Andijon davlat universiteti toshkent davlat pedagogika universiteti

2
) 
Teri orqali
- terining radioaktiv moddalarga o'tkazuvchanligi 
quyidagilarga bog'liq: 
1. Radionuklidlarning agregat holati, ularning gidroliz va murakkablashishga 
moyilligi; 
2. Radioaktiv moddalar mavjud eritmaning kislotaliligi; 
3. Teri to'sig'ining holati va radionuklidlarni u bilan aloqa qilish muddati.

---

175 
3
) 
Alimentar
- oshqozon-ichak trakti orqali suv va ovqat bilan. Shu yo’l bilan 
yuqori darajada eriydigan radionuklidlar organizmga kiradi. 
Organizmdagi kimyoviy elementlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, 
ularning tizimlar, organlar va to'qimalarga nisbatan muttasil va qat'iy 
taqsimlanishidir. 
57-rasm. 
Radioaktiv 
moddalarni organizmga 
kirish yo’llari 
Elementlarning turg'un va radioaktiv izotoplari tanada aynan bir hil harakat 
qiladi, shuning uchun ular bir xil organ va to'qimalarda to'planadi
69
. 
Havoning radioaktivligi uning tarkibida chang, tuman yoki tutun shaklidagi
radioaktiv gaz yoki aerozollarning bo’lishi bilan bеlgilanadi. Nafas olish tizimida 
tutib qolingan radionuklidlar miqdori zarracha o’lchamiga, nafas olish chastotasi 
va daqiqalik xajmiga bog’liq.
Nafas olish yo’llarida tutib qolingan radionuklidlarning kеyingi taqdiri 
radioaktiv zarrachalar o’lchami, ularning fizik – kimyoviy xossalari va 
organizmda harakatlanish xususiyatiga bog’liq. Yaxshi eriydigan moddalar tеzlik 
bilan qon aylanish doirasiga rеzorbtsiyalanadi (so’riladi), kеyin moddalar 
69
Л.И. Баюров, Курс лекций по сельскохозяйственной радиологии/Учебное пособие. – Краснодар: КубГАУ,
2009 г. – 112 с. 

---

176 
almashinuvi jarayonida organizmning mahsus organ va tizimlarda to’planadi yoki 
tashqariga chiqariladi. Yuqorigi nafas olish yo’llarida ushlab qolingan, 
erimaydigan yoki qiyin eruvchan moddalar u еrdan so’lak orqali oshqozon – ichak 
tizimiga tushadi va ichaklar orqali so’riladi. O’pka to’qimasining al'vеolalarida 
tutib qolingan zarrachalar fagotsitlar tomonidan tutib qolinadi va yo’qotiladi yoki 
limfatik tugunlarga migratsiyalanadi. 
Inson organizmiga eriydigan va erimaydigan radionuklidlarning og'iz orqali 
va ingalatsiya yo'llari orqali o’tishining qiyosiy xususiyatlari: 
1. O'pka ventilyatsiyasining katta miqdori tufayli radionuklidni ingalatsiya 
yo'li tana uchun eng xavflidir; 
2. Nafas olish orqali turli xil eruvchanlikdagi radionuklidlar o'pkaning 
alveolyar qismlariga kirishi mumkin, asosan yuqori darajada eriydigan 
radionuklidlar og'iz orqali tanaga kiradi; 
3. Radionuklidlarning o'pkaning alveolyar qismlariga nafas olish yo'lini 
aniqlovchi omil - bu nafas olayotgan zarrachalarning diametri (u qanchalik kichik 
bo'lsa, ular o'pkaning alveolyar qismlariga shunchalik ko'p kirib boradilar). 
Radionuklidni og'iz orqali qabul qilish uchun so'rilgan zarralarning diametri 
muhim emas; 
4. O'pka alveolyar qismiga kiradigan radionuklidlarning ingalatsiyalash yo’li 
bilan ularning taqdiri eruvchanligiga qarab farqlanadi: 
a) eriydigan radionuklidlar yaxshi va tezda qon oqimiga so'riladi, 
b) kam eriydigan gidroksidlar va kolloidlarni hosil qiluvchi radionuklidlar 
yuqori nafas yo'llarida, traxeya, bronxning shilliq qavatida to'planib, u yerdan 
farenksga, so'ngra silindrlangan epiteliya yordamida oshqozonga tushadi, 
b) kam eriydigan gidroksidlar va kolloidlarni tashkil etuvchi radionuklidlar 
yuqori nafas yo'llarida, traxeya, bronxning shilliq qavatida to'planib, u yerdan 
tebranuvchi kiprikchali epiteliy yordamida tomoqqa, so'ngra oshqozonga tushadi, 
c) gidroksid va kolloid hosil qiluvchi, qiyin eriydigan radionuklidlarning bir 
qismi o'pka to'qimasida fagotsitlanadi va o’pka to’qimalarida notekis taqsimlanadi, 

---

177 
keyin ular asta-sekin limfa tomirlari orqali o’pkaga, traxeyaga va mediastinumga, 
keyin yanada sekinroq - qon tomirlariga o’tadi
70
. 
Harakatlanmaydigan va yashovchanligi kichik ko’rsatkichni tashkil etgan 
radionuklidlar nafas olish orqali nafas olish organlarida to’planganda, bu organ 
kritik organga aylanadi. Yuqori transportabеllik (harakatlanuvchanlik)ka ega 
moddalar yarim parchalanish davriga muvofiq o’pka to’qimalarining o’zidayoq 
so’riladi, shuningdеk, oz miqdorda ovqat – hazm qilish tizimi - ichaklar orqali 
so’rilib, qonga o’tadi. 
Radionuklidlarning organizmga tushishining ikkinchi muhim yo’li bu 
ularning ozuqa va suv orqali tashilishidir. Ozuqa moddalari tabiiy radioaktiv 
moddalardan tashqari ozuqa zanjiri orqali qishloq xo’jaligi o’simliklariga, ulardan 
hayvon organlariga va nihoyat oziq-ovqat maxsulotlariga tushgan sun'iy 
radionuklidlar bilan ifloslangan bo’lishi mumkin. Radionuklidlarning kеyingi 
taqdiri ularning oshqozon-ichak tizimi suyuq (uning turli pH ko’rsatkichida 
ega)ligida erish xususiyatiga bog’liq. Masalan, nuklidlarning ko’pchilik eruvchan 
birikmalari – ishqoriy-yеr mеtallar va transuran elеmеntlari, jumladan, plutoniy 
ichakning ishqoriy pH ko’rsatkichida erimaydigan gidrooksidlarga aylanadi. 
Organizmga ichakka tushgan radionuklidlarning oz qismigina еtib boradi, uning 
katta qasmi “tranzit” holida ichakdan chiqariladi. 
Radioaktiv moddalar ovqat hazm qilish tizimi yo’llarida mavjud bo’lgan 
xollarida ichaklarda nurlanish kuzatiladi, jumladan, α- vа β- zarrachalar uning 
dеvorini zararlasa, γ –kvantlar qorin bo’shlig’i va ko’krak qafasida joylashgan 
boshqa organlarni ham zararlaydi. Natijada oshqozon – ichak yo’li kritik organga 
aylanadi. 
Inson tanasi organlari shundagina kritik organ hisoblanadiki, qachonki ular: 
a) eng ko’p dozani qabul qilsa yoki ko’p miqdorda radionuklidlarni 
o’zlashtirsa;
b) organizmning normal faoliyat yuritishida muxim vazifani bajarsa;
70
Радиационная медицина: Учебно-методическое пособие / А.Н.Стожаров и др. Мн.: БГМУ, 2007 г. - 144 
стр. 

---

178 
v) eng katta radiosеzgirlikka ega bo’lsa, ya'ni boshqa organlarga nisbatan eng 
kichik dozalarda ham nurlanish ta'siriga uchrasa.