Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- РЕЗЮМЕ БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ В УСЛОВИЯ АБШЕРОНА ВИДОВ ДУБА ( QUERCUS L.)
- SUMMARY BIOECOLOGICAL PROPERTIES OF INTRODUCED LOCAL OAK ( QUERCUS L.) SPECIES IN ABSHERON ENVIRONMENT
- UOT: 633.11.631.81 ABŞERONA İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ NAXÇIVANIN ALLİUM L. CİNSİNİN FENALOGİYASI
- MATERİAL VƏ METODİKA
- NƏTİCƏLƏR VƏ MÜZAKİRƏ
|
NƏTİCƏ Beləliklə öyrənilən palıd növlərindən şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıd Abşeron şəraitində çiçəkləyib meyvə verirlər. Morfogenezin bütün dövr və mərhələlərini normal keçirirlər. Tüklü palıd çiçəkləyir, lakin meyvə vermir. Şabalıdyarpaq palıd, uzunsaplaq palıd və gürcü palıdı yaxşı böyüyüb inkişaf edirlər (30,2-44,8 sm illik boyvermə). Tüklü palıd isə zəif böyüyür (11,4 sm illik boyartımı). Şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıdın qozalarının çıxış faizi yüksəkdir. (88-96%). Eyni zamanda güclü inkişaf etmiş kök sisteminə malikdirlər. Bunları nəzərə alaraq şabalıdyarpaq palıd, uzunsaplaq palıd və gürcü palıdından Abşeronun quru subtropik iqlim şəraitində parkların, yaşıllıqların salınmasında istifadə olunmasını məqsədəuyğun hesab etmək olar.
1. Nuriyev R.M. Bitki ekologiyası və bitkilərin təbiətdə rolu. Azərbaycan florası: Bitkilərin istifadəsi və qorunması, Bakı 1999, s. 251-255. 2. Бандин А.П. Дубравы Азербайджанской ССР. Изд. АН Азерб.ССР, Баку, 1954, 143с. 3. Белостоков Г.П. Возрастные фазы в морфогенезе подроста древесных растений. Ботан.журн., 1981, т.64, №1, с.86-101. 4. Гроссгейм А.А. Растительный покров Кавказа. М, Изд.МОНП, 1948, 265с. 5. Дудерев М.А. Лесомелиоративный питомник.М., Лесная промышленность, 1968. 193с. 6. Колесников В.А. Методы изучения корневой системы древесных растений. М. Лесная Пром.стр,1971, 152с. 7. Лапин П.И. Методика фенологических наблюдений в ботанических садах ССР. Сборник ГБС АН ССР, Рукоп.Деп. в.ВИНИТИ, 1972. №5494-73, 5с. 8. Малышева Н.В. Растения средневековых крепостей северо-запада России, Санкт- Петербург, Наука.Ботан.журн.2000, т.85, с.42-52. 9. Меницкий Ю.Л. Обзор видов рода Quercus L. Евразии. л.,1982. c.58 10. Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М., наука, 1967, 95с. 11. Черепанов С.К. Сосудистые растения России и сорпедельных государств. «Мир и семья-95». С.Петербург. 1995, 901с. 12. Townsend C.C. Quercus L. in: flora of iraq (ed.C.C.Townsend and E.Guest), Baqhdad, 1980, v.4, pt.1, p.44-54. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
РЕЗЮМЕ БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ В УСЛОВИЯ АБШЕРОНА ВИДОВ ДУБА (QUERCUS L.)
Гараев С.Г. В результате исследования были изучены особенности размножения, фенология, рост и развитие, морфогенез, корневая система распространенных в лесах Азербайджана дуба каштанолистного, д. грузинского, д. длинноножкового и д. пушистого в сухих субтропических условиях Абшерона.
Ключевые слова: дуб, желуди, всходы, морфогенез, черенки, фенология, цветение, почка, опыление, облиствление
SUMMARY BIOECOLOGICAL PROPERTIES OF INTRODUCED LOCAL OAK (QUERCUS L.) SPECIES IN ABSHERON ENVIRONMENT
Karaev S.Q. On the result of research the morphonogenesis, root system, growth and development, phenology and propagation properties of Q.castaneifolia C.A Mey., Q.iberica Stev.,
spread in forests of Azerbaijan are given.
Key words: Quercus L., cone, shoot, morfogenesis, seedling, Phenology, flowering, bud, pollination, to be in leaf
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT: 633.11.631.81 ABŞERONA İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ NAXÇIVANIN ALLİUM L. CİNSİNİN FENALOGİYASI
Quliyeva S.Q. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı Məqalədə Soğan cinsinin Naxçıvan MR-da yayılmış 32 növünün Abşeron şəraitinə introduksiyası, onların fenologiyası, vegetasiyası, çiçəklənməsi, meyvə verməsi öyrənilmişdir. Yeni meteoşəraitin soğan növlərinin vegetasiya müddətinə təsiri araşdırılmışdır. Açar sözlər: Allium L., introduksiya, fenologiya, vegetasiya, çiçəkləmə, meyvəvermə
Bitkilərin introduksiyası zamanı ən vacib göstəricilərdən biri bitkilərin fenoloji fazaya və böyümə dinamikasına keçməsidir, çünki, bu göstəricilər növlərin yeni şəraitə adaptaciya olma qabiliyyətini xarakterizə edir. Normal inkişaf, meyvə vermə və fenoloji fazanın sabitliyi introduksiya olunan növlərin yeni iqlim şəraitinə uyğunluğunun və onların kulturada dayanıqlığının göstəricisidir. Mərkəzi Nəbatat Bağının kolleksiyasındakı Naxçıvan soğanlarının fenologiyası 2006- cı ildən öyrənilməyə başlanmışdır [3,4]. Bəzi növlər isə daha gec, həmin növlər kolleksiyaya daxil olduqcan öyrənilmişdir [1,2].
Tədqiqat materialı kimi Naxçıvan MR-nın florasında bitən və Mərkəzi Nəbatat Bağına introduksiya edilmiş Allium L. cinsinin 32 növünün fenologiyası öyrənilmişdir. Tədqiq edilən bitkilər üzərində fenoloji müşahidələr SSRİ Botanika Bağları şurasının [6] və İ.N. Beydmanın [5] təklif etdiyi metodikalarla yerinə yetirilmişdir. Fenoloji müşahidə bitkilərin bütün vegetativ və generativ inkişaf dövrü ərzində aparılmışdır. Öyrənilən bitkilərin vegetativ və generativ orqanlarının əsas inkişaf mərhələləri qeydə alınmışdır: çiçək oxunun əmələ gəlməsi, qönçənin əmələ gəlməsi, çiçəkləmənin başlaması, kütləvi çiçəkləmə və çiçəkləmənin qutarması; meyvənin əmələ gəlməsi və yetişməsi; toxumun yetişməsi.
Abşeron şəraitində (Mərkəzi Nəbatat Bağının ərazisindəki təcürbə sahəsində) Naxçıvan MR-nın florasında təbii halda bitən soğanlarda yaz böyüməsi orta hesabla aprelin ikinci dekadasında başlayır. İlk dəfə, hələ qar altında olanda efemeroid soğanlar (A.
böyüməyə başlayır. Bir həftə gec olmaqla A. pseudoflavum Vved.Aggr., A. convallarioides Grossh., A. woronovii Miscz. ex Grossh. Aggr., A. mariae Bordz. və s. böyüyürlər. Tədqiqat dövründə daha gec böyümə A. pseudoampeloprasum Miscz. ex Grossh. növündə müşahidə edilmişdir (may ayının əvvəlində). Cədvəl 1-də tədqiqat obyektinə daxil edilmiş (2007-2011- ci il) Naxçıvan soğanlarının introduksiya olunmuş 32 növünün orta fenoloji tarixləri verilmişdir. Vegetasiyanın başlaması ilin meteoşəraitindən asılıdır. Belə ki, ekstremal iqlim göstəricilrinə görə 2009-cu ildə (erkən yaz üçün qeyri-adi olan) bütün soğanlarda vegetasiya orta çoxillik məlumatlarla müqayisədə 13-17 gün daha tez başlamışdır. 2010-cu ildə gecikmiş və soyuq yazda vegetasiyanın başlaması isə əksinə 3-16 gün gecikmişdir.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Soğanlar qönçələmə və çiçəkləmə müddətinə görə xeyli fərqlənirlər, çünki, soğanın müxtəlif növləri erkən yazdan başlayaraq payızacan çiçəkləyirlər. Yazda çiçəkləyən soğan qrupuna efemeroid soğanlar (A. scabriscapum Boiss. Et Kotschy, A. pseudostrictum, A.
s. növlər daxildir. Yayın ortasında çiçəkləyən soğan qrupuna A. stamineum, A.paraxodum, A. egorova, A.derderianum, A. cardiostemon növləri aiddir. A. stamineum növü çiçəkləm müddətinə görə yayın axırlarında çiçəkləyən soğan qrupuna yaxındır (orta hesabla 10-13 gün daha gec çiçəkləyir). Həmçinin A. matiae və A. woronovii növləri də yayın axırlarında çiçəkləyən soğan qrupuna aiddirlər. Eyni zamanda ilə görə çiçəkləmə fazasının başlama müddəti mövsümün meteoşəraitindən asılı olaraq xeyli dəyişir. Soğanların böyük əksəriyyətində ekstremal 2008- ci ildə daha erkən çiçəkləmə müşahidə edilmişdir (12-13 gün orta çoxillik göstəricidən daha tez). Soğanlarda çiçəkləmənin gecikməsi yazda gecikmiş soyuq və ya quru isti yay şəraitində müşahidə edilmişdir (2009, 2010, 2011-ci llər, 8-16 gün). Tədqiq edilən soğanlar çiçəkləmə müddətinin uzunluğuna görə xeyli fərqlənirlər (9- dan 65 günəcən). Öyrənilən növləri çiçəkləmə müddətinə görə qısaçiçəkləyən növlərə (orta çiçəkləmə müddəti 2 həftəyəcən olanlar) – A. matercuale, A. pskemense, A. egerova, orta uzunluqda çiçəkləyənlərə (2-dən 4 həftəyəcən) – A. atroviolaceum, A. scabriscapum, A.
– A.stamineum, A. paraxodum, A. mariae, A. rubellum, A. convallarioides və s. və çox uzun çiçəkləyənlərə (6 həftədən daha çox) – A. fuscoviolaceum, A. woronovii, ayırmaq olar. Eyni zamanda çiçəkləmənin müddəti vegetasiya ilinin meteoşəraitindən asılı olaraq dəyişir (fərq 7-28 gündür). Bu əlamətlərə görə ən kəskin dəyişiklik uzun çiçəkləyən soğanlarda: A. stamineum, A. woronovii, A. fuscoviolaceum-da (22-28 gün), ən kiçik dəyişiklik isə – A. caeruleum, A. atroviolaceum, A. schoenoprasum, A. pseudoflavum-da (7-10 gün) müşahidə edilir. Həmçinin 2008-ci ilin ekstremal şəraitində əksəriyyət soğanlarda qısalmış çiçəkləmə müddəti, uzun çiçəkləmə müddəti isə əsasən 2009 və 2010-ci illərdə müşahidə edilmişdir. Toxumların erkən yetişməsi (iyul ayının ikinci dekadası) efemeroid soğanlarda (A.
müşahidə olunur. Sonuncu, A. pseudoflavum tez və birgə yetişən toxumları ilə digərlərindən fərqlənir. İyul ayının axırında erkən yayda çiçəkləyən soğanların əksəriyyətinin toxumu yetişir (A. atroviolaceum, A. pskemense, A. vineale, A. dictyoprasum və s.). Avqust ayında soğanın qalan əksər növlərinin toxumu yetişir (A. callidictyon, A. egorova, A. cardiostemon,
toxumlarının gec yetişməsi (sentyabr-oktyabr) ilə seçilirlər. Abşeron şəraitində A. pseudoampeloprasum və A. caeruleum qətiyyən toxum əmələ gətirmir. Həmçinin toxumların daha erkən yetişməsi 2010-ci ildə müşahidə olunmuşdur, müxtəlif illərdə isə meyvəvermə dövründə əlverişsiz hava şəraitindən asılı olaraq toxumların yetişməsinin gecikdiyi müşahidə edilmişdir. Tədqiq edilən soğanlar eyni zamanda böyüməyə başlaması dövründən toxumun yetişməsinin sonunacan olan dövrün uzunluğuna görə də fərqlənirlər. Efemeroid soğanlar (A. pseudostrictum, A. szovitsii, A. rotundum), həmçinin A. atroviolaceum, A. caeruleum, A. schoenoprasum, A. pseudoflavum və s. qısa dövrlə (100 günəcən) seçilirlər. A. egorova, A. derderianum, A. cardiostemon, A. convallarioides, A. callidictyon və s. növlər üçün orta dövr (101-130 gün) xarakterikdir. A. mariae, A. woronovii və A.stamineum-a isə daha uzun dövr (131-173 gün) səciyyəvidir. Bu dövrlərin uzunluğu eyni zamanda vegetasiya üçün əlverişsiz olan hava şəraitindən asılı olaraq illər üzrə dəyişir.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Cədvəl 1 AMEA Mərkəzi Nəbatat bağına introduksiya edilmiş soğanların orta illik феноloji fazaları (2007-2011-cu illər)
Fenoloji fazalar Vegerasiya Qönçələmə Çiçəkləmə Meyvənin əmələ
gəlməsi Toxumun
yetişməsi Çiçəkləmənin müddəti (gün) Uzanmanın başlamasından toxumun
yetişməsinəcən olan dövr (gün) başladı qutardı başladı
qutardı başladı
qutardı başladı
başladı qutardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
12 Allium schoenoprasum 19.04
26.10 17.05
06.06 28.05
18.06 12.06
07.07 11.07
19 80-84
A. pseudostrictum 15.04
14.07 06.05
28.05 22.05
09.06 05.06
13.07 16.07
17 87-93
A. szovitsii 13.04
21.07 11.05
03.06 28.05
12.06 06.06
17.07 22.07
19 93-97
A. scabriscapum 13.04
01.08 20.05
18.06 05.06
29.06 21.06
27.07 01.08
25 106-111
A. caeruleum 18.04
26.10 03.06
08.07 26.06
21.07 03.06
22.07 28.07
25 96-101
A. rotundum 14.04
19.07 28.04
05.06 28.05
17.06 13.06
16.07 19.07
20 94-98
A. leucanthum 22.04
26.09 27.05
18.06 15.06
04.07 24.06
21.07 28.07
18 92-99
A. atroviolaceum 20.04
27.09 30.05
19.06 14.06
01.07 24.06
26.07 31.07
19 98-104
A. pseudoampeloprasum 19.04
25.10 30.05
15.06 11.06
25.06 18.06
21.07 26.07
14 94-100
A. fuscoviolaceum 19.04
25.10 26.05
17.07 14.07
28.07 29.06
22.07 17.08
49 94-118
A. dictyoprasum 17.04
26.10 19.05
12.06 05.06
24.06 16.06
16.07 29.07
10 90-100
A. affine 17.04
24.10 22.06
19.07 04.07
03.08 23.07
19.08 25.08
30 125-133
A. vineale 17.04
23.10 11.06
05.07 03.07
12.07 25.06
26.07 02.08
9 101-108
A. callidictyon 19.04
25.10 14.06
13.07 06.07
26.07 12.07
23.08 28.08
22 128-135
A. rubellum 19.04
01.10 16.06
04.07 01.07
13.07 10.07
02.08 08.08
13 106-112
A. convallarioides 20.04
24.10 08.06
10.07 05.07
24.07 16.07
13.08 25.08
21 117-128
A. pseudoflavum 18.04
25.10 21.06
14.07 09.07
31.07 20.07
17.08 29.08
23 122-136
A. stamineum 20.04
22.10 09.07
21.08 02.08
05.09 18.08
23.09 11.10
35 158-174
A. paczoskianum 21.04
26.10 05.07
01.09 22.07
12.09 02.08
13.09 03.10
52 146-166
Cədvəl 1-in ardı
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
12 A. kunthianum 20.04
24.10 06.06
19.06 25.06
28.06 23.07
24.07 03.08
17 99-107
A. paraxodum 18.04
26.10 20.05
13.06 07.06
26.06 15.06
19.07 28.07
20 93-101
A. matercuale 19.04
25.10 05.06
03.07 24.06
18.07 13.07
19.08 25.08
23 123-128
A. akaka 20.04
25.10 01.06
04.07 15.06
20.07 01.07
26.07 06.08
35 98-109
A. egorova 21.04
26.10 13.06
15.07 30.06
01.08 13.07
10.08 22.08
36 113-125
A. derderianum 20.04
25.10 29.05
15.06 20.06
28.06 24.07
12.08 28.08
18 87-92
A. cardiostemon 18.04
26.10 19.06
30.07 10.07
16.08 22.07
17.08 29.08
39 122-134
A. mariae 19.04
25.10 12.06
03.08 06.07
18.08 24.07
25.08 12.09
42 131-148
A. woronovii 17.04
23.10 28.06
15.08 20.07
28.08 31.07
06.09 27.09
39 143-164
A. karsianum 20.04
24.10 03.06
12.08 18.06
19.07 03.07
24.07 05.08
34 99-110
A. pskemense 07.05
28.06 31.05
18.06 12.06
28.06
17
A. splendens 19.04
22.10 05.06
20.06 25.06
27.06 24.07
27.07 04.08
17 100-107
A. Waldsteinii 16.04
15.10 07.06
22.06 26.06
03.07 21.07
06.08 27.09
35 125-147
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Habelə bir çox uzun müddət çiçəkləyən soğan növlərində eyni vaxtda 3 fazanı müşahidə etmək olar: qönçələmə, çiçəkləmə və meyvəverm. Çünki, bir bitkidə eyni vaxtda generativ zoğun bir hissəsi qönçələyə, bir hissəsi çiçəkləyə, ayrıca çiçək qrupunda isə toxum artıq yetişə bilər. Bu daha aydın A. woronovii və arabir A. stamineum, A. convallarioides, A. mariae və s. növlərdə ifadə olunmuşdur. Efemeroid soğanlar üçün vegetasiyanın qutarması toxumun yetişmə dövründən (iyulun ortası-avqustun əvvəli) dərhal sonra, A. pseudoampeloprasum növündə isə çiçəkləmədən (iyunun axırı-iuylun əvvəli) sonra müşahidə olunur. A. atroviolaceum və A. egorova növlərində vegetasiya sentyabrın axırında-oktyabrın birinci dekadasında qutarır. Qalan soğanlar uzun vegetasiya edən növlər qrupuna daxildirlər – onlarda vegetasiya güclü payız şaxtalarının düşməsi ilə qutarır (oktyabrın 2-3 dekadası). Soğanın bir sıra uzun vegetasiya edən növləri qısa yay sakitlik dövrünə malik olurlar. Növbəti yarpaqların generasiyası avqustun əvvəllərində uzanır. Soğanın bütün növləri qışadavamlıdır. Ancaq güclü yaz şaxtaları (-7 0 C-cən) zamanı əsasən erkən inkişaf edən soğanlar – ikl növbədə yarpaqlarının ucunun (A. szovitsii, A. pseudostrictum və s.) zədələndiyi müşahidə olunan bütün efemeroidlərin ziyan çəkdiyi qeydə alınmışdır. Beləliklə, fenoloji müşahidə göstərdi ki, A. pseudoampeloprasum və A. caeruleum növləri istisna olunmaqla, introduksiya tədqiqatlarına daxil edilmiş bütün soğanlar tam inkişaf tsikli keçir və meteoşəraitin əlverişsiz təsirlərinə olduqca davamlıdır. Efemeroid soğanlar (A. pseudostrictum, A. szovitsii, A. scabriscapum, A. rotundum) bizim şəraitdə təbiətdəki mövsümü inkişaf ritmini saxlayır, ancaq erkən çiçəkləməsinə və meyvə verməsinə görə fərqlənir və vegetasiyanı yayın ortasında toxum yetişdikdən sonra qutarır. Bu qrupun vegetasiya dövrünün uzunluğu təbii şəraitlə müqayisədə, xüsusilə rütubətli illərdə bir qədər artır. A. pseudoampeloprasum üçün efemeroidliyin bəzi xüsusiyyətləri xarakterikdir, çünki o vaxtından əvvəl (çiçəkləmədən dərhal sonra) vegetasiyanı qutarır və Abşeron şəraitində toxum əmələ gətirmir. A. atroviolaceum və A. egorova-da vegetasiya toxumlar yetişəndən sonra axıracan gedir. Bu soğanlarda vegetasiya dövrü uzun vegetasiya edən əksəriyyət soğanlardan orta hesabla 1 ay qısadır. Əksəriyyət soğanlar tam inkişaf tsiklini keçir və vegetasiyası güclü payız şaxtalarının düşməsi ilə qutarır. Onların arasından yazda-, erkən yayda-, yayın ortalarında- və yayın axırlarında çiçəkləyənləri, çiçəkləmə müddətinə görə isə - qısa-, orta- və uzun müddət çiçəkləyənləri ayırmaq olar. Toxumların yetişmə müddətinə görə də analoji qruplar fərqlənirlər (tez, otra, gec yetişənlər). Uzun müddət vegetasiya edən soğanlar arasında bir sıra növlər qısa yay sakitlik dövrünə malik olur (A. dictyoprasum, A. pseudoflavum, A. matercuale, A. pskemense, A. cardiostemon və bir çoxları). A. stamineum, A. woronovii, A. convallarioides, A. paraxodum, A. schoenoprasum, A.mariae, A. derderianum-da yay sakitlik dövrü müşahidə olunmur. Fenoloji fazanın başlama müddəti illər görə dəyişir, bu xüsusilə ekstremal hava şəraitinə malik illərdə özünü daha yaxşı göstərir. Məsələn, 2009-cu ildə bizim şəraitdə vegetasiya dövrünün uzunluğu orta göstəricidən 1-1,5 ay çox olmuşdur. Soğanların əksəriyyətinin fenoloji fazası orta çoxillik göstəricilərdən 13-30 gün daha tez başlamışdır.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|