Analitik kimyo fanidan o’quv-uslubiy majmua

K _S ning mukammal ta’rifi: Oz eruvchan elektrolit ionlarining – geterogen muvozanatda stexiometrik koeffitsient darajasidagi fa’olliklar (yoki konsentratsiyalari) ko‘paytmasining xona xaroratidagi qiymati eruvchanlik ko‘paytmasi yoki solvoliz doimiysi deb ataladi
E.K. qiymadidan molyar eruvchanlikni xisoblash formulasini keltirib chiqaramiz
Ca₃(PO₄)₂ ↔ 3Ca²⁺ + 2PO₄^3-
K_S = [3S]³ · [2S]² = 27S³ · 4S² = 108S⁵
K_S = 3³ · 2² · S³⁺²

Umumiy xolda A_mB_n tarkibli cho‘kmaning eruvchanligi

K_S = [A]^m · [B]ⁿ – tenglamasidan, K_S qiymati geterogen muvozanatdagi erigan elektrolit ionlari konsentratsiyasiga to‘g‘ri mutanosibligi qo‘rinib turibdi.
Qoida: Uxshash tarkibli oz eruvchan elektrolitlarning K_S qiymati kichik bo‘lsa uning eruvchanligi kamligidan dalolat beradi
Misol:

	BaSO4	SrSO4	CaSO4
KS	1 · 10^-10	1 · 10^-7	1 · 10^-5

Eruvchanlik o‘ngdan chapga tomon kamayaboradi.
Ammo bunday solishtirish tarkibi o‘xshash bo‘lmagan cho‘kmalarga joiz emas
Misol:

	KS	S
AqCl	1,78 · 10^-10	1,33 · 10^-5
Aq2CrO4	1,1 · 10^-12	4 · 10^-5

1. 
   Kationning to‘liq cho‘kishiga ta’sir etuvchi omillar
   

Taxlilda ochiluvchi ioni to‘liq cho‘kishi muxim axamiyatga ega, bunga quyidagi omillar ta’sir etadi:
2.1. Moddaning tabiati. YA’ni kation va anion orasidagi kimyoviy, ion bog‘ning mustaxkamligi, bu esa ionlar radiusi va qutblanuvchanligiga bog‘liq xolda, eruvchanlik ta’sir etadi:
Misol:

	CaSO4	SrSO4	BaSO4
Kation radiusi n.m	0,104	0,120	0,138
Qutblanuvchanlik ortaboradi →
KS	2,5 · 10^-5	3,2 · 10^-7	1,1 · 10^-10
Eruvchanlik S m/l	5 · 10^-3	5,66 · 10^-4	1,05 · 10^-5

2.2. Erituvchi va cho‘ktiruvchining tabiati
a) Dielektrik doimiysi katta bo‘lgan qutbli erituvchilarda oz eruvchan elektrolit nisbatan ko‘proq eritdi.
b) Ochiluvchi ionni to‘liq cho‘kishi cho‘ktiruvchi elektrolitning dissotsiatsiya darajasiga bog‘liq.
Masalan: 1. MgCl₂ + 2NaOH → 2NaCl + Mg(OH)₂ ↓
cho‘ktiruvchi elektrolit – ishqorda OH^- ionlari ko‘pligi sababli Mg²⁺ to‘liq cho‘kadi

2. 
   MgCl₂ + 2NH₄OH → 2NH₄Cl + Mg(OH)₂ ↓
   

cho‘ktiruvchi kuchsiz asos, (OH^-) ionlarini konsentratsiyasi kam shuning uchun Mg²⁺ to‘liq cho‘kmaydi
3. MgCl₂ + NH₄OH + NH₄Cl NH₄Cl → NH₄⁺ + Cl^-
NH₄OH ← NH₄⁺ + OH^-
NH₄Cl tuzi NH₄OH dissotsiatsiyasini kamaytirgani sababli (OH^-) shungalik kamayib ketadi-ki, cho‘kma xosil bo‘lmaydi.
2.3. Harorat. Odatda xarorat pasayganda ya’ni eritma sovutilganda eruvchanlik kamayishi xisobiga, kation to‘liqroq cho‘kadi. Jadvallarda K_S xona xarorati 20⁰C uchun berilgan.
2.4. Cho‘ktiruvchining konsentratsiyasi. Cho‘kma geterogen tizimdagi ionlar konsentratsiyalarining ko‘paytmasi (IK) eruvchanlik ko‘paytmasi (K_S) qiymatiga teng kelgan xolatdagina boshlanadi.
Binobarin a) IK K_S (C_A · C_V = IK < K_S = [A]·[B]) cho‘kma xosil bo‘lmaydi.
b) IK = K_S (C_A · C_V = [A]·[B]) cho‘kma xosil bo‘laboshlaydi.
v) IK > K_S (C_A · C_V > A]·[B]) bo‘lganda geterogen tizimdagi ionlar konsentratsiyasi elektrolitning molyar eruvchanligidan katta bo‘gani uchun tizim geterogen xolatda, ya’ni cho‘kma albatta bo‘ladi.
2.5. Oz eruvchan elektrolitni to‘liq cho‘kishiga bir ismli ionli yaxshi eruvchan elektrolitning ta’siri.



BaSO₄ cho‘kmasining ustidagi to‘yingan eritmasiga, cho‘kmadagi anionga bir ismli ioni bo‘lgan, Na₂SO₄ eritmasidan ko‘shilganda geterogen muvozanat chapga siljib, tiniq eritma loyqalanishi ya’ni ko‘shimcha BaSO₄ xosil bo‘lishini kuzatish mumkin.
Na₂SO₄ → 2Na⁺ + SO₄^2-
BaSO₄ ↔ Ba²⁺ + SO₄^2-
Demak cho‘kmadagi ion bilan bir ismli bo‘lgan ion konsentratsiyasi ortganda geterogen movozanat cho‘kma xosil bo‘lish tomoniga siljigani sababli to‘liq cho‘kish sodir bo‘ladi, ya’ni muvozanat xolatida cho‘kma ustidagi eritmada, bir ismli ion bo‘lmagan dastlabki xolatdagiga nisbatan, cho‘ktirikluvchi (Ba²⁺) ionlarining konsentratsiyasi kamayadi.
Shunday qilib, geterogen movozanatdagi to‘ingan eritmaga bir ismli, yaxshi eruvchan elektrolit eritmasi qo‘shilganda, oz eruvchan elektrolitning eruvchanligi yanada pasayadi. Demak, cho‘ktiruvchining ortiqcha miqdori qo‘shilganda to‘liq cho‘ktirshiga erishiladi.


3. Cho‘kmaning erishiga ta’sir etuvchi omillar
3.1. Xaroratni ortishi cho‘kmani eruvchanligi oshiradi.
3.2. Tuz samarasi. Begona elektrolitlar ko‘shilganda cho‘kmani eruvchanligi ortadi. Eritmaning ion kuchi ortishi bilan izoxlanadigan bunday xolat tuz samarasi deb ataladi. BaSO₄ cho‘kmasi bo‘lgan geterogen tizimga begona (NH₄Cl, NaNO₃ va boshqa) elektrolitlar qo‘shilganda J_k = 1/2  CiZi² eritmaning ion kuchi ortadi bu esa eritmadagi, cho‘ktiriluvchi ionlar fa’olligini kamaytiradi.
Eruvchanlik qo‘paytmasi ifodasiga ionlar fa’olligi qo‘yib, termodinamik ifoda xisoblansa:
K_S = a_Ba²⁺ · a_SO4^2- = f_Ba²⁺ · [Ba²⁺] · f_SO4^2- [SO₄^2-]
[Ba²⁺][SO₄^2-] = K_S(BaSO4) /f_Ba²⁺ · f_SO4^2-
Fa’ollik koeffitsienti f = a/s doimo birdan kichik bo‘lgani sababli f_Ba²⁺ · f_SO4^2- << 1 yangi geterogen movozanatdagi ionlar ko‘paytmasi
[Ba²⁺] · [Ba²⁺]·[SO₄^2-] > K_S kiymatidan ortiq bo‘lishiga, boshqacha qilib aytganda cho‘kmani qisman erishiga olib keladi. Geterogen movozanatdagi eritmada begona ionlarni ko‘payishi eritmadagi cho‘ktiriluvchi ionlar fa’olligini kamaytirib, yangi geterogen movozanat qaror topishi uchun cho‘ktiriluvchi ionlarning ko‘proq konsentratsiyasi talab etiladi. Shunday qilib cho‘kma-eritma geterogen tizimiga begona ismli, yaxshi eruvchan, elektrolit qo‘shilganda eruvchanlikni qisman ortishi tuz samarasi deb ataladi².