Analizatorlar fiziologiyasi

Mavzu: Ko`ruv analizatori fiziologiyasi

ANALIZATORLAR FIZIOLOGIYASI

Organizmning tashqi va ichki muhitidan tinmay kelib turadigan ta'sirotlarni idrok etib, analiz (tahlil) qiladigan murakkab nerv mexanizmlaridan iborat anatomik-fiziologik tizimlariga analizatorlar deyiladi. Analizatorlar markazga intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimi va uning oliy qismi bo’lmish bosh miya katta yarim sharlarining po’stlog’i bilan aloqador maxsus sezuvchi hujayralar to’plangan sezgi organlarini o’z ichiga oladi. Sezgi organlarga - ko’rish, eshitish, muvozanatni saqlash, hid bilish, ta'm bilish, muskul-bug’im yoki harakat, teri sezgisi va vitsceral sezgi organlari kiradi. Muskul-bug’im, ya'ni harakat va vitsceral sezgilardan tashqari boshqa barcha sezgi organlarning retseptorlari- ta'sirotni qabul qiluvchi hujayralarining sezuvchi uchlari organizmning sirtqi- tashqi tomonida (ko’z, quloq, til, burun, teri yuzasida) joylashgan. Shu sababli bu sezgi organlarining retseptorlari eksteroretseptorlar deyiladi va tashqi muhitdan kelayotgan ta'sirlarnigina idrok etadi. Muskul-bug’im (harakat) va vitseral sezgi apparatlarining retseptorlari organizmning ichkarisida – muskullar va paylarda, barcha ichki organlarda joylashgan bo’ladi va interoretseptorlar deyiladi. Sezgi organlari organizm uchun benihoya katta ahamiyatga ega. Ular yordamida organizm uzluksiz o’zgarib turadigan tashqi muhit bilan muntazam ravishda aloqada boglaydi, natijada ob'ektiv dunyodagi turli-tuman hodisa va predmetlarni sezadi, ulardan xabardor bo’ladi. Shunga ko’ra organizm tashqi muhitga nisbatan doimo muayyan, o’zi uchun foydali, eng qo’lay vaziyatni egallab muhit o’zgarishlariga yaxshiroq moslashadigan va o’z ichki muhitini ancha barqaror saqlay oladigan, gomeostazni ta'minlay oladigan bo’lib qoladi. Tegishli sezgi hissiyotining ro’yobga chiqishi uchun tashqi muhitdan yoxud organizmning ichki muhitidan kelayotgan ta'sirotlarning u yoki bu sezgi organ retseptorlariga ta'sir qilishining o’zi kifoya qilmaydi. Sezgi hissiyotining paydo bo’lishi uchun retseptorlarga ta'sir qilayotgan ta'sirot, shu retseptorlar tomonidan qabul qilinishi, hosil bo’lgan qo’zg’alishning tegishli markazga intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimiga va uning oliy qismi bo’lmish bosh miya katta yarim sharlarining po’stlog’iga uzatilmogi va uning belgili qismlarida analiz va sintez qilmogi lozim. Ta'sirot dastavval retseptorlarda, so’ngra esa qo’zg’alish o’tayotgan neyronlarda, qolaversa, markaziy asab tizimining tegishli qismlarida, u yoki bu darajada analiz va sintez qilinadi. Biroq, oliy darajadagi nozik analiz va sintez faqatgina miya po’stlog’ida yuzaga chiqishi mumkin, jumladan, ko’rish sezgisi miya po’stlog’ining ensa sohasida, eshitish sezgisi chakka sohasida, muskul-bug’im sezgisi esa tepa sohasida analiz va sintez qilinadi. Demak, har qanday sezgining ro’yobga chiqishi uchun uchta qism, uchta element, ya'ni ta'sirotni qabul qiluvchi - retseptor apparat (ko’z, quloq, teri, burun va boshqalar), qabul qilingan ta'sirotni markaziy asab tizimiga o’tkazuvchi, uzatuvchi apparat - markazga intiluvchi neyronlar tizimsi va nihoyat, o’sha markaziy qism, ya'ni miya po’stlog’i ishtirok etishi shart. Analizatorning po’stloq qismi deyilganda miya po’stlog’i va markaziy asab tizimining boshqa qismlarida joylashgan, muayyan ta'sirotlarni analiz va sintez qilishda ishtirok etadigan nerv hujayralarining guruhi tushuniladi. Shunday qilib, tegishli sezgi hissiyotining (ko’rish, eshitish, hid bilish, ta'm bilish, og’riq sezish va boshqalarning) paydo bo’lishi uchun belgili sezgi organlaridagi (ko’z, quloq, teri, burun, muskul, paylar va boshqalardagi) retseptorlar qabul qilayotgan ta'sirotlarning markaziy asab tizimiga, uning oliy qismi - po’stloqqa uzatilishi va u yerda analiz va sintez qilinishi shartligini hisobga olib, avval I.M.Sechenov keyinchalik esa I.P.Pavlov fandagi "sezgi organlari" degan tushunchalarni "analizatorlar" deb yuritish maqsadga muvofiq ekanligini ta'kidladilar va shu iborani fanga kiritdilar. Gap shundaki, sezgi organlari deganda faqatgina retseptor apparat, ta'sirotlarni qabul qiluvchi organ (ko’z, quloq, burun, teri, til va boshqalar) tushuniladi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, sezgi hissiyoti faqat retseptor apparat, ya'ni sezgi organlarining ishtiroki bilangina yuzaga chiqmaydi. Sezgining yuzaga kelishi uchun sezgi organ (retseptor), undan chiqib, markazga intiluvchi va markazdan organga keluvchi (markazdan qochuvchi) nerv, markaziy asab tizimi va uning oliy qismi - bosh miya yarim sharlari po’stlog’i birga ishtirok etishi shart. Bular yagona tizim bo’lib, bir funksiyani bajaradigan organning turli qismlaridir. Shu tizimning istalgan zvenosi shikastlansa, tegishli sezgining paydo bo’lishi bo’ziladi, yoxud mutlaqo yuqoladi. Shu sababli bu tizimlarni yaxlit deb tasavvur qilib, ularni sezgi organlari deb atamasdan, analizatorlar deb atash ancha to’g’ri, zotan, bu nom ularning mohiyatiga to’la mos keladi. Analizatorlar hayvonlarning zoologik silsilaning qaysi bosqichida turishi, yashash xususiyatlari, rivojlanish darajasiga bog’liq ravishda rivojlanib borgan va mukammallashgan. Zoologik silsilaning qo’yi bosqichlarida turadigan, tuban hayvonlar ta'sirotni masofadan seza olmaydi. Ular tanasiga bevosita tekkan ta'sirlargagina javob reaksiyasi hosil qiladi, xolos. Zoologik silsilada bir muncha yuqoriroqda turadigan hayvonlar, masalan, baliqlar miyasining hid sezish qismi ancha taraqqiy etgan. Shu sababli ular ta'sirotni masofadan bemalol yaxshi seza oladi. Qishloq xo’jalik hayvonlarining analizatorlari misli ko’rilmagan darajada yaxshi taraqqiy etgan. Ular ta'sirotni masofadan, ko’pincha ancha uzoq masofadan juda yaxshi sezadi. Shu sababdan ham, ular organizmining tashqi muhitga mukammal moslasha olishi uchun eng qo’lay sharoit tugilgan. Har bir sezgi organining-analizatorning evolyutsiyada moslashgan, o’z tabiatiga monand, o’ziga xos, ya'ni adekvat ta'sirotchisi bo’ladi. Masalan, ko’ruv analizatori uchun yorug’lik nurlari, eshituv analizatori uchun tovush to’lqinlari adekvat ta'sirotlardir va hokazo. Adekvat ta'sirotga nisbatan analizator retseptorlarining qo’zg’aluvchanligi benihoya yuqori (ya'ni qo’zg’alish pog’onasi juda past) bo’ladi, chunonchi, ko’ruv analizatori retseptorlarining qo’zg’alishi uchun 1-2 ta yorug’lik kvantlari kifoya. Analizatorlar retseptorlari adekvat ta'sirotlardan tashqari, adekvat bo’lmagan (noadekvat) ta'sirotlar, masalan, elektr toki, mexanik ta'sirlar va boshqa bilan ham qo’zg’alishi mumkin. Ko’zga birdan qattiq zarb tekkanida "ko’zning chaqnashi", ya'ni yorug’lik sezgisining yuzaga chiqishi yoki quloqdagi Kortiy organi tukli hujayralari - fonoretseptorlarining biror zarbdan ta'sirlanishi (zarb bilan urilganda "quloq shangillashi") bunga misol bo’la oladi. Ammo bu vaqtda kuzatiladigan sezgi tabiatan juda qashshoq, o’zi nihoyatda zaif bo’lib, qisqa davom etadi. Analizatorlar faoliyatining nihoyatda aniq ixtisoslashganligi XX asrdagi mashhur nemis fiziologi Iogannes Myullerni chalkash fikrlarga olib keldi. Shu sababli u adashib, sezgi organlarining spetsifik energiyasi haqida noto’g’ri idealistik nazariya yaratdi. I.Myuller har bir analizatorning evolyutsiya jarayonida aniq bir adekvat ta'sirotga moslashgani va nuqo’l o’ziga xos sezgi hosil qilishiga qarab hosil bo’ladigan sezgi sifati ta'sirot xarakteriga bog’liq bo’lmasdan, faqat sezgi organining holatiga, unda doimo bo’ladigan o’zgarmas qandaydir bir spetsifik energiyaga bog’liq deb da'vo qiladi. I.Myullerning bu ta'limotiga ko’ra, sezgilarimiz bizni urab olgan moddiy dunyodagi narsalarning, ular holatining, sifat xossalarining asl in'ikosi bo’lmasdan, sezgi organlarimiz, sezuvchi nervlarimizning shu narsalar ta'siridan kelib chiqadigan holatidir, degan noto’g’ri tushuncha paydo bo’ladi. Bu bilan I.Myuller sezgilarimiz moddiy dunyoni to’g’ri, qanday bor bo’lsa, shundayligicha aks ettira olmaydi, shu sababli sezgilarimiz yordamida ob'ektiv reallikni bilish mumkin emas, degan idealistik fikrga keladi. I.Myullerning ta'limotini keyinchalik uning shogirdi G.Gelmgolts rivojlantirdi. G.Gelmgolts sezgilarimiz ob'ektiv reallikning haqiqiy in'ikosi bo’lmasdan, ularning simvollari (belgilari) dir deb da'vo qildi va o’z ustozidan uzoq ketmadi. I.Myuller va shogirdlarining qarashlari, ta'limotlari, I.M.Sechenov, keyinchalik esa, I.P.Pavlov tomonidan qattiq tanqid qilindi. I.Myuller ta'limotining noto’g’riligi shu buyuk olimlarning ishlari, ilmiy tadqiqotlari bilan isbotlab berildi. I.Myuller yaratgan "fiziologik idealizm"ga V.I.Lenin qaqshatgich zarba berdi. V.I.Lenin o’zining in'ikos nazariyasida moddiy dunyo bizning ongimizdan tashqarida, mustaqil ravishda mavjud, sezgilarimiz esa ob'ektiv reallikning sub'ektiv obrazidir, deb ta'kidlaydi. Demak, sezgilar sub'ektiv xarakter va o’ziga xos sifat xususiyatlariga ega bo’lishi bilan bir vaqtda ularda narsa va hodisalarning ob'ektiv obrazi to’la o’z ifodasini topadi.