvanşah İbrahimin qoşunları Kür çayını keçərək Gəncəni və Qarabağın bir hissəsini tutdu. Gürcü çarı Konstantin (o VII Georginin qardaşı idi), Şəki hakimi Sidi Əhməd, Gəncə hakimi qaramanlı Əmir Yarəhməd, Ərdəbil hakimi cəyirli tayfalarından Bistan Cəyir Şirvanşah İbrahimlə ittifaqa girərək hərbi qüvvə ilə ona yardım etdilər.
Teymurləng öz sağlığında Şirvanşahlar dövlətinin ərazisi istisna olmaqla Cənubi Qafqazın qalan ərazilərini, o cümlədən Azərbaycanı da oğlu Miranşaha soyurqal (1392-1400) vermişdi. Lakin Miranşahın hərəkətlərindən narazı qalan Teymur onu bu hüquqdan məhrum etmiş və qeyd edildiyi kimi, Anqara döyüşündən sonra həmin əraziləri Miranşahın oğlu Ömər Mirzəyə həvalə etmişdi.
Şirvanşah İbrahimin asılılıqdan çıxması ilə razılaşmayan Ömər Mirzə ondan Ərdəbil hakimi, teymurilərə qarşı mübarizə aparan Bistam Cəliri tələb etdi, lakin Şirvanşah bundan imtina etdi və güclü qoşunla Bərdəyə, oradan Kür çayı sahillərinə yollandı. Bistamın verilməməsini bəhanə edən Ömər Mirzə Araz çayını keçərək Kürün sol sahilində düşərgə saldı. Hər iki qoşun bir həftə üz-üzə durduqdan sonra Ömər Miranşah və Əbu Bəkrin Sultaniyyəni ələ keçirərək Təbriz üzərinə hücuma hazırlaşdığından xəbər tutdu və Şirvanşahla sülh bağlayaraq tələsik Təbrizə qayıtdı.
Miranşah və Əbu Bəkrin birləşmiş qoşunları tərəfindən məğlubiyyətə uğradılan Ömər Mirzə Azərbaycanı tərk etdi. Lakin Əbu Bəkrin Təbriz əhalisindən 100 min qızıl tələb etməsi 1406-cı ildə şəhər əhalisinin üsyanı ilə nəticələndi. Az sonra Əbu Bəkrin qoşunları Qaraqoyunlu Qara Yusif tərəfindən darmadağın edildi, özü isə Azərbaycanı tərk etdi.
Şirvanşah I İbrahim yaranmış imkandan istifadə edərək 1406-cı ilin mayında Təbriz şəhərinə daxil olur. Şirvanşahın ticarəti və sənətkarlığı himayə etməsi ona çox böyük nüfuz qazandırmışdı, odur ki, Təbriz əhalisi onu hüsn-rəğbətlə qarşılayır. Lakin o Təbrizdə möhkəmlənə bilmədi, belə ki, iyunda Sultan Əhmədin Təbrizə doğru irəlilədiyindən xəbər tutan və onunla münasibətləri pozmaq istəməyən Şirvanşah Təbrizi tərk etməli oldu.
Sultan Əhməd və Qara Yusifin birləşmiş qüvvələri ilə Miranşah arasında həlledici döyüş 1408-ci ildə oldu. Döyüş ərəfəsində Şahruxun göndərdiyi 20 minlik hərbi yardıma baxmayaraq teymuri qüvvələri müttəfiqlər tərəfindən darmadağın edildi. Döyüşdə Miranşah özü də həlak oldu. Həmin il teymuri qoşunlarının qalıqları Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı tərk etdilər.
Beləliklə, Teymurləngin ölümündən cəmi üç il sonra nəinki Azərbaycan, bütövlükdə Cənubi Qafqaz Teymurun və onun xələflərinin zülmündən xilas oldu. Azərbaycanda və Gürcüstanda hakimiyyət başına yerli sülalələrdən olan hökmdarlar gəldi və çox keçmədən Qara Yusifin yaratdığı Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibinə daxil edildi.