Andijon davlat tibbiyot instituti vrachlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash

Asosiy qism

OITSning etiologiyasi, epidemiologiyasi.

Shu mavzularga bag'ishlangan ayrim maqolalar, xabarlar, annotatsiyalar, buyruqlarga ilovalar, xatlar, bukletlar va boshqa materiallar chop etilib turganiga qaramasdan, bu mavzuga bag'ishlangan, o'zbek tilida yozilgan, keng qamrovli asarning yo'qligi talabalarning, tibbiyot xodimlarining ushbu kasallik haqidagi bilimlarini mustaqil ravishda oshirishda qiyinchilik tug'dirmoqda.
O'tgan asrning 70-yiIlari oxirida, yana ham aniqrog'i 1978- yilning 1-kvartalida AQSHdagi bir qator tadqiqotchilar, gomoseksualist erkaklar orasida pnevmosistar tomonidan chaqirilgan pnevmoniya (PP) va Kaposhi sarkomasi (KS) kabi kasalliklarning nihoyatda ko'payib, guruh-guruh bo'lib uchrayotganiga ahamiyat qaratdilar (Joffe H, W.; Bregmon D. I.; Scler R. М.; Yloos A. R..
Bacchetti P..Gorman VI. et. al.; Osmend D. et. al.). Ilgarilari KS kasalligi AQSHda 10 mln kishiga 2 -6 bemorni tashkil qilar edi. Shuningdek, bu kasallik, asosan, keksalarda uchrab, uzoq vaqt davom etar, vaqti-vaqti bilan remissiyaga uchrar, toshmalar ko'pincha qo'l va oyoqlarda paydo bo’lar edi. Gomoseksualistlarda uchrayotgan KS esa asosan, yosh va o'rta yoshli kishilarda,20-45 yoshlar orasida kuzatilib, o'ta agressiv kechar, toshma elementlari boshda,badanda, og'iz shilliq qavatlarida paydo bo'lar, tezda yaraga aylanib, metastazlar berar edi. Bu bemorlarda bir vaqtning o'zida xuddi shunday toshma elementlari oshqozonda o ‘pkada va boshqa ichki a'zolarda aniqlanar edi. Ko'pincha kasallikka tez fursatda ikkilamchi yiringli infeksiyalar qo'shilib,qisqa vaqt ichida o'limga olib kelar edi. Bunday xastalikka giriftor bo'lgan gomoseksualist bemorlarni tekshirish natijasida ularning barchasining immun tizimida shu paytga qadar kuzatilmagan o'ziga xos o'zgarishlar aniqlandi. KSning bu yangi shakli AQSHning yirik shaharlari - Los-Anjelos, San-Fransisko. Nyu-York va boshqalarda ko'chkisimon ravishda tez tarqala boshladi va keyinchalik boshqa shaharlarda ham kuzatildi.
Pnevmosistali pnevmoniya shartli patogen hisoblangan bir hujayrali organizm-pnevmosistalar (Pneumocystis carinii) tomonidan chaqiriladi. Pnevmosistalar o'pka alveolalarida saprofit holida yashaydi, ular faqat immuniteti o'ta pasayib ketgan bemorlardagina o'tgan asrning 70-yiIlari oxirida, yana ham aniqrog'i 1978- yilning 1-kvartalida AQSHdagi bir qator tadqiqotchilar, gomoseksualist erkaklar orasida pnevmosistalar tomonidan chaqirilgan pnevmoniya (PP) va Kaposhi sarkomasi (KS) kabi kasalliklarning nihoyatda ko'payib, guruh-guruh bo'lib uchrayotganiga ahamiyat qaratdilar (Joffe H, W.; Bregmon D. I.; Scler R. М.; Yloos A. R.
Bacchetti P..Gorman VI. et. al.; Osmend D. et. al.). Ilgarilari KS kasalligi AQSHda 10 mln kishiga 2 -6 bemorni tashkil qilar edi. Shuningdek, bu kasallik, asosan, keksalarda uchrab, uzoq vaqt davom etar, vaqti-vaqti bilan remissiyaga uchrar, toshmalar ko'pincha qo'l va oyoqlarda paydo bo’lar edi. Gomoseksualistlarda uchrayotgan KS esa, asosan, yosh va o'rta yoshli kishilarda, 20-45 yoshlarorasida kuzatilib, o'ta agressiv kechar, toshma elementlari boshda, badanda, og'iz shilliq qavatlarida paydo bo'lar, tezda yaraga aylanib,metastazlar berar edi. Bu bemorlarda bir vaqtning o'zida xuddi shunday toshma elementlari oshqozonda o ‘pkada va boshqa ichki a'zolarda aniqlanar edi. Ko'pincha kasallikka tez fursatda ikkilamchi yiringli infeksiyalar qo'shilib qisqa vaqt ichida o'limga olib kelar edi. Bunday xastalikka giriftor bo'lgan gomoseksualist bemorlarni tekshirish natijasida, ularning barchasining immun tizimida shu paytgaqadar kuzatilmagan o'ziga xos o'zgarishlar aniqlandi.
KSning bu yangi shakli AQSHning yirik shaharlari - Los-Anjelos, San-Fransisko. Nyu-York va boshqalarda ko'chkisimon ravishda tez tarqala boshladi va keyinchalik boshqa shaharlarda ham kuzatildi.
Pnevmosistali pnevmoniya shartli patogen hisoblangan bir hujayrali organizm-pnevmosistalar (Pneumocystis carinii) tomonidan chaqiriladi. Pnevmosistalar o'pka alveolalarida saprofit holida yashaydi, ular faqat immuniteti o'ta pasayib ketgan bemorlardagina kasallik chaqiradi. Bunday pnevmoniyalar, masalan, biror ichki a'zo transplantatsiya qilib ko'chirib o'tkazilgan bemorlarda uchrar edi. Chunki ular transplantatning ко'chib (ajralib) ketishini oldini olish maqsadida immun tizimini keskin pasaytiruvchi immunodepressantlar qabul qilaredi. Shuningdek. bunday pnevmoniya leykem kasallikning ayrim shakli (limfoleykoz) bilan xastalangan bemorlarda immun tizimining tug'ma yetishmovchiligida kuzatilar edi. Ammo уuqorida sanab o'tilgan holatlarda (bemorlarda) pnevmosistali pnevmoniya unchalik og'ir shaklda o'tmas edi.
Tadqiqotchilar kuzatgan gomoseksualistlarda esa bu pnevmoniya surunkali ravishda o'ta og'ir kechib, albatta,o’lim bilan yakunlanar edi. Bu bemorlarning immun tizimi tekshirilganda ham hujayra immunitetining o'ziga xos o'zgarishi aniqlandi. Shundan keyingi haftalar va oylar mobaynida AQSHning boshqa yirik shaharlarida ham shartli patogen mikroorganizmlar tomonidan chaqiriladigan «opportunistik infeksiyalar» aniqlana boshlandi. Parazitlar, viruslar, zamburug'lar, bakteriyalar tomonidan chaqirilgan meningit, ensefalit, ichak tizimi va terining og'ir infeksiyalari aniqlana boshlandi. Bu aniqlangan bemorlarning barchasida immun tizimining o'ziga xos og'ir buzilishi - T4-limfotsitlarning keskin kamayib ketishi (har qanday odatdagi infeksiyada T4-limfotsitlar miqdori ortadi) natijada esa T4/T8 nisbatining o'zgarishi kuzatildi. Me'y orda T4/T8 nisbati 1 dan ortiq bo'lib 2 ga уaqinlashadi: kuzatilgan bemorlarda esa bu nisbat 1 dan ham past bo'lgan. Bu bemorlarda hujayra immunitetining pasayishiga xos bo’lgan boshqa o'zgarishlar ham kuzatilgan. Jorjiya shtatining Atlanta shahrida joylashgan. AQSHda qavd qilingan barcha yuqumli kasalliklar haqidagi m’lumotlar kelib tushib jamlanadigan kasalliklarni nazorat qilish markazi (С enter for Dissease controle - C D C ) mutaxassislari 1981- yilning bahorida o'zlarining har haftada chop etiladigan xabarnoma-byulletenida 2 ta maqola berdilar. Birinchi maqolada pnevmosistali pnevmoniya bilan xastalangan 5 ta gomoseksualist haqida ma’lumot berilgan bolsa, ikkinchi maqolada Kaposhi sarkomasi aniqlangan gomoseksualistlar haqidagi ma’lumottlar jamlangan edi, kasallik chaqiradi, bunday pnevmoniyalar, masalan, biror ichki a'zo transplantatsiya qilib ko'chirib o'tkazilgan bemorlarda uchrar edi, chunki ular transplantatning ко'chib (ajralib) ketishini oldini olish maqsadida immun tizimini keskin pasaytiruvchi immunodepressantlar qabul qilar edi. Shuningdek. bunday pnevmoniya leykemiyaning ayrim shakli (limfoley koz) bilan xastalangan bemorlarda immun tizimining tug'ma yetishmovchiligida kuzatilar edi. Ammo уuqorida sanab o'tilgan holatlarda (bemorlarda) pnevmosistali pnevmoniya unchalik og'ir shaklda o'tmas edi.
Tadqiqotchilar kuzatgan gomoseksualistlarda esa bu pnevmoniya surunkali ravishda o'ta og'ir kechib albatta о’lim bilan yakunlanar edi. Bu bemorlarning immun tizimi tekshirilganda ham hujayra immunitetining o'ziga xos o'zgarishi aniqlandi. Shundan keying haftalar va oylar mobaynida AQSHning boshqa yirik shaharlarida ham shartli patogen mikroorganizmlar tomonidan chaqiriladigan «opportunistik infeksiyalar» aniqlana boshlandi. Parazitlar, viruslar. zamburug'lar. bakterivalar tomonidan chaqirilgan meningit, ensefalit, ichak tizimi va terining og'ir infeksiyalari aniqlana boshlandi. Bu aniqlangan bemorlarning barchasida immun tizimining o'ziga xos og'ir buzilishi - T4-limfotsitlarning keskin kamayib ketishi (har qanday odatdagi infeksiyada T4-limfotsitlar miqdori ortadi) natijada esa T4/T8 nisbatining o'zgarishi kuzatildi. Me'y orda T4/T8 nisbati 1 dan ortiq bo'lib. 2 ga у aqinlashadi: kuzatilgan bemorlarda esa bu nisbat 1 dan ham past bo'lgan. Bu bemorlarda hujayra immunitetining pasayishiga xos boigan boshqa o'zgarishlar ham kuzatilgan. Jorjiya shtatining Atlanta shahrida joylashgan. AQSHda qavd qilingan barcha yuqumli kasalliklar haqidagi ma’lumotlar kelib tushib jamlanadigan, kasalliklarni nazorat qilish markazi (С enter for Dissease controle - C D C ) mutaxassislari 1981- yilning bahorida o'zlarining har haftada chop etiladigan xabarnoma-byulletenida 2 ta maqola berdilar. Birinchi inaqolada pnevmosistali pnevmoniya bilan xastalangan 5 ta gomoseksualist haqida m aium ot berilgan boisa. ikkinchi maqolada Kaposhi sarkomasi aniqlangan gomoseksualistlar haqidagi m aiu m o tlar jamlangan edi.
Markazga ilgari kelib tushgan ma'lumotlar ham o'rganib chiqilganda. 1980- yilning oktabr oyigacha bo'lgan davrda pnevmosistoz bilan xastalangan gomoseksualistlar soni 60 taga yetganligi ma'lum bo'ldi. Yuqoridagi barcha ma'lumotlarni to'plab, tahlil qilib chiqqan amerikalik olimlar M. Gottlib (Los-Anjelosdagi KaIifornix a universiteti Tibbiyot maktabi xodimi). F. Sigal (MauntSinay tibbiyot markazi xodimi), G. Mazur (Nyu-York kasalxonasi xodimi) bu kuzatilgan kasalliklarning barchasi bir xil umumiy tabiatga ega degan xulosaga keldilar va tibbiyotda ilgari kuzatilmagan, yangi sindrom paydo bo'lganligini klinik jihatdan uning to'xtovsiz zo'rayib boruvchi har qanday infeksiyalar va o'smalar bilan namoyon bo'lishini hamda immun tizimi tomonidan immunitetning, ayniqsa, hujayra immunitetining (SD4) chuqur shikastlanishi bilan kechishini e'tirof etdilar.
Shundan keyin kasalliklarni nazorat qilish markazi, tibbiyotda yangi tushuncha bo'lgan. ingliz tilida Acquired Immynodeficiency syndrome (AIDS), ya'ni Orttirilgan Immun Tanqisligi Sindromi (OITS) deb nomlangan yangi nozologik kasallikni amaliyotga kiritdilar. 1981- yil 1- iyundan e'tiboran CDC mamlakat miqyosida bu kasallikni aniqlash va qayd qilish tizimini joriy qildi. OITS bilan xastalangan birinchi bemorlar bo’lib Kaliforniya shtatining markazi bo'lgan San-Fransisko shahridagi pnevmosistali pnevmoniyaga duchor bo'lgan va vrachlar nazorati ostida turgan 5 ta gomoseksualist-bemor qayd qilindi. Tez fursat ichida shunga o'xshash bemorlar AQSHdan boshqa mamlakatlarda - G'arbiy Yevropada,
Afrikada, lotin Amerikasida, Avstraliyada ham aniqlana boshlandi. Jahon Sog'liqni Saqlash tashkiloti (JSST) OITS bilan og'rigan bemorlarni qayd qila boshladi va har haftalik epidemiologik byulletenda vangidan aniqlangan bemorlar haqida axborot berib bordi.
Dastlabki paytlarda yuqoridagi bemorlardagi immunitet yetishmovchiligi fenomenini gomoseksualist - erkaklarning seksual xulqidagi o'ziga xoslik bilan izohlamoqchi bo'ldilar. To'g'ri ichakka tushgan sperma suyuqligi bu shaxslarda immun tanqisligi chaqirishi shak-shubhasiz isbotlandi. Limfotsitlarning tanlab zararlanishi-Markazga ilgari kelib tushgan ma'lumotlar ham o'rganib chiqilganda. 1980- yilning oktabr oyigacha bo'lgan davrda pnevmosistoz bilan xastalangan gomoseksualistlar soni 60 taga yetganligi ma'lum bo'ldi. Yuqoridagi barcha ma'lumotlarni to'plab, tahlil qilib chiqqan amerikalik olimlar M. Gottlib (Los-Anjelosdagi KaIifornix a universiteti Tibbiyot maktabi xodimi). F. Sigal (MauntSinay tibbiyot markazi xodimi), G. Mazur (Nyu-York kasalxonasi xodimi) bu kuzatilgan kasalliklarning barchasi bir xil umumiy tabiatga ega degan xulosaga keldilar va tibbiyotda ilgari kuzatilmagan, yangi sindrom paydo bo'lganligini klinik jihatdan uning to'xtovsiz zo'rayib boruvchi har qanday infeksiyalar va o'smalar bilan namoyon bo'lishini hamda immun tizimi tomonidan immunitetning, ayniqsa, hujayra immunitetining (SD4) chuqur shikastlanishi bilankechishini e'tirof etdilar.
Shundan keyin kasalliklarni nazorat qilish markazi, tibbiyotda yangi tushuncha bo'lgan ingliz tilida Acquired Immynodeficiencysyndrome (AIDS), va'ni Orttirilgan Immun Tanqisligi Sindromi (OITS) deb nomlangan yangi nozologik kasallikni amaliyotga kiritdilar. 1981- yil 1- iyundan e'tiboran CDC mamlakat miqyosida bu kasallikni aniqlash va qayd qilish tizimini joriy qildi. OITS bilan
xastalangan birinchi bemorlar bo’lib Kaliforniya shtatining markazi bo'lgan San-Fransisko shahridagi pnevmosistali pnevmoniyaga duchor bo'lgan va vrachlar nazorati ostida turgan 5 ta gomoseksualist-bemor qayd qilindi. Tez fursat ichida shunga o'xshash bemorlar AQSHdan boshqa mamlakatlarda - G'arbiy Yevropada.
Afrikada, lotin Amerikasida, Avstraliyada ham aniqlana boshlandi. Jahon Sog'liqni Saqlash tashkiloti (JSST) OITS bilan og'rigan bemorlarni qayd qila boshladi va har haftalik epidemiologik byulletenda yangidan aniqlangan bemorlar haqida axborot berib bordi.
Dastlabki paytlarda yuqoridagi bemorlardagi immunitet yetishmovchiligi fenomenini gomoseksualist - erkaklarning seksual xulqidagi o'ziga xoslik bilan izohlamoqchi bo'ldilar. To'g'ri ichakka tushgan sperma suyuqligi bu shaxslarda immun tanqisligi chaqirishi shak-shubhasiz isbotlandi. Limfotsitlarning tanlab zararlanishini begona spenna bilan birga limfotsitlar ham tushishi oqibatida qonda ularga qarshi autoantitanachalar paydo bo'lishi bilan izohladi. Bundan tashqari gomoseksualistlar tomonidan to'g'ri ichak tonusini pasaytirish va orgazmni kuchaytirish maqsadida qabul qilinadigan amilnitrit va butilnitrit kabi preparatlar ham immunodepressiv ta'sir qilishi aniqlandi. Narkomanlar orasida OITSning paydo bo'lganligini narkotik moddalarning immunodepressiv ta'siri bilan izohladi (Rowesson S. О : Jordengen K. A.: Le\v .1. A.; Jiegler J. L.; Rubinstein A.; Sickleck М.; Gupta A. et. al.)narkoman yoki biseksual erkak bemorlarning ayollardan iborat bo'lgan jinsiy sheriklari orasida kasallikning dastlab paydo boiishining o'ziyoq, ushbu kasallikni infeksion agent chaqirishi va bu infeksiya jinsiy aloqa paytida yoki narkotik moddalarni guruhlashib qabul qilganda ineksiya qilingan shpris ignasida qolgan qon orqali o'tishini shak-shubhasiz ko'rsatib berdi. Xuddi shu davrda. ya’ni 1982- yilning bahorida gemofiliya bilan og'rigan bemorlarga qon preparatlarini quyish orqali ushbu kasallik yuqqan hollar ham aniqlandi.
1982- yilning oxiriga kelib, epidemiologik holat OITS yuqumli infeksion kasallik ekanligini yaqqol ko'rsatib turar edi. OITSni gerpes guruhiga mansub bo'lgan viruslar (sitomegaloviruslar, Epshteyn-Barr virusi. oddiy gerpes virusi) yoki В gepatiti virusi tomonidan chaqirilgan infeksiyaning alohida o'ziga xos namoyon bo'lishi deb qarashlarning noto‘g'riligi tez orada ma'lum bo’ldi (Macek C.). AQSHlik olimlar M. Esseks va R. Gallo hammualliflari bilan birga OITS kasalligini chaqiruvchi virus, odamlarda T-levkemiya chaqiruvchi fanga ma'lum bo'lgan HTLV-I deb nomlanuvchi viruslarning har bir turi bo'lsa kerak deb faraz qildilar. Bu olimlarning gipotezasi shunga asoslangan ediki. HTLV-I virusi ayrim hollarda mushuklarda va sichqonlarda, odamdagi OITSga o'xshab ketadigan immun tanqisligini chaqirar edi. Olimlarning dastlabki tekshirishlari xuddi bu gipotezani tasdiqlagandek bo‘ldi:
OITS bilan o g ‘rigan 20—30 % bemorlar qonida yuqorida ko'rsatilgan T-leykemiya virusiga nisbatan antitanachalar topildi, 3 ta bemorda esa virusning o'zi ajratib olindi (Essex М.; Me Lane M ni begona spenna bilan birga limfotsitlar ham tushishi oqibatida qonda ularga qarshi antitanachalar paydo bo'lishi bilan izohladi. Bundan tashqari. gomoseksualistlar tomonidan to'g'ri ichak tonusini pasaytirish va orgazmni kuchaytirish maqsadida qabul qilinadigan amilnitrit va butilnitrit kabi preparatlar ham immunodepressiv ta'sir qilishi aniqlandi. Narkomanlar orasida OITSning paydo bo'lganligini narkotik moddalarning immunodepressiv ta'siri bilan izohladi (Rowesson S. О : Jordengen K. A.: Le\v .1. A.; Jiegler J. L.; Rubinstein A.; Sickleck М.; Gupta A. et. al.)Narkoman voki biseksual erkak bemorlarning ayollardan iborat bo'lgan jinsiy sheriklari orasida kasallikning dastlab paydo boiishining o'ziyoq, ushbu kasallikni infeksion agent chaqirishi va bu infeksiya jinsiy aloqa paytida yoki narkotik nioddalarni guruhlashib qabul qilganda inyeksiya qilingan shpris ignasida qolgan qon orqali o'tishini shak-shubhasiz ko'rsatib berdi. Xuddi shu davrda. y a ’ni 1982-yilning bahorida. gemofiliya bilan og'rigan bemorlarga qon preparatlarini quyish orqali ushbu kasallik yuqqan hollar ham aniqlandi.
1982-yilning oxiriga kelib. epidemiologik holat OITS yuqumli infeksion kasallik ekanligini yaqqol ko'rsatib turar edi.
OITSni gerpes guruhiga mansub bo'lgan viruslar (sitomegaloviruslar, Epshteyn-Barr virusi. oddiy gerpes virusi) yoki В gepatiti virusi tomonidan chaqirilgan infeksiyaning alohida. o'ziga xos namoyon bo'lishi deb qarashlarning noto‘g'riligi tez orada m a'lum b o ’ldi (Macek C.). AQSHlik olimlar M. Esseks va R. Gallo hammualliflari bilan birga OITS kasalligini chaqiruvchi virus, odamlarda T-levkemiya chaqiruvchi. fanga ma'lum bo'lgan HTLV-I deb nomlanuvchi viruslarning har bir turi bo'lsa kerak deb faraz qildilar.
Bu olimlarning gipotezasi shunga asoslangan ediki. HTLV-I virusi ayrim hollarda. mushuklarda va sichqonlarda. odamdagi OITSga o'xshab ketadigan immun tanqisligini chaqirar edi. Olimlarning dastlabki tekshirishlari xuddi bu gipotezani tasdiqlagandek bo‘ldi:
OITS bilan o g ‘rigan 20—30 % bemorlar qonida yuqorida ko'rsatilgan T-leykemiya virusiga nisbatan antitanachalar topildi, 3 ta bemorda esa virusning o'zi ajratib olindi (Essex М.; Me Lane M. P.: Lee Т. Н. et. al.: Gallo R. S.; Sarin P. S.; Gelmann Ye. et. al.).
1983- yili Kold-Spring Xarborda bo'lib o'tgan. OITSga bag'ishlangan simpoziumda R. Gallo o'zining gipotezasini olimlarga havola qildi. R. Gallo va uning hammualliflari bir yil mobaynida o'zlarining xaqliklarini isbotlamoqchi bo'ldilar, ammo ular topgan HTLV-I virusi immunitetning pasayib ketganligidan foydalangan «opportunistik» infeksiya bo'lib chiqdi. OlTSning virusli gepatit bilan etiologik aloqasi ham ко'rib chiqildi. Ayrim mualliflar OITSni chaqiruvchi agent defekt virus bo'lib. ular В gepatiti infeksiyasi mavjud bo‘lgan taqdirdagina o'zining infeksion xususiyatlarini namoyon qila oladi deb hisoblardilar (Me Donald М. I.; HTLV-I virusi immunitetning pasayib ketganligidan foydalangan «opportunistik» infeksiya bo'lib chiqdi. OlTSning virusli gepatit bilan etiologik aloqasi ham ко'rib chiqildi. Ayrim mualliflar OITSni chaqiruvchi agent defekt virus bo'lib ular В gepatiti infeksiyasi mavjud bo‘lgan taqdirdagina o'zining infeksion xususiyatlarini namoyon qila oladi deb hisoblardilar (Me Donald М. I.; Hamilton I. D.: Durack D. Т.). Boshqa birlari esa. bemorga ta'sir qiluvchi har xil omillar (narkomaniva. chekish, antigen yuklamalar va h. k.) gepatit В virusining OITS chaqiruvchisiga aylanishiga olib keladi deb hisoblaganlar (Revonhalt R. Г.). Xuddi shu davrda 1982- yildan boshlab, Parijdagi Paster nomli institutda virusolog L. Montane, epidemiolog J. B. Brvune. immunolog D. Klatsman hamda bir necha klinitsistlardan iborat bo'lgan guruh OITSni chaqiruvchi infeksion agentni izlash borasida o'z ishilarini boshladilar.
Ular ham OlTSning qo'zg'atuvchisi HILV tipiga mansub retroviruslar bo'lishi mumkin deb faraz qildilar. Shuningdek ular virusni kasallikning oxirgi davrida emas, balki uning endi birinchi alomatlari paydo bo'lgan dastlabki bosqichida, masalan, limfadenopatiya bosqichida izlash kerakligini angladilar.
Chunki bu davrda hali limfotsitlar butunlay qirilib ketmagan, immun tanqislik rivojlanmagan, «opportunistik» infeksiya kasallikka qo'shilmagan boladi. Lyuk Montane limfadenopatiya davridagi bemorning limfa tugunini biopsiya qilib undan olgan limfotsitlarni maxsus oziq moddasiga ekdi. 15 kun muddat o'tgach, 1983- yilning yanvar oyi boshida ekmada retroviruslar uchun xos bo'lgan qaytalama transkriptaza fermenti aniqlandi. Elektron mikroskop ostida tekshirilganda, o'stirilgan virus HTLV-1 virusiga o'xshamasligi, mutlaqo boshqacha ko'rinishda ekanligi ma'lum boldi. Eng asosiysi o'stirib olingan yangi virus T-limfotsitlarni to'xtovsiz o'sishini chaqirmas edi (HTLV-I T-limfotsitlarni to'xtovsiz o'stirib, T-leykemiya chaqiradi). Shuningdek. HTLV-I virusiga qarshi antitanachalar, yangi virusga nisbatan befarq edilar. Boshqa bemorlardan ham xuddi shunday viruslar ajratib olindi. Bu haqda ular «Sayens» jurnalining 1983- yilgi sonida maqola chop etdilar. Tez fursatda yangi virusning oqsil tarkibi ham o'rganib chiqildi. Olimlar yangi aniqlangan virusga «limfadenopatiya chaqiruvchi virus» deb nom berdilar va bu so'zning ingliz tilidagi Lymphadenopathv Associated virus nomlanishi bilan LAV deb atay boshladilar. (Barre-Sinoussi F.: Checmann J. C.; Rev F. et. al.). Bu viruslarning asosiy xususiyati, ya'ni tanlab T-xelperlarni zararlashi isbotlandi.
1984-yil may oyida AQSHning Betesda shahridagi rak milliy institutidagi o'sma hujayralari biologiyasi laboratoriyasining boshlig'i virusolog olim Robert Gallo OITS bilan og'rigan bemorlardan 48 tasida xuddi yuqorida ko'rsatilgan tipdagi virusni ajratib oldi va unga HTLV-I 11 (Human T-Leicemic virus type III) deb nom berdi. (Gallo R. C.,Salahuddin S. L..Popovic M. Et. al.: Gallo R. C..Sarin
P. S., Gelmann E. P. et. al.; Gelmann E. P., Popovic M. Et. al.).
Tez orada bu ajratib olingan viruslarning morfologik va antigenlik xususiyatlari LAV bilan bir xil ekanligi m a'lum bo'ldi (Feorino P. М.; Kalyanaraman V. S.; Haverkos H. W. et. al.). Keyinchalik. 1986- yili, viruslar taksonomiyasi va nomenklaturasi xalqaro komiteti bu virusni HIV-Human Immune Deficiency virus, ya'ni Odam Immun tanqisligi Virusi (OIV) deb atadi va bunda nomlanishga virusni kashf qilgan yuqoridagi ikkala olim ham qarshilik qilmadilar. 1985- yili G'arbiy Afrikaning ayrim mamlakatlarida keyinchalik esa AQSHda va G'arbiy Yevropada shunga o'xshash ikkinchi virus aniqlandi. 1986- yili I.. Montane laboratoriyasi xodimlari tomonidan Gvineya-Bissaulik ikki bemordan bu virus ajratib olindi va uni F1IV-2 deb atadilar (ilgarigisi HIV-1 deb ataldi). Bu virusni Wacnten R. M. mukammal o'rganib chiqdi. Hozirgi vaqtda bu ikkala virus ayrim juda oz farqlarini hisobga olmaganda bir xil deb qaraladi. HIV-1, asosan. Yevropada va AQSHda keng tarqalgan bo'lsa. HIV-2 Afrika qit'asida tarqalgan. (HTLV-I T-limfotsitlarni to'xtovsiz o'stirib, T-leykemiya chaqiradi). Shuningdek. HTLV-I virusiga qarshi antitanachalar, yangi virusga nisbatan befarq edilar. Boshqa bemorlardan ham xuddi shunday viruslar ajratib olindi. Bu haqda ular «Sayens» jurnalining 1983- yilgi sonida maqola chop etdilar. Tez fursatda yangi virusning oqsil tarkibi ham o'rganib chiqildi. Olimlar yangi aniqlangan virusga «limfadenopatiya chaqiruvchi virus» deb nom berdilar va bu so'zning ingliz tilidagi Lymphadenopathv Associated virus nomlanishi bilan LAV deb atay boshladilar (Barre-Sinoussi F.: Checmann J. C.; Rev F. et. al.). Bu viruslarning asosiy xususiyati, ya'ni tanlab T-xelperlarni zararlashi isbotlandi.
1984-yil may oyida AQSHning Betesda shahridagi rak milliy institutidagi o'sma hujayralari biologiyasi laboratoriyasining boshlig'i. virusolog olim Robert Gallo OITS bilan og'rigan bemorlardan 48 tasida xuddi yuqorida ko'rsatilgan tipdagi virusni ajratib oldi va unga HTLV-I 11 (Human T-Leicemic virus type III) deb nom berdi (Gallo R. C.,Salahuddin S. L..Popovic M. Et. al.: Gallo R. C..Sarin P. S., Gelmann E. P. et. al.; Gelmann E. P., Popovic M. Et. al.).
Tez orada bu ajratib olingan viruslarning morfologik va antigenlik xususiyatlari LAV bilan bir xil ekanligi m a'lum bo'ldi (Feorino P. М.; Kalyanaraman V. S.; Haverkos H. W. et. al.). Keyinchalik. 1986- yili, viruslar taksonomiyasi va nomenklaturasi xalqaro komiteti bu virusni HIV-Human Immune Deficiency virus, ya'ni Odam Immun tanqisligi Virusi (OIV) deb atadi va bunda}' nomlanishga virusni kashf qilgan yuqoridagi ikkala olim ham qarshilik qilmadilar. 1985- yili G'arbiy Afrikaning ayrim mamlakatlarida keyinchalik esa AQSHda va G'arbiy Yevropada shunga o'xshash ikkinchi virus aniqlandi.
Virusni yanada chuqurroq va atroflicha o'rganishlar shuni ko'rsatdiki. bu virus ideal biologik obyekt bo'lib, uzoq davr mobaynida. Tabiiy evolutsiya oqibatida paydo bo'lgan. Bu viruslar uzoq vaqtlardan beri mavjud bo'lib, ayrim odamlarni zararlab turgan (AQSHda va Afrikada o‘tgan asrning 60-yillarida hozir OITS deb atalayotgan kasallikka o'xshash bemorlar qayd qilingani aniq tasdig'ini topgan), odamlar orasidagi o'zaro aloqalar kengayib migratsiya kuchaygan hamda narkomaniya va seksual beboshlik avj olgan hozirgi kunda esa, bu virus o'ziga keng yo'l ochib olgan.
Elektron mikroskop ostida ko'rilganda. OIV dumaloq shaklga ega bo'lib, diametri 100-120 nm ga teng. Preparatlarda ko'pincha olchami kichik bo'lgan (60-70 nm) viruslar uchraydi. ularni ba'zan minishakldagi OIV deb ataydilar. Fiksatsiya qilinmagan preparatda virusning qobig’i yumshoq xilvirab turuvchi qopsimon ko’rinishga ega. Virionning tashqi membranasi (bu membrane xo‘jayin-hujayra membranasi bilan bir xil, ya'ni uni xo'jayin-hujayradan olgan yangi paydo bo'lgan virionlar «tug'ilayotgan paytda qobiqni o'rab olib tug‘iladilar bu jarayonni budding (kurmaklanish) deb yuritiladi) virusning o'ziga qarashli bo'lgan ikkita oqsil bilan birikkan ularni qobiq oqsillari (envelope) deb yuritiladi. Ulardan birinchisi transmembran glikoprotein bo'lib, molekulyar og'irligi 41 kD ga teng (1 kilodalton - 1 ta vodorod molekulasining og'irligiga teng) -gp41 (glycoprotein 41 kD) deb yuritiladi.
Ikkinchisi sof tashqi oqsil bo'lib. og'irligi 120 kD ga teng bo'lgan glikoproteindir.Uni gp 120 deb yuritiladi. Bu ikkala oqsil virus qobig'ida o'simtalar hosil qilib joylashadi. ikkinchi oqsil (gp 120) birinchisi (gp41) ustida shlvapaga o'xshab joylashgan. O'simtalarning uzunligi 9-10 nm, diametri 8 nm. «shlyapa»sining kengligi 15 nm. Yangi paydo bo'lgan virusda 72 ta shunday o'simtalar m avjud bo'ladi. Har bir «shlyapa» 3 ta gpl 20 dan tashkil topgan. gpl 20
ning gp41 bilan birikmasi labil bo’lib. uning ancha qismi ajralib qonga chiqib oqib ketishi kuzatiladi. Bu jarayonni shedding deb ataladi (inglizcha shedding - chiqib ketish so'zidan olingan). Vi-rusning nukleoidi cho'zinchoq shaklga ega. Nukleoidning qobig'i oqsil molekulasidan tashkil topgan bo'lib. uning og'irligi 24 kD ga teng. shuning uchun p24 deb ataladi. Virionning tashqi qobig'i va nukleoid orasida karkas mavjud bo'lib uni matriks oqsili deb ataydilar, molekular og'irligi 17kD bolgan oqsildan tuzilgandir shuning uchun pi 7 deb yuritiladi rusning nukleoidi cho'zinchoq shaklga ega. Nukleoidning qobig'i oqsil molekulasidan tashkil topgan bo'lib. uning og'irligi 24 kD ga teng. shuning uchun p24 deb ataladi. Virionning tashqi qobig'i va nukleoid orasida karkas mavjud bo'lib. uni matriks oqsili deb ataydilar, molekular og'irligi 17kD boigan oqsildan tuzilgandir. shuning uchun pi 7 deb yuritiladi .
Nukleoid ichida eng kamida 3 ta komponent mavjud. Birinchisi virus genomi bo'lib, u bir zanjirli RNKning 2 ta molekulasidan iborat diploid yig'ilmadir. Ikkinchisi - molekular og'irligi 7 kD ga teng bo'lgan proteindir. Uchinchisi - qaytalama transkriptaza.RNKdan, integraza, proteaza kabi fermentlar kompleksidir. Qaytalama transkriptazaning molekular og'irligi 66 kD ga teng. uning 51 kD ga teng b o ’lgan qisqargan varianti ham bor. Integrazaning (endonukleaza deb ham yuritiladi) molekular og‘irligi 31-32 kD, proteazaniki 10 kD. Ribonukleaza N 15 kD ga teng. Nukleoidning ikki yonboshida lateral tanachalar deb yuritiladigan tuzilmasi mavjud, ularning tuzilishi va funksiyasi hozircha aniqlanmagan. Virionning barcha oqsillari antigen bo'lib. ular o'ziga immun javob oladi. Ya’ni ularga qarshi antitanachalar ishlab chiqariladi. Virusning antigenlari quyidagi guruhlarga bo'linadi:
1. Qobiq antigenlari - env elope yoki qisqartirilgan holda env, ularga gp l20 va gp 411 lar kiradi.
2. Guruh uchun xos antigenlar - group specific antigens, qisqartirilgan holda Gag deb yuritiladi. Ularga p24. p7. pi 7 lar kiradi.
3. Polimeraza-polymerase, qisqartirilgan holda pol deb yuritiladi, bularga p66 51. plO. рЗ 1 /32. p 15lar kiradi.
OIV genomlarining tuzilishi OIV-1 va OIV-2 larning har birida I 1 tadan genom mavjud bo'lib, ular quyidagilardir:
1. Gen env (envelope) - gp 160 oqsilining translatsiyasini kodlaydi, keyincha bu oqsildan qobiqning ikkita oqsillari - gp 120 va gp 41 ajralib chiqadi
2. Gen gag (group specific antigens)-molekula og'irligi 55 kD bo'lgan oqsilning translatsiyasini kodlaydi. keyincha bu oqsildan p24. p7. p 17 r6lar ajralib chiqadi.
3. Gen rol (polymerase) - bu gen kodlagan oqsilning proteolitik parchalanishi oqibatida p66 5 I. plO. p3 1 /32, p 15lar hosil bo'ladi.
4. Gen tat (transactivator of transcription) - molekula og'irligi 14 kD bo'lgan regulatsiyalovchi oqsilni kodlaydi.Nukleoid ichida eng kamida 3 ta komponent mavjud. Birinchisi virus genomi bo'lib, u bir zanjirli RNKning 2 ta molekulasidan
iborat diploid yig'ilmadir. Ikkinchisi - molekular og'irligi 7 kD ga teng bo'lgan proteindir. Uchinchisi - qaytalama transkriptaza.
RNKazan, integraza, proteaza kabi fermentlar kompleksidir.Qaytalama transkriptazaning molekular og'irligi 66 kD ga teng, uning 51 kD ga teng bo’lgan qisqargan varianti ham bor. Integrazaning (endonukleaza deb ham yuritiladi) molekular og‘irligi 31-32 kD, proteazaniki 10 kD. Ribonukleaza N 15 kD ga teng. Nukleoidning ikki yonboshida lateral tanachalar deb yuritiladigan tuzilmasi mavjud, ularning tuzilishi va funksiyasi hozircha aniqlanmagan. Virionning barcha oqsillari antigen bo'lib, ular o'ziga immun javob oladi. Ya’ni ularga qarshi antitanachalar ishlab chiqariladi. Virusning antigenlari quyidagi guruhlarga bo'linadi:
EPIDEMIOLOGIYASI
Jahon Sog'liqni Saqlash Tashkilotining (JSST) ma’lumotiga ko'ra 2010- yil 1- yanvar kuniga qadar OIV infeksiyasini yuqtirib olganlar soni dunyo bo'yicha 33.2 mlndan ortib ketgan. Hindistonda 3,2 min bemor qayd qilingan bo'lsa, Xitoyda 1.4 min va AQSHda l,2mln bemorlar aniqlangan (B. D. Matkarimov va b. 2 0 1 1-y.).
Dunyo bo'y icha OIV infeksiyasiga chalinganlar soni- yildan-yilga ortib bormoqda. Masalan, yuqoridagi tashkilot 1997- vili 16 min bemorni qayd etgan bo'lsa. 2004- vili 42 min bemorni qayd etgan.
Shulardan 20 mlndan ortig'i OITSdan o'lgan. faqat 2003- yilning o'zida 3 min bemor OITSdan o'lgan. OIV infeksiyasiga chalinganlar hozirgi kunda dunyoning barcha mamlakatlarida aniqlangan.
Kasallanish darajasi 2010-yil ma'lumotlari bo'yicha har 100000 aholiga Rossiya Federatsiyasida 340.3 bemorni. Ukrainada 220.9.
Belarus Respublikasida 91.4. Qozog'iston Respublikasida 84.1.
O'zbekiston Respublikasida 55,2 ni tashkil qiladi (G. X. Rajabov va b. 2011-у.). Dunyoda har kuni 16000 odam OIV infeksiyasini yuqtirib olmoqda. har yili 2,5mln odam bu kasallikni yuqtiribolmoqda, 2 mlndan ortiq bemor esa shu kasallik tufayli vafot etmoqda. Navqiron yoshdagilar orasida OITSdan o'lim shu yoshdagilar o'limining barcha sabablari orasida birinchi o'rinni egallab turibdi. Kasallik. ayniqsa. o'tgan asrning 90-yillari o'rtasida juda tez va keng tarqala boshladi.
Dunyo qit'alari bo'ylab kasallikning tarqalishida ham o'ziga xosliklarni aniqlash mumkin. Masalan. Shimoliy Amerikada OIV infeksiyasiga chalinganlarning ko'pchiligini erkaklar tashkil qilsa, Sharqiy Yevropada esa ay ollarda ko'proq uchraydi. Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo davlatlarida hozirgi kunga qadar OIV infeksiyasining aholi orasida tarqalishi yuqoriligicha qolmoqda.
OIV infeksiyasining yuqish yo’llari OIV infeksiyasining manbayi bemor shaxs va virus tashib yuruvchi hisoblanadi. Epidemiologik jihatdan virus tashib yuruvchilar, bemorlarga nisbatan, o'ta xavflidir. Ular kasallikni vashirin davri mobaynida hech qanday alomatlar sezmaydilar, hatto o'zini kasallik bilan zararlanganligini bilmaydilar.
Ular kasallikning vashirin davrida (3-6 oydan to 10 yil va undan ko'proq villar) boshqalarga yuqtirishi mumkin. Chunki ushbu davrning dastlabki haftalaridayoq qonda, urug' suyuqligida (spermada), so'lakda, ona sutida, ko'z yoshlarida virus borligi kuzatiladi,va bu holat (virus borligi) bemor umrining oxirigacha saqlanadi.
Demak, xastalikka chalinganlar umrining oxirigacha kasallik manbayi bo'lib qoladilar. Hozirgi kunda bizning sharoitiniizda virusni sof holda ajratish va unga asoslanib tashxis qo'yish - o'ta inurakkab va qimmatli ish.
Shuning uchun virus tashib yuruvchi shaxslarni erta aniqlash va kasallik tarqalmasligiga qaratilgan chora-tadbirlami amalga oshirish
PATOGENEZI
Odam organizmidagi har qanday hujayrani immun tanqisligi virusi (OIV) bilan zararlanish jarayonini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin
1. Virusning retsepsiyasi - virionning hujayra yuzasi (qobig'i) bilan bog‘lanishi.
2. Penetratsiya - virus va hujayra membranalarining qo‘shilib ketishi oqibatida virusning hujayra ichiga kirishi.
3. Virusning genomi RNKsi va nukleoidining ozod bo'lishi;
4. Virus genomining hujayra genomiga integratsiyasi;
5. Infeksiyaning yashirin davri - provirus DNKsi hujayra ge-nomi bilan integratsiyada boisada. ammo virus genlarining transkripsiyasi va translatsiyasi vo'q. virus antigenlari ekspressiyasi kuzatilmaydi. Demak. infeksiyaning ushbu bosqichida immunologik
usullar bilan uni aniqlash mumkin emas.
6. Provirus DNKsida transkripsiya jarayonining faollashuvi va virus oqsillarining translatsiyasi.
7. Morfogenez - virusning barcha komponentlarining katta
miqdorda ishlab chiqarilishi va ulardan yangi virionlarning shakllanishi. viruslarning faol replikatsiyasi.
8. Virionlarning xo'jayin - hujavradan tashqariga ajralib chiqishi.
OIV virusining hujayra ichiga kirishining bir qancha yо 'llari mavjud:
1. Hujayra-nishonlar membranasidagi CD4 molekulasi bilan retsepsiya qilish orqali.
2. OlVning virusga qarshi antitanachalar bilan kompleksining
hujayra-nishonlar retseptori immunoglobulini F- fragmenti bilan retsepsiyasi orqali.
3. OIV genomining hujayra ichiga psevdovirus k o ‘rinishida
(va'ni boshqa turdagi virusning qobig‘i ichiga OIV genomi joylashgan) kirishi.
4. OlVning gamma-interferon bilan kompleksining gamma-interferonga retseptorlari mavjud bo'lgan hujayralar ichiga kirishi.
5. OlVning B-limfotsitlar ichiga kirishi - buning molekular mexanizmlari aniqlanmagan.
KLINIKASI
OIV infeksiyasi bu og'ir uzoq kechuvchi, hozirgi kunga qadar samarali davolash usuli topilmagan, bemorning oxir-oqibatda halok bo'lishi bilan yakunlanuvchi kasallikdir. Amalga oshirilayotgan antiretovirusli davo va opportunistik kasalliklarni davolash bemorning umrini uzaytiradi va hayot sifatini biroz yaxshilaydi xolos.
Kasallikning klinik manzarasini quyidagi reja b o ‘yicha ko'rib chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi:
1. Ushbu infeksion jarayon haqida umumiv tushuncha.
2. Organizmda infeksiyaning o'tkir boshlanishining klinik manzarasi.
3. Kasallik kechishining bosqichlari klassifikatsiya bo'yicha.
4. OITS indikatorli kasal birliklar.
5. Infeksiyaning rivojlanish dinamikasi va unga olib keluvchi omillar.
6. Infeksiyaning bolalarda kechishi.
Infeksion jarayonning kechishi haqida umumiv tushuncha shundan iboratki, dastlab kasallikning yuqishi amalga oshadi,keyin infeksiyaning latent davri boshlanadi, undan so'ngra virusli infeksiyaning birlamchi o'tkir klinikasi namoyon bo'ladi, so'ngra kasallikning laboratoriya tekshirish usullarida aniqlash mumkin bo'lgan belgilari (qonda antitanachalarning aniqlanishi, viremiya, antigenemiya) yuzaga chiqadi. keyin esa kasallikning klinik belgi lari kuchavib borib, sof OITS rivojlanadi va bemorning halok bo'lishi bilan yakunlanadi. Kasallikning yuqishi yuqorida ta'kidlanganidek jinsiy aloqa orqali. qon va uning hosilalarini quyganda. parenteral (ko'pincha nosteril shprislar orqali, ammo jarrohlik amaliyoti paytida, stomatologlar tomonidan tishni davolash muolajalari paytida yu-qishini ham inkor etib bomaydi) yo'l bilan va vertikal (platsenta orqali yoki tugmsh paytida, bundan tashqari bemor onaning sutini emish orqali) yo'l bilan amalga oshadi. Adabiyotlarda shikastlangan teriga yoki shilliq qavatlarga qon yoki boshqa biologik suvuqliklar sachraganda yuqish hollari keltirilgan. Ammo bunday usulda yuqishlar juda kam uchraydi, shuning uchun ortiqcha ahamiyatga ega emas, lekin bolalarda, ayniqsa. demensiya alomatlari kuzatilgan bemor bolalardan boshqa sog’lom bolalarga shu usulda yuqib qolishxavfini inkor etmaslik kerak, chunki bolalar o'ynayotgan, bir birlari bilan muloqotda bo'layotgan paytda har qanday holat bo'lishi mumkin.
Kasallikning latent davri yoki inkubatsion davri kasallikni yuqtirib olingandan keyin to hozirgi zamonaviy usullar bilan kasallikni aniqlash imkoniyati mumkin bo'lgan paytgacha davom etadi, ko'pincha bu davr 2-8 haftani (o'rtacha 3-6 hafta) tashkil etadi, ammo adabiyotlarda bu davrning 10 oygacha davom etganligi haqida ma'lumotlar bor (V. 1. Pokrovskiy maMumotiga ko'ra.
1.5 yil va undan ortiq bo'lishi mumkin). Bu davr o'tkir serokonversion sindrom (yoki retroviral sindrom) bilan yakunlanadi, uni o'tkir OIV infeksiyasi, o'tkir harorat (isitma) fazasi deb ham ataladi. Shundan keyin yuzaga chiqadigan kasallikning klinik alomatlarsiz davrining davomiyligi, Jahon Sog'liqni Saqlash Tashkiloti (JSST) ma'lumotiga ko'ra 10 yilgacha bo'lishi mumkin, ammo adabiyotlarda kasallik yuqqandan keyin 2 oydan so'ng sof OITS rivojlanganligi haqida ma'lumotlar ham bor. Bu davrdan keyin esa kasallikning klinik alomatlari yuzaga chiqqan davri boshlanadi va endi u to'xtovsiz ravishda rivojlanib, oxiri terminal fazasiga, ya'ni OlTSga olib keladi va bemorning halok bo'lishi bilan yakunlanadi.
OIV infeksiyasi uchun bosqichma-bosqich kechish. retsidivlarning remissiyalar bilan almashinishi, kasallikning klinik alomatlari va laboratoriva belgilarining to'xtovsiz ravishda tobora og'irlashib borishi xosdir.