Andijon mashinasozlik instituti

7 – chizma. Past sifatli tovarlar uchun daromad va almashtirish samarasi

Grafikda absissa o'qiga past sifatli tovar, ordinata o'qiga normal sifatli tovar joylashtirilgan. U₁ befarqlik egri chizig'i RS byudjet chizig'iga uringan A nuqtada iste'molchi past sifatli tovardan F₁ miqdorda sotib oladi. Agar past sifatli tovar narxi arzonlasa, byudjet chizig'i RT holatga o'tadi. Bu holatda iste'molchi past sifatli tovardan ko'proq sotib oladi. Past sifatli tovar narxi arzonlagani sababli puli baribir ortib qoladi va normal tovardan ham ko'proq sotib oladi. Bu holatda U₂ befarqlik egri chizig'ining RT byudjet chizig'iga uringan B nuqtada optimal tanlov majmuasiga ega bo'ladi va past sifatli tovardan E miqdorda sotib oladi. Demak, almashtirish samarasi F₁E musbat ishorali.

Agar iste'molchi daromadi kamaysa, byudjet chizig'i pastga tushadi. Bu holatda iste'molchining tanlov majmuasi U₁ befarqlik egri chizig'ining yangi byudjet chizig'i bilan kesishgan C nuqtani tashkil qiladi. Bu holatda past sifatli tovardan F₂ miqdorda iste'mol qilinadi.

Daromad pasayganda past sifatli tovarning iste'mol miqdori ko'paymoqda, daromad ko'payganda iste'mol miqdori kamaymoqda. Demak, daromad samarasi manfiy ishorali, bundan kelib chiqadiki, umumiy samarani topish uchun almashtirish samarasidan daromad samarasini ayirish kerak.

Giffen tovarlar uchun daromad va almashtirish samarasi

Talab qonuniga muvofiq, tovarlarning narxi oshsa, ularga bo’lgan talab miqdori kamayadi. Masalan, agar “Lasetti” avtomashinasining narxi 10 000 000 so’m bo’lib qolsa, unga bo’lgan talab miqdori keskin ortib ketadi, agar 100 000 000 ga ko’tarilsa, unga talabgorlar soni keskin kamayib ketadi.

Lekin, shunday tovarlar ham borki, agar ularning narxi ortsa, ularga bo’lgan talab miqdori kamaymaydi, balki ortadi. Bunday tovarlarga birinchi bo’lib, ingliz iqtisodchisi Robert Giffen e’tibor bergan.

Irlandiyada baholarni o’rganayotib, Giffen shunday hodisaga duch keladi. O’sha yili Irlandiyada kartoshka hosili yaxshi bo’lmaydi, va tabiiyki, kartoshkaning narxi ko’tarilib ketadi. Lekin aholi orasida kartoshkaga bo’lgan talab miqdori ortib ketgan. Bunga sabab, irlandiyada kam daromadli aholining asosiy qismi kartoshka iste’mol qilgan va ular kartoshka hosili yaxshi bo’lmaganini, narxning yana ham ko’tarilishi mumkinligini eshitgach, iloji boricha ko’proq kartoshka sotib olishga harakat qilishgan.

Kam daromadli aholi iste’mol qiladigan va talab miqdori narx ortganda ortib, kamayganda kamayadigan tovarlar giffen tovarlar deyiladi. Bunday tovarlarga, kartoshka, buxanka, makaron misol bo’lishi mumkin.

Bunday tovarlar uchun talab chizig’ining o’zgarishi “Giffen paradoksi” deb ataladi va quyidagicha bo’ladi.