Analitik Kimya Fənni Üzrə İmtahan

Analitik Kimya Fənni Üzrə İmtahan 

Suallarının Cavabları 

 

1. Analitik kimyanın predmeti  

 

Analitik  kimya 

–  kimyəvi  analizin  nəzəri  əsaslarını  və  metodlarını 

öyrənən  elmdir.Analitik  kimyanın  praktiki  vəzifəsi  maddənin  və  ya 

onların  qarışıqlarının  kimyəvi  tərkibini  təyin  etməkdir.Əvvəlcə 

maddənin  hansı  elementlərdən  ionlardan  və  ya  ion  qruplarından  təşkil 

olunduğunu,  başqa  sözlə,  vəsfi  tərkibi  öyrənilir.Sonra  isə  maddənin 

miqdarı, tərkibi 

– maddənin tərkibini təşkil edən elementlərin, ion və ya 

ion qruplarının hansı çəki nisbətində birləşdiyi öyrənilir. 

Deməli, analitik kimya iki məsələni həll edir və bu nöqteyi-nəzərdən 

o iki bölməyə ayrılır: 

1. Vəsfi analiz;  

2. Miqdari analiz. 

Vəsfi  analiz  bölməsi  analiz  edilən  sadə  və  qarışıq  maddələrin  tərkib 

hissələrini keyfiyyətcə təyin edir. 

Miqdari  analiz  bölməsi  mürəkkəb  və  qarışıq  maddələrin  tərkibində 

olan element və ya ion, ion qruplarının çəki nisbətlərini öyrənir. 

 

2. Analitik reaksiyalar və onların yerinə yetirilmə şəraiti 

 

Vəsfi  analizin naməlum  ionun təyin edilməsi  metodları həmin ionun 

xarakterik  xassəyə  malik  olan,  yəni  birləşmə  şəklinə  keçməsini  həyata 

keçirən bir sıra müxtəlif reaksiyalara əsaslanır. 

Naməlum  ionun  təyin  edilməsinə  tətbiq  edilən  reaksiyalara  analitik 

reaksiyalar, analitik reaksiyaları həyata keçirən maddələrə isə reaktivlər 

deyilir. 

Analitik  reaksiyalarda  ya  çöküntü,  ya  qaz  halında  maddə,  ya  rəng 

dəyişikliyi və s. baş verməlidir. 

Analiz  ediləcək  məhlulun  tərkibində  Ba

+2

  ionunun  varlığını  təyin 

etmək  üçün  məhlulun  üzərinə  sulfat  turşusu  əlavə  edilir.  Bu  vaxt  ağ 

rəngli  çöküntü 

–  BaSO

4

  əmələ  gəlir.  Bu  da  məhlulda  Ba

+2

  ionunun 

alınmasını göstərir.Alınan çöküntü nə suda, nə qələvidə, nə də turşularda 

həll olmur. 

BaCl

2

+H

2

SO

4

=BaSO

4

↓+2HCl 

Ba

+2

+

2

4

SO

−

=BaSO

4

↓ 

Analiz  olunan  məhlulda  karbonat  ionunun 

2

3

CO

−

varlığını  təyin  etmək 

üçün  xlorid  turşusundan  istifadə  olunur.  Məhluldan  karbon  qazının 

çıxması 

2

3

CO

−

ionunun olmasını göstərir: 

Na

2

CO

3

+2HCl=2NaCl+H

2

O+CO

2

↑ 

Vəsfi  analizdə  tətbiq  edilən  analitik  reaksiyalar  müəyyən  şərait 

daxilində  aparılır,  onlardan  temperaturu,  reaksiyanın  mühitini,  pH  və 

reaksiyaya daxil olan məhlulların qatılığını göstərmək olar.

 

 

                   3. Analitik   reaksilayalrın   həssaslığı 

 

Reaksiyanın  həssaslığı  miqdardan  asılı  olaraq  açılış  minimumu, 

qatılıq minimumu və durulaşma sərhəddilə xarakterizə edilir. 

Açılış  minimumu  maddənin  müəyyən  reaksiya  şəraitində  uyğun 

reaktivlə  təyin  edilən  ən  kiçik  miqdarına  deyilir.Açılış  minimumunun 

ölçü vahidi mikroqram 

– mkq-dır. 

1 mkq = 10

-6 

q = 10

-3

 mq 

Qatılıq  minimumu  təyin  edilən  məhlulun  tətbiq  edilən  reaksiya  ilə 

müsbət  nəticə  verə  bilən  ən  kiçik  qatılığını  göstərir.Qalılıq  minimumu 

çəki  ilə  1  q  təyin  edilən  ionun  həlledicinin  ml-lə  maksimum  həcminə 

olan  nisbətinə  deyilir.Bu,  təyin  edilən  ionun  son  dərəcə  durulaşmış 

həcmini göstərir. 

Məsələn,  qatılıq  minimumu  1:10000  olan  nisbəti  o  deməkdir  ki, 

10000  ml  məhlulun  içərisində  1  q  maddə  həll  olduqda,  onu  münasib 

reaktivlə 1 damla məhlulun içərisindən asanlıqla təyin etmək olar. 

Durulaşma  sərhəddi  içərisində  1  q  təyin  ediləcək  maddə  olan 

məhlulun  münasib  reaktivlə  müsbət  reaksiya  verə  bilən  millilitrlə 

miqdarını göstərir. 

 

 

 

 4.  “Quru” analiz üsulu   

 

Analitik reaksiyalar icra olunma qaydalarından asılı olaraq “quru” və 

“yaş” üsullarla aparılır.Quru üsulla aparılan reaksiyalara pirokimyəvi 

analizi misal göstərmək olar.Burada tədqiq edilən maddəni quru halda 

qaz lampasının alovunda qızdırırlar. Onlardan ikisi ilə tanış olaq: 

1.Rəngli  muncuqların  alınması  üsulu.  Bəzi  metalların  birləşmələri 

natrium-ammonium  hidrofosfat  NaNH

4

HPO

4

⋅4H

2

O  və  natrium 

tetraborat  Na

2

B

4

O

7

⋅10H

2

O  duzları  ilə  birlikdə  əridildikdə  müxtəlif 

rənglərdə muncuqlar alınır. Alınan muncuqların rənginə əsasən tədqiq 

edilən  maddənin  tərkibində  hansı  elmentin  olması  müəyyən  edilir. 

Məsələn: Cr

3+

 - kationunun duzları yaşıl, Co

2+

 - kationun duzları tünd 

göy, Mn

2+

 - kationun duzları bənövşəyi, Ni

2+

 - kationun duzları qonur-

qırmızı muncuqlar əmələ gətirirlər. 

Alovun rənglənməsi üsulunda platin teli tətbiq edilən narınlaşdırılmış 

bərk 

maddəyə 

bulaşdırıb 

onu 

lampanın 

rəngsiz 

alovuna 

yaxınlaşdırırlar.Beləliklə  lampanın  rəngsiz  alovu  hər  elementin  özünə 

xas  olan  müxtəlif  rənglərə  boyanır.Rəngsiz  alovun  boyandığı  rəngə 

ə

sasən  tədqiq  edilən  maddənin  tərkibində  hansı  elemetin  olması 

müəyyən  edilir.  Məsələn:  Na

+

  -  duzları rəngsiz  alovu  sarı,  K

+

 -  duzları 

bənövşəyi,  Sr

2+

  duzları  al-qırmızı,  Ca

2+

  duzları  kərpici-qırmızı,  Ba

2+

 

duzları sarımtıl yaşıl rəngə boyayır.

 

 

5. Kimyəvi, fiziki və fiziki-kimyəvi analiz üsulları  

 

 

Analitik  kimyanın  əsas  vəzifəsini  həyata  keçirmək  üçün  müxtəlif 

metodlardan istifadə olunur: kimyəvi, fiziki və fiziki-kimyəvi. 

Kimyəvi  analiz  metodu  xalq  təsərrüfatında  böyük  əhəmiyyətə 

malikdir.Kimyəvi  analizə  müraciət  etməyən  heç  bir  sənaye  sahəsi 

yoxdur.Xüsusilə  kənd  təsərrüfatında  torpağın,  gübrələrin  və  digər  kənd 

təsərrüfatı məhsullarının tətbiqində rolu böyükdür. 

Fiziki  analiz  metodu  sistemin  hər  hansı  parametrinin  ölçülməsinə 

ə

saslanır.Fiziki  analiz  metoduna  spektral  və  lüminesent  analiz  üsulları 

daxildir. 

Fiziki-kimyəvi  analiz  metoduna  kolorimetrik  və  xromatoqrafik 

metodlar  aiddir.Kolorimetrik  metod  məhlulun,  ion  və  ya  molekulun 

rənginin intensivliyinin onun qatılığından asılılığını öyrənir. 

Xromatoqrafik  metodla  tədqiq  ediləcək  məhlulu  içərisində  bərk  toz 

şə

killi  adsorbent  olan  şüşə  boruya  yerləşdirilmiş  kolonkalardan 

keçirirlər.Adsorbent olaraq Al

2

O

3

-dən istifadə olunur. 

 

 

6. Təsirinə  görə  reaktivlərin  təsnifatı  

 

 

Vəsfi analizdə tətbiq edilən reaktivlər öz tərkiblərinə əsasən üç qrupa 

bölünür: 

1. Qrup reaktivləri. Bu reaktivlər eyni reaksiya şəraitində bir qrupun 

bütün  kationları  ilə  oxşar  xarakterik  birləşmələr  əmələ  gətirirlər. 

Məsələn, HCl qrup reaktivi olaraq eyni reaksiya şəraitində Ag

+

, Hg

2+

 və 

Pb

2+

  kationları  ilə  ağ  rəngli  AgCl,  Hg

2

Cl

2

  və  PbCl

2

  tərkibli  xloridlər 

ə

mələ gətirir. 

2. Seçici, yaxud selektiv reaktivlər. Bu reaktivlər az miqdar kation ilə 

(1-2  kation  ilə)  oxşar  xarakterli  birləşmələr  əmələ  gətirirlər.  Məsələn, 

natrium  heksanitrokobaltiat  Na

3

[Co(NO

2

)

6

]  müəyyən  şəraitdə  K  və 

+

4

NH

kationları  ilə  sarı  rəngli  kristallik  çöküntü  əmələ  gətirir.  Bu 

reaksiyalara seçici, yaxud selektiv reaksiyalar deyilir. 

3.  Spesifik  reaktivlər.  Bu  reaktivlər  yalnız  təyin  olunacaq  bir  kation 

ilə  xarakterik  birləşmə  əmələ  gətirirlər.  Məsələn,  sinkuranil  asetat 

Zn(UO

2

)

3

(CH

3

COO)

8

  reaktivi  Na

+

  kationunun  spesifik  reaktivi  olub, 

yalnız onunla yaşımtıl sarı rəngli kristallik çöküntü əmələ gətirir. Bu gür 

reaksiya spesifik reaksiya adlanı 

 

 

 7.Analiz edilən maddələrin miqdarından asılı olan analiz metodları. 

 

 

Vəsfi  analizin  metodları  analiz  edilən  maddənin  miqdarından  asılı 

olaraq makro, mikro, yarımmikro və sair metodlara bölünür . 

 

Metodun 

köhnə adı 

 

Metodun yeni 

adı 

 

Maddənin 

miqdarı 

 

qr ilə

  ml ilə 

Mikroanaliz 

 

Qrammetod 

 

1-10

 

10-

100

 

Yarımmikro 

analiz

 

Santiqrammetod 

 

0,05-

0,5

 

1,0-10

 

Mikroanaliz 

 

Milliqrammetod 

 

10

-3

-

10

-6

 

10

-1

-

10

-4

 

 

Bu metodlar öz həssaslıqları və spesifikliyi ilə xarakterizə 

edilir.Metodların hər biri digərlərindən öz xüsusiyyəti, icra olunma 

texnikası və işlədilən avadanlığın müxtəlifliyi ilə fərqlənirlər.Lakin bu 

metodların hamısı eyni xarakterli reaksiyalarla aparılır. 

 

 

8. Fərdi analiz metodu 

 

Vəsfi  analiz  vasitəsilə  müxtəlif  ion  qarışığından  ibarət  olan  məhlulu 

analiz  etmək  üçün  fərdi  və  ardıcıl  analiz  üsullarından  istifadə 

edirlər.Fərdi  analiz  metodu  spesifik  reaksiyalara  əsaslanır.Fərdi  analiz 

metodu  təyin  ediləcək  ionu  spesifik  reaktivlər  vasitəsilə,  analiz  olunan 

məhlulun  ayrı-ayrı  hissələrindən,  istənilən  ardıcıllıq  ilə  təyin  edilən 

metoda deyilir.Bu metod təyin ediləcək ionu onunla yanaşı duran ionları 

çökdürüb  ayırmadan  məhluldan  birbaşa  təyin  etməyə  imkan  yaradır. 

Burada  ionları  bir-birindən  ayırmağa  ehtiyac  olmadığından  analizin 

icrasına  az  vaxt  sərf  edilir.  Aparılan  reaksiyaların  yüksək  həssaslığı 

nəticəsində  cüzi  miqdar  spesifik  reaktiv  sərf  etməklə  təyin  ediləcək 

ionun ən kiçik miqdarını açmağa imkan yaranır. 

 

9. Ardıcıl analiz metodu 

 

Ardıcıl  analiz  metodu  ionların  bir-birindən  ayrılmasına  və  təyin 

edilməsinə  əsaslanan  reaksiyaların  müəyyən  ardıcıllıq  ilə  aparılması 

sisteminə  deyilir.Burada  fərdi  analiz  metodundan  fərqli  olaraq  əvvəlcə 

qrup  reaktivlərinin  təsirilə  mürəkkəb  ion  qarışığını  ayrı-ayrı  qruplara, 

yaxud  yarımqruplara  bölürlər,  sonradan  hər  bir  ionu  həmin  qrupların 

içərisindən  təklikdə  ayırıb  (çıxarıb)  özünün  xarakterik  reaksiyalarının 

biri  ilə  və  yaxud  spesifik  reaktiv  ilə  təyin  edirlər.Beləliklə,  analizin 

gedişi sadələşib asanlaşır.Ardıcıl analiz metodu ilə aparılan tədqiqatlarda 

hər  hansı  ionu  təyin  etməkdən  ötrü  onun  açılışına  mane  olan  müxtəlif 

ionları  qabaqcadan  məhluldan  çıxarırlar.  Bu  məqsədlə    çətin  həll  olan 

maddələri,  uçucu  maddələri  və  kompleks  birləşmələri  əmələ  gətirən 

reaksiyalardan  və  həmçinin  oksidləşmə-reduksiya  reaksiyalarından 

istifadə  edirlər.    Buna  misal  olaraq 

+

4

NH

 kationunun  közərdilmə 

nəticəsində parçalanıb uçaraq K

+

 kationundan ayrılmasını, Ba

2+

 ionunun 

natrium  asetat  CH

3

COONa  mühitində  kalium  bixromat  K

2

Cr

2

O

7

 

reaktivilə  çətin  həll  olan  çöküntüyə  çevrilərək  Ca

2+

  kationundan 

ayrılmasını və s. göstərmə 

 

 

10. Qələvi-turşu metodu ilə kationların analitik qruplara bölünməsi

 

 

Kationların  müəyyən  reaksiya  şəraitində,  qrup  reaktivinin  təsirlərilə, 

mürəkkəb  ion  qarışığının  içərisindən  çöküntü  əmələ  gətirən  qrupuna, 

kationların  analitik  qrupu  deyilir.Beləliklə,  məlum  olur  ki,  kationların 

analitik qruplara bölünməsi tətbiq edilən qrup reaktivlərindən asılıdır. 

Qələvi-turşu  metodu  ilə  kationların  analitik  qruplara  bölünməsi 

onların qüvvətli turşulara  (HCl və  H

2

SO

4

), qələvilərə (NaOH və KOH) 

və  qatı  ammonium  hidroksidin  (NH

4

OH  artığına  göstərdikləri 

münasibətin  müxtəlifliyinə  əsaslanır.Bu  reaktivlərə  göstərdikləri 

münasibtlərə görə kationlar 6 analitik qrupa bölünürlər. 

 

 

 

 

Qruplar 

Qrupun kationları 

I

 

K

+

 

Na

+

 

+

4

NH

 

II 

Ag

+

 

Hg

+2

2

 

Pb

2+

 

III 

Ba

2+ 

Sr

2+ 

Ca

2+ 

IV

 

Al

3+

 

Cr

3+

 

Zn

2+

 

Sn

2+

 

Sn

4+

 

As

3+

 

As

5+

 

 

V

 

Fe

3+

 

Fe

2+

 

Mg

2+

 

Be

2+

 

Mn

2+

 

Sb

3+

 

Sb

5+

 

VI

 

Cu

2+

 

Co

2+

 

Ni

2+

 

Hg

2+

 

Cd

2+

 

 

 

11.  I analitik qrup  kationları 

 

I  qrupa 

–  K

+

,  Na

+

, 

+

4

NH

 kationları  daxildir.Bu  kationların  əmələ 

gətirdiyi duzların əksəriyyəti suda asanlıqla həll olur.I qrup kationlarının 

hamısını birlikdə heç bir reaktivlə çökdürmək mümkün deyil.Məhz buna 

görə də başqa qrup kationlarından fərqli olaraq, bu qrupun qrup reaktivi 

yoxdur. 

K

+

, Na

+

 kationları adi temperaturda suyu şiddətlə parçalayır, nəticədə 

uyğun qələvilər əmələ gətirirlər. K

+

, Na

+

 əmələ gətirdikləri hidroksidlər 

qüvvətli qələvilər olduğu halda, 

+

4

NH

hidroksidi zəif əsasi xassəlidir.  

+

4

NH

ionları  analitik  xüsusiyyətlərinə görə  K

+

  ionlarına  daha  yaxındır. 

Belə ki, onlar sarı rəngli  

 

(NH

4

)

3

[Co(NO

2

)

6

] - K

3

[Co(NO

2

)

6

] tərkibli,  

(NH

4

)

2

[PtCl

6

] - K

2

[PtCl

6

] tərkibli  

NH

4

HC

4

H

4

O

6

– KHC

4

H

4

O

6

 tərkibli ağ çöküntülər əmələ gətirirlər. Bu 

səbəbə  görə  də  kationların  analizində  həmişə 

+

4

NH

 ionları  K

+

  ionlarının 

açılışına  maneçilik  törədir.  Na

+

  ionları  kimi  isə  NH

4

H

2

SbO

4

ağ  rəngli 

NaH

2

SbO

4

 tərkibli çöküntü əmələ gətirir. 

 

 

12. Na

+

 ionunun reaksiyaları 

 

Na

+

  duzlarının  əksəriyyəti  suda  yaxşı  həll  olur.Na

+

  ionunun  xüsusi 

reaksiyalarını  öyrənərkən  laboratoriyada  NaCl  duzu  məhlulundan 

istifadə olunur. Na

+

 ionları KH

2

SbO

4

– reaktivi ilə natrium-dihidrostibiat 

və ya antimonat ağ rəngli kristallik çöküntü əmələ gətirir. 

NaCl+KH

2

SbO

4

=↓NaH

2

SbO

4

+KCl 

Na

+

+

−

4

2

SbO

H

=↓NaH

2

SbO

4

 

Sınaq şüşəsinə 3-4 damcı KH

2

SbO

4

 və 3-4 damcı NaCl məhlulu əlavə 

edin. Sınaq şüşəsini su axını altında tutun, şüşə çubuqla sürtün,  ağ rəngli 

kristallik NaH

2

SbO

4

 tərkibli çöküntü əmələ gəlir. 

Üç sınaq şüşəsi götürün, alınan çöküntünü şüşə çubuqla 3 yerə bölüb 

hər sınaq şüşəsində müvafiq olaraq gedən reaksiyaları izah edin. 

Birinci sınaq şüşəsinə mineral turşu (HCl, H

2

SO

4

) əlavə edin. 

 

2NaH

2

SbO

4

+HCl=NaCl+H

3

SbO

4

 

H

3

SbO

4

=↓HSbO

3

+H

2

O 

(amorf) 

13. 

+

4

NH

ionunun reaksiyaları 

 

+

4

NH

ionlarının açılışında əsas xarakterik reaksiyalara baxaq. 

NaOH və KOH  ammonium duzları ilə qızdırıldıqda ammonyak qazı 

ayrılır. 

NH

4

Cl+NaOH=NH

4

OH+NaCl 

NH

4

OH       NH

3

↑+H

2

O 

Ayrılan  NH

3

↑  qazının  çxmasını  onun  iyi  ilə,  distillə  suyunda 

isladılmış  qırmızı  lakmus  kağızının  göyərməsi  ilə,  civə-I-nitrat 

–

Hg

2

(NO

3

)

2

  məhlulunda  isladılmış  filtr  kağızının  qaralması  ilə  təyin 

edirlər. 

Ammonium duzları qızdırıldıqda parçalanır.Onun bu xüsusiyyətindən 

istifadə  edərək 

+

4

NH

 ionlarını  kationların  analizində  məhluldan  kənar 

edirlər. 

NH

4

Cl →NH

3

↑+HCl↑ 

(NH

4

)

2

CO

3

→2NH

3

↑+CO

2

↑+H

2

O 

NH

4

NO

3

→ N

2

O↑+2H

2

O 

 

14. K

+

 ionunun reaksiyaları 

 

K

+

 ionunun laboratoriyada xüsusi reaksiyalarını öyrənmək üçün onun 

suda həll olan hər hansı bir duzunu, məsələn: KCl, KNO

3

 və s. götürmək 

lazımdır. 

1).

  K

+

  duzları  çaxır  turşusu  H

2

C

4

H

4

O

6

  və  onun  turş    Na-duzu  ilə 

NaHC

4

H

4

O

6

–  neytral  mühitdə  xırda  ağ  kristal  çöküntü  K-hidrotartarat 

duzu əmələ gəlir. 

KCl+NaHC

4

H

4

O

6

 = ↓KHC

4

H

4

O

6

+NaCl 

K

+

+HC

4

H

4

−

6

O

=↓KHC

4

H

4

O

6 

 

2

)Çaxır turşusu H

2

C

4

H

4

O

6

 K

+

 ionları ilə neytral mühitdə ağ kristallik 

çöküntü əmələ gətirir: ↓KHC

4

H

4

O

6

. 

K

+

+H

2

C

4

H

4

O

6

↓KHC

4

H

4

O

6

+H

+

 

KCl+H

2

C

4

H

4

O

6

↓KHC

4

H

4

O

6

+HCl   

t

0

 

3).

 K

+

 ionları 

– heksanitrokobaltiat Na-duzu Na

3

[Co(NO

2

)

6

] -reaktivi 

ilə kristallik sarı ikiqat kompleks duz K

2

Na[Co(NO

2

)

6

] tərkibli çöküntü 

ə

mələ gətirir. 

2KCl+Na

3

[Co(NO

2

)

6

]=↓K

2

Na[Co(NO

2

)

6

]+2NaCl 

2K

+

+Na

+

+[Co(NO

2

)

6

]

-3

=↓K

2

Na[Co(NO

2

)

6

] 

Reaksiya ya neytral, ya da zəif turş mühitdə aparılır.