Analitik Kimya Fənni Üzrə İmtahan

 

 

                             15. Suyun ion hasili  

 

Saf  suyun  elektriki  pis  keçirməsi  göstərir  ki,  su  molekulları  az 

dissosiasiya edir, yəni su zəif elektrolitdir.  

2H

2

O
H

3

O

+

+OH və ya sadə şəkildə  

H

2

O
H

+

+OH

-

 

Tarazlıq halında olan tənliyə kütlələrin təsiri qanununu tətbiq edək: 

[ ] [ ]

[

]

O

H

OH

H

k

2

−

+

⋅

=

və ya  [

]

[ ] [

]

−

+

⋅

=

⋅

OH

H

O

H

k

2

 

Burada  k  suyun  dissosiasiya  sabitidir.  Müəyyən  edilmişdir  ki, 20

0

C-

də k=1,8⋅10

-16

. 

Su molekullarının olduqca az bir hissəsi dissosiasiya etdiyi üçün belə 

qəbul olunmuşdur ki, suyun qatılığı dəyişmir, yəni [H

2

O]=const. 

Onun ədədi qiyməti suyun bir litrində olan molların sayını ifadə edir. 

[

]

l

/

mol

56

,

55

18

1000

O

H

2

=

=

 

Su  molekullarının  qatılığı  sabit  olduğu  üçün  k⋅[H

2

O]  hasili  də  sabit 

olmalıdır. Bu hasil k⋅H

2

O=[H

+

]⋅[OH

-

]. 

Tənlikdən aydın  olur  ki, onların  qatılığının  necə dəyişməsindən  asılı 

olmayaraq,  onların  hasili  müəyyən  temperaturda  sabit  kəmiyyətdir. 

Onun ədədi qiymətini hesablamaq olar. 

[H

+

]⋅[OH

-

]=k[H

2

O]=1,8⋅10

-16

⋅55,56=10

-14

 

[H

+

]⋅[OH

-

]=10

-14

 

Suyun  dissosiasiyası  nəticəsində  əmələ  gələn  H

+

  və  OH

-

  ionlarının 

sayca bərabər olduğunu nəzərə alsaq: 

[ ] [

]

l

/

mol

10

10

OH

H

7

14

−

−

−

+

=

=

=

 

16.Məhlulun hidrogengöstəricisi

 

 

Mühitinxassəsinitəyinetmək 

üçünadətənhidrogenionlarınınqatılığındanistifadə olunur.[H

+

]=10

-7

 mol/l 

olduqda  mühit  neytral,  [H

+

]>7  mol/l  olduqda  turş,  [H

+

]<10

-7

  mol/l 

olduqda isə mühit əsasi xassəli olur.  

Hesablamalarda  mənfi  üstlü  ədədlərdən  istifadə  etmək  əlverişli 

olmadığından,  Danimarka  alimi  Sorensenin  1909-cu  ildə  irəli  sürdüyü 

təklifə  əsasən,  məhlulun  turşuluğunu  və  ya  əsaslığını  təyin  etmək  üçün 

hidrogen ionlarının qatılığını mənfi işarə ilə götürülmüş onluq loqarifm 

vasitəsilə ifadə edirlər. Buna hidrogen göstəricisi deyilir və pH ilə işarə 

olunur. 

pH= -lg[H

+

] 

([H

+

]=10

-pH

) 

pH=7  olduqda  mühit  neytral,  pH<7  olduqda  turş,  pH>7  olduqda  isə 

mühit əsasi xassəli olur. 

 

17. 

Bufer sistemlər 

 

Məhlulların  pH-nı  sabit  saxlamaq  üçün  müəyyən  qarışıqlardan 

istifadə olunur. Bu qarışıqlar ümumi adla bufer sistemlər adlanır. Bufer 

sistemləri  zəif  turşu  və  onun  duzundan,  zəif  əsas  və  onun  duzundan, 

eləcə  də  çox  əsaslı  turşuların  əmələ  gətirdiyi  müxtəlif  turş  duzların 

qarışığından ibarət olur: 

CH

3

COOH+CH

3

COONa; asetat buferi 

 NH

4

OH+NH

4

Cl; ammonium buferi 

 Na

2

HPO

4

+NaH

2

PO

4

; fosfat buferi 

Ə

gər məhlula qələvi əlavə etsək proses aşağıdakı kimi gedər: 

CH

3

COOH+OH

-

=CH

3

COO

-

+H

2

O 

Turşu əlavə etsək: 

CH

3

COONa+H

+

=CH

3

COOH+Na

+

 

 

 

 

18. Heterogen sistemdə tarazlıq 

 

Ə

ksər analitik reaksiyalarda çöküntünün alınması və həll olması ilə 

gedən proseslərdən istifadə olunur. Həlledicinin içinə salınmış hər hansı 

bərk kimyəvi maddə həlledicinin molekullarının təsirinə məruz qalaraq 

məhlula keçir, yəni həllolma prosesi gedir. Məhlulda hərəkət edən həll 

olmuş hissəciklərin bir qismi yenidən kristalın səthinə toxunaraq onun 

üzərinə çökür. Bu proses çökmə prosesi adlanır. Həll olan maddənin 

kristalı ilə məhlul birlikdə heterogen sistemlər yaradır. Bu sistemdə bir-

birinə əks olan iki proses 

–həllolma və çökmə prosesi gedir. Müəyyən 

bir an keçdikdən sonra həll olan maddənin miqdarı çökən maddənin 

miqdarı ilə bərabərləşir. Yəni həllolma sürəti çökmə sürətinə bərabər 

olur.Bu həllolma prosesinin qurtardığını göstərir.Ayrılan və çökən 

maddələrin miqdarı eyni olduğu üçün bizə elə gəlir ki, həllolma prosesi 

dayanıb, əslində məhlulda dinamiki tarazlıq yaranır.Bu zaman alınmış 

məhlulun qatılığı verilmiş temperaturdakı doymuş qatılıq adlanır. 

 

19. Həllolma hasili  

Məsələn, AgCl 
 Ag

+

+Cl

-

 

Müəyyən müddətdən sonra v

1

=v

2

. 

[ ][ ]

[

]

[

]

[ ] [ ]

−

+

−

+

⋅

=

=

=

Cl

Ag

AgCl

k

hh

AgCl

Cl

Ag

k

AgCl

 

Çətin  həll  olan  maddənin  əmələ  gətirdiyi  ionların  məhluldakı 

qatılıqlarının  hasili,  verilmiş  temperatur  üçün  sabit  kəmiyyət  olub, 

həllolma hasili adlanır. Həllolma hasilinə görə  məhlulda hansı prosesin 

getdiyini aydınlaşdırmaq olar. Əgər həllolma hasili: 

h.h.AgCl>[Ag

+

][Cl

-

] - olarsa, həllolma prosesi gedir. 

h.h.AgCl<[Ag

+

][Cl

-

] - olarsa, çökmə prosesi baş verir. 

h.h.AgCl = [Ag

+

][Cl

-

] - olarsa,tarazlıq yaranır. 

 

  20. II analitik qrupun kationları və onların ümumi xarakteristikası  

 

 

II  analitik  qrupa  Ag

+

, 

+

2

2

Hg

,  Pb

+2

  kationları  daxildir.  Bu  kationların 

suda  məhlulu  rəngsizdir.  Bu  kationlar  xlorid  turşusu  ilə  çətin  həll  olan 

xloridlər  AgCl,  PbCl

2

,  Hg

2

Cl

2

  tərkibli,  ağ  rəngli  kristallik  çöküntülər 

ə

mələ gətirir. Buna görə də II qrupun reaktivi 2nHCl-dur. 

Bu qrupun kationları xloridli birləşmələrinin suda həll olmasına görə 

bir-birindən  fərqlənirlər.  100

0

C-də  1  l  suda  32  qr  PbCl

2

  həll  olduğu 

halda,  bu  şəraitdə  AgCl,  Hg

2

Cl

2

  çöküntüləri  praktiki  olaraq  suda  həll 

olmur.  Bu  xüsusiyyətindən  istifadə  edərək,  analizin  gedişində  Pb

+2

 

ionunu Ag

+

 və 

+

2

2

Hg

ionlarından ayırırlar. 

Bu  kationlar  xlorid  turşusunun  duzları  ilə  də  çöküntü  əmələ 

gətirir.Lakin  bu  çöküntülər  o  qədər  narın  olurlar  ki,  süzgəc  kağızından 

süzülüb məhlula keçirlər. 

 

 21.Ağ ionun reaksiyaları 

 

1)  Ag

+

  ionu  duru  xlorid  turşusu  və  həll  olan  xloridlərlə  süd 

çürüntüsünə oxşar ağ rəngli çöküntü əmələ gətirir. 

Ag

+

+Cl

-

 = ↓AgCl 

Çöküntü  havada  qaldıqda  tədricən  qaralır.Suda  və  HNO

3

-də  həll 

olmur.NH

4

OH-da həll olaraq kompleks birləşmə əmələ gətirir. 

↓AgCl+2NH

4

OH=[Ag(NH

3

)

2

]Cl+2H

2

O 

Alınan  diaminarqentaxlorid  məhlulunun  üzərinə  turş  reaksiya 

alınıncaya  qədər  HNO

3

  tökdükdə  məhlul  bulanır  və  yenidən  AgCl 

çöküntüsü alınır. 

[Ag(NH

3

)

2

]Cl+2HNO

3

 =↓AgCl+2NH

4

NO

3

 

2)  Ag

+

  ionu  olan  məhlula  ehtiyatla  damcı-damcı  NH

4

OH  əlavə 

etdikdə qara rəngli Ag

2

O-dan ibarət çöküntü əmələ gəlir. 

2AgNO

3

+2NH

4

OH=↓Ag

2

O+2NH

4

NO

3

+H

2

O 

Çöküntü reaktivin artığında həll olur: 

Ag

2

O+4NH

4

OH=2[Ag(NH

3

)

2

](OH)+3H

2

O 

3) Ag

+

 ionuna neytral və ya zəif əsasi mühitdə K

2

CrO

4

-lə təsir etdikdə 

kərpici qırmızı rəngli çöküntü əmələ gəlir: 

2AgNO

3

+K

2

CrO

4

=↓Ag

2

CrO

4

+2KNO

3

 

Çöküntü  HNO

3

-də  və  NH

4

OH-da  yaxşı  həll  olur.CH

3

COOH-da  isə 

həll olmur. 

4) Ag

+

 ionu qələvilərlə qara rəngli çöküntü əmələ gətirir: 

AgNO

3

+2NaOH=↓Ag

2

O+2NaNO

3

+H

2

O 

Çöküntü reaktivin artığında həll olmur. 

5) Ag

+

 ionu Na

2

HPO

4

 reaktivilə sarı rəngli çöküntü əmələ gətirir. 

3AgNO

3

+2Na

2

HPO

4

=↓Ag

3

PO

4

+NaH

2

PO

4

+3NaNO

3

 

Çöküntü HNO

3

-də və NH

4

OH-da həll olur. 

↓Ag

3

PO

4

+3HNO

3

=3AgNO

3

+H

3

PO

4

 

Ag

3

PO

4

+6NH

4

OH= [Ag(NH

3

)

2

]

3

PO

4

+6H

2

O 

 

                         22. Kompleks birləşmələrin quruluşu 

 

Vernerə  görə,  kompleks  birləşmələr  mərkəzi  quruluşa  malik  olub, 

mərkəzi  atom  və  iondan  koordinə  olunmuş  hissəciklərdən 

ibarətdir.Mərkəzi  atom  və  ion  kompleks  törədici  adlanır.Bilavasitə 

kompleks  törədicinin  əhatəsində  olan  tərkib  hissələrə  addend  (əlavə 

etmək) və ya liqandlar (birləşmək) adı verilmişdir.Kompleks birləşmələr 

xarici  və  daxili  sferadan  ibarət  olur.  Kompleks  törədici  və  liqandlar 

kompleksin  daxili  sferasını,  birləşmənin  mərkəzi  atomu  ilə  ionogen 

birləşmiş hissəsi isə kompleksin xarici hissəsini təşkil edir:  

[Cu(NH

3

)

4

]

+

(OH)

-

                   (NH

4

)

2

[Co(CNS)

4

] 

 

daxili s.              x.s.x.s.daxili s. 

Liqandların sayı kompleks törədicinin koordinasiya ədədini müəyyən 

edir. Məsələn:  

[Cu(NH

3

)

4

]

+

(OH)

−

2

 - koordinasiya ədədi 

– 4  

−

+

+









6

2

4

)

CN

(

Fe

K

- koordinasiya ədədi 

– 6  

Cu və Fe ionları isə kompleks törədicidir. 

Kompleks  törədici  kimi  həm  metal,  həm  də  qeyri-metal  atomu  ola 

bilər. Kompleks törədici ən çox: 

1)  Kiçik  radiuslu  yüksək  oksidləşmə  dərəcəsi  olan  atomlarda-  B

+3

, 

Al

+3

, Si

+4

ola bilər. 

 

 

 

 

                          23.

 Kompleks birləşmələrin dissosiasiyası 

 

Elektrolit kompleks birləşmələr məhlulda dissosiasiya edirlər:  

[Cu(NH

3

)

4

]Cl

2

[Cu(NH

3

)

4

]

+2

+2Cl

-

 

Kompleks  birləşmələrin    dissosiasiyası  ilə  əlaqədar  olaraq  kompleks 

birləşməyə  daxil  olan  ionları  ionoqen  və  qeyri-ionoqen  olmaqla  2  yerə 

bölürlər.  İonoqen  bağlı  ionla  xarici  sferada,  qeyri-ionoqen  ionlar 

kompleks  ionun  tərkibinə  daxil  olurlar.  Kompleks  birləşmə  suda  həll 

olduqda qeyri-ionoqen ion kompleks törədicidən ayrılmır: 

[Cu(NH

3

)

4

](NO

3

)

2

   

H

2

[PtCl

4

] 

ionoqen                                                     qeyri-ionoqen 

Kompleks birləşmələr dissosiasiya edirlər: 

[Cu(NH

3

)

4

](OH)

2

[Cu(NH

3

)

4

]

+2

+2OH

-

 

Kompleks ion öz növbəsində dissosiasiya edir:  

[Cu(NH

3

)

4

]

+2

Cu

+2

+4NH

3

 

Kompleksin davamlılığı kompleksin davamsızlıq sabiti ilə xarakterizə 

olunur: 

[

]

2

4

3

4

NH

Cu

H

)

NH

(

Cu

C

C

K

3

2

+

⋅

=

+

 

Kompleksin  davamsızlıq  sabiti  kompleks  ionun  möhkəmliyini 

xarakterizə  edir.  Sabitin  qiyməti  kiçik  olduqca  kompleks  ion  daha 

möhkəm olur. Məsələn: 

[Cd(CN)

4

]

-2

   

K

H

=1,4⋅10

-17

 q-ion/l 

[Hg(CN)

4

]

-2

   

K

H

=4⋅10

-42

 q-ion/l 

Deməli, [Hg(CN)

4

] - daha möhkəmdir. 

 

                          24. 

Məhlulların qatılığının ifadə edilməsi 

 

 

Məhlulun  və  ya  həlledicinin  vahid  miqdarında  həll  olmuş  maddənin 

miqdarına məhlulun qatılığı deyilir. Məhlulun qatılığı  faizlə, molyarlıq, 

normallıq və titrlə ifadə edilir. 

1.  Faizli  qatılıq

–  100  qr  məhlulda    həll  olan  maddənin  qramlarla 

miqdarıdır. Məsələn, 20%-li NaCl məhlulu dedikdə, 100 qr məhlulda  20 

qr NaCl həll olması başa düşülür. Yəni 20 qr NaCl+80 qr su. 

2.  Molyar  məhlullar.  1  litr  məhlulda  həll  olmuş  maddə  mollarının 

sayına molyar qatılıq deyilir. 1 litr məhlulda 1 mol maddə həll olmuşsa, 

buna molyar məhlul deyilir.  

1 l məhlulda 0,1 mol maddə həll olduqda buna desi-molyar, 0,01 mol 

həll  olduqda  santi  molyar,  0,001  mol  həll  olarsa  milli  molyar  məhlul 

deyilir. Molyarlıq M hərfi ilə ifadə edilir. Məsələn, 0,01 M H

2

SO

4

 santi 

molyar H

2

SO

4

 məhlul adlanır. Yəni onun 1 l-də 0,01 mol, daha doğrusu 

98:100=0,98 q H

2

SO

4

 həll olub.  

Normal  məhlullar

.1  l  məhlulda  həll  olmuş  maddənin  qram 

ekvivalent  sayına  normal  qatılıq  deyilir.1  litrdə  1  q  ekv.maddə  həll 

olduqda ona normal məhlul deyilir. N hərfi ilə işarə edilir.Məsələn, 1 N 

H

2

SO

4

  hazırlamaq  üçün  1  litr  məhlulda  1q  ekv.  H

2

SO

4

  (yəni  49  qr 

H

2

SO

4

) həll etmək lazımdır. 

Titrli  məhlullar

–  1  ml  məhlulda  həll  olmuş  maddənin  qramlarla 

miqdarına deyilir və T ilə işarə edilir. 

1000

NE

T =

 

Məsələn, 0,01 N H

2

SO

4

-ün titrini hesablamaq lazımdır:  

ml

/

q

00049

,

0

1000

49

01

,

0

T

=

⋅

=

 

Titri məlum olan məhlullara titrli məhlullar deyilir. 

 

25. III analitik qrupun katuonları  

 

III  analitik  qrupa  Ba

2+

,  Ca

2+

,  Sr

2+

  kationları  daxildir.Bu  qrupun 

kationları  da  rəngsiz  kationlardır.Bu  kationların  əmələ  gətirdiyi  əksər 

duzlarının  suda  məhlulu  rəngsizdir.Xloridləri,  asetatları,  xromatları, 

karbonatları  və  sulfatları  isə  suda  çətin  həll  olan  birləşmələrdir.Bu 

kationlar nitrat turşusu və halogenli turşularla, o cümlədən də H

2

SO

4

-də 

çətin  həll  olan  birləşmələr  əmələ  gətirərək,  yerdə  qalan  qrupların 

kationlarından ayrılırlar.Buna görə də III qrup kationlarının qrupreaktivi 

2N H

2

SO

4

-dur. 

Bu qrup kationları 2N H

2

SO

4

 ilə çətin həll olan BaSO

4

, CaSO

4

, SrSO

4

 

tərkibli  ağ  kristallik  çöküntü  əmələ  gətirirlər.  Bu  qrup  kationlarının 

sulfatları  turşularda  və  əsaslarda  həll  olmurlar.  Ona  görə  də kationların 

analizində,  bu  qrup  kationlarının  sulfatlarını  məhlula  keçirmək 

məqsədilə, onları yaxşı həll ola bilən karbonatlı birləşmələrə çevirirlər. 

 

                             26.  Ba

2+ 

ionun  reaksiyaları  

 

 Ba

2+

  ionu  sulfat  turşusu  və  suda  həll  olan  sulfatlarla  ağ,  çətin  həll 

olan kristallik çöküntü əmələ gətirir:  

BaCl

2

+H

2

SO

4

→BaSO

4

↓+2HCl 

Ba

2+

+

−

2

4

SO

→BaSO

4

↓ 

1)

 

BaSO

4

 çətin həll olan çöküntüdür. O, mineral 

turşularda belə həll olmur. Qatı H

2

SO

4

-də qaynadıldıqda həll olur. 

Ona  görə  də  kationların  analizində  BaSO

4

  çöküntüsünü  Na

2

CO

3

 

vasitəsilə işləyib BaCO

3

-ə çevirirlər. 

BaSO

4

↓+Na

2

CO

3

→BaCO

3

↓+Na

2

SO

4

 

BaCO

3

↓+2HCl→BaCl

2

+CO

2

+H

2

O 

BaCO

3

↓+2CH

3

COOH→Ba

2+

+2CH

3

COO

-

+CO

2

+H

2

O 

2)  Ba

2+

  ionu  CH

3

COONa  mühitində 

−

2

4

CrO

 və 

−

2

7

2

O

Cr

 ionları  ilə  sarı 

rəngli kristallik çöküntü əmələ gətirir. 

BaCl

2

+K

2

CrO

4

→BaCrO

4

↓+2KCl 

Ba

2+

+

−

2

4

CrO

→BaCrO

4

↓ 

Çökdürməni CH

3

COONa mühitində aparırlar. 

CH

3

COONa+HCl→CH

3

COOH+NaCl 

Ba

2+

 ionunun bu reaksiya ilə təyininə Ca

2+

 ionu mane olmur.Ona görə 

də  kationların  analizində  Ba

2+

  ionunu  Ca

2+

  ionu  olan  məhluldan  fərdi 

üsulla təyin edirlər. 

3) Ba

2+

 ionu (NH

4

)

2

C

2

O

4

 reaktivilə ağ kristallik çöküntü əmələ gətirir. 

BaCl

2

+(NH

4

)

2

C

2

O

4

→BaC

2

O

4

↓+2NH

4

Cl 

Ba

2+

+

−

2

4

2

O

C

→BaC

2

O

4

↓ 

Çöküntü suda həll olmur.HCl və HNO

3

-də həll olur.CH

3

COOH-da isə 

qaynadıldıqda həll olur. 

4) Ba

2+

 ionu (NH

4

)

2

CO

3

-lə ağ amorf çöküntü əmələ gətirir. 

BaCl

2

+(NH

4

)

2

CO

3

→BaCO

3

↓+2NH

4

Cl 

Ba

2+

+

−

2

3

CO

→BaCO

3

↓ 

Çöküntü HCl, HNO

3

 və CH

3

COOH-da həll olur.  

5)  Bariumun  uçucu  duzları  lampanın  rəngsiz  alovunu  sarımtıl-yaşıl 

rəngə boyayır.