Andijon mashinasozlik instituti

9 – chizma. Giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish samarasi

Iste’molchi uchun byudjet chizig’i NM₁ holatda edi. Ya’ni iste’molchi M₁ miqdorda giffen tovar yoki N miqdorda normal tovar sotib olishi mumkin. Iste’molchining befarqlik egri chizig’i U₁ ning NM₁ byudjet chizig’iga uringan E₀ nuqtasi u uchun optimal tanlov majmuasi hisoblanadi.Bu nuqtada iste’molchi giffen tovardan A₀ birlik sotib oladi.

Agar giffen tovar narxi arzonlasa, iste’molchining byudjet chizig’i NM₂ holatga ko’chadi. Giffen paradoksiga ko’ra endi uning giffen tovarga bo’lgan talabi kamayadi va A₁ nuqtaga kelib qoladi. Normal tovarga bo’lgan talabi esa ortadi, chunki giffen tovarning arzonlashishi va unga bo’lgan talab miqdorining kamayishidan ortib qolgan pulni ham normal tovar uchun sarflash mumkin bo’ladi.

Agar iste’molchining daromadi kamaysa, byudjet chizig’i N₁M₃ holatga ko’chadi. Iste’molchining befarqlik egri chizig’i U₁ holatga qaytadi, tanlov majmuasi E₂ holatga ko’chadi.Chunki endi uning daromadi normal tovardan ko’p miqdorda sotib olishga yetmaydi va giffen tovardan A₂ miqdorda sotib oladi.

Daromad va almashtirishning umumiy samarasi normal sifatli tovarlar uchun qo’shilsa, giffen tovarlar uchun ayirib topiladi. Demak, yuqoridagi grafikda umumiy samara A₀A₂ ga teng.

KORXONALAR FAOLIYATIDA DAROMAD VA ALMASHTIRISH SAMARASINING QO’LLANISHI

Yuqorida biz daromad va iste’mol samarasining nazariy asoslarini o’rganib chiqdik. Endi daromad va almashtirish samarasini korxonalar faoliyatida tahlil qilishga urinib ko’ramiz.

“Alisher Baraka” xususiy kichik korxonasi eshik – rom ishlab chiqarish bilan shug’ullanadi. 2010 – yilgacha korxonadagi uskunalar ancha eskirib qolgan edi. Bu kamchilik sekin – asta ishlab chiqarilayotgan eshik – romlar sifatiga ham ta’sir ko’rsata boshladi. Korxona rahbari Alisher Sobiraliyev uskunalarni yangilash kerakligini yaxshi tushunib turardi, lekin buning uchun ancha kata miqdordagi mablag’ kerak bo’lganligi tufayli faqat joriy ta’mir bilan cheklanardi.

2010 – yilda korxona mijozlarining bir nechtasi sotib olingan tovarlar uchun to’lovni biroz kechiktirib yubordi. Iyun oyiga kelib, 3 ta mijoz 12 million so’m mablag’ni besh kun ichida keltirib berishdi. Bundan tashqari, boshqa turdagi uskunalar ishlab chiqaruvchi “Zamin” korxonasi eski 10 ta uskunalarning har birini 100 000 so’mdan sotib olish taklifini bildirdi.

Shunday qilib, umumiy hisobda 13 000 000 so’m mablag’ to’plandi. Alisher Sobiraliyev 10 ta yangi uskunaning har birini 1 300 000 so’mdan sotib oldi va korxonaga o’rnatdi. Endi bu korxona ishlab chiqargan eshik – romlarning sifati yaxshilanib, bozorda ularga bo’lgan talab hajmi ham ancha ortdi.

Demak, daromadning ortishi va uning kapitallashtirilishi korxona faoliyatiga ijobiy ta’sir qildi. Korxonadagi uskunalarning yangilanishi ishlab chiqarish samaradorligini va tovarlarning sifatini ancha oshirdi.

Yuqorida “Alisher Baraka” xususiy kichik korxonasi misolida daromad samarasining korxona faoliyatiga ta’sirini ko’rib chiqdik, endi almashtirish samarasining korxona faoliyatiga qanday ta’sir qilishini tahlil qilamiz.

Poyafzal ishlab chiqaruvchi “KFK Shoes” xususiy korxonasi butun Farg’ona vodiysida o’z o’rniga ega korxonalardan biri hisoblanadi. Korxonada ishlab chiqarilgan poyafzallar nafaqat yurtimizda, balki Rossiya, Turkiya, Gruziya kabi bir qancha xorij davlatlarida ancha yillardan beri o’zining sifati va chidamliligi bilan mashhur.

“KFK Shoes” xususiy korxonasi poyafzal ishlab chiqarish uchun xomashyoni, ya’ni terini Eron davlatidan sotib olardi. Bir juft poyafzal ishlab chiqarish uchun sarf bo’ladigan xomashyo korxonaga 45 000 so’mga tushardi. 2012 – yilda Erondan keladigan xomashyoning narxi ko’tarilib ketdi. Bunga sabab qilib, Eron davlatining o’zida ham bir qancha korxonalar ochilganini ko’rsatishdi. Endi bir juft poyafzal uchun sarf bo’ladigan xomashyo 60 000 so’mga to’g’ri kela boshladi.

Korxona xodimlari tezlik bilan boshqa xomashyo yetkazib beruvchilarni izlab topishdi. Aniqlanishicha, Pokiston mamlakatida juda sifatli teri xomashyosi ishlab chiqarilarkan. Korxona iqtisodchisining bergan ma’lumotiga ko’ra agar korxona Pokistondan xomashyo sotib olsa, bir juft poyafzal uchun 55 000 so’mlik xomashyo ishlatar ekan. Korxona rahbari tezlik bilan Pokistondagi tadbirkorlar bilan shartnoma imzoladi va teri xomashyosini Pokistondan olib kela boshladi.

“KFK Shoes” korxonasi mijozlari yanada sifatliroq xomashyodan ishlab chiqarilgan poyafzallarni biroz qimmatroq narxda sotib bo’lsa ham olishni ma’qul ko’rishdi. Mahsulotlar sifatiga sifat qo’shilgach, unga bo’lgan talab hajmi ham ancha ortdi.Demak, almashtirish korxona faoliyatiga ijobiy tarzda ta’sir qildi.

XULOSA

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, iste’molchi talabining o’zgarishini tahlil qilishda daromad samarasi va almashtirish samarasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromad va almashtirish samarasini o’rganish tovarlarga narx belgilash qonuniyatlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Zero, har qanday korxona o’z foydasini maksimallashtirish uchun tovarlariga bo’lgan talabning doimiyligini ta’minlashi kerak. Chunki har qanday yirik korxonalar, monopoliyalar, konsernlar agar tovarlariga talab bo’lmasa, inqirozga yuz tutadi. Shuning uchun ham iste’molchi daromadining o’zgarishini yoki boshqa tovarlar narxi o’zgarishini yetarli darajada tahlil qilish firmaning barqaror rivojlanishiga olib keladi.

Normal, past sifatli va giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish samarasini e’tiborga olgan holda firma va korxonalar iqtisodchilari o’zlarining yillik ishlab chiqarish rejalarini tuzib chiqishlari mumkin. Agar reja tuzishda bu omillar inobatga olinmasa, kelgusida kutilmagan vaziyatlar sodir bo’lib, korxona xodimlarini mushkul ahvolga solib qo’yishi mumkin.

Bundan tashqari, korxonalarning o’zlari ham mahsulot ishlab chiqaruvchi sifatida ma’lum turdagi xomashyo materiallariga ehtiyoj sezadilar. Yuqorida “Alisher Baraka” va “KFK Shoes” korxonalari misolida daromad va almashtirish samarasining korxonalar faoliyatiga ta’sirini tahlil qilishga harakat qildik.

TAYANCH ATAMALAR: