Antroposentrizm tilshunoslikning zamonaviy

«Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya 
va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya 
individualligini, ularning o`z taqdirini o`zi belgilashi va ichki o`zini o`zi 
rivojlantirishini belgilaydigan omillardan biri deb ataydi. Gumboldt o`zining 
lingvistik-falsafiy asarlarida tilning rivojlanishini inson tabiatining ichki dunyosi 
bilan bog`liq deb hisoblaydi va u tezisni ilgari suradi, til va xalq ruhi ajralmas, bir 
xil va bir-biriga yaqin o`zaro bog`liqlikda, bir xillikda vaqt birligi: «Til millatlar 
ruhining tashqi namoyonidir: millatning tili - uning ruhi, millatning ruhi - uning 
tili va shunga o`xshash narsani tasavvur qilish qiyin»
2
. Olimning fikriga ko`ra, bu 
birlikda xalq ruhi etakchi mavqega ega va aynan tilni shakllantirish tamoyili xalq 
ruhiga bog`liq. «Biz xalq ruhida tillarning farqlarini aniqlaydigan aniq belgilovchi 
printsip va asosni ko`rishimiz kerak, chunki millatning ma`naviy kuchi faqat eng 
muhim va mustaqil asos bo`lib, til unga bog`liqdir»
3
. Shu bilan birga u xalq ruhi 
faqat til yordamida namoyon bo`ladi degan fikrni quyidagicha ifodalaydi: «Millat 
ruhi va fe`l-atvori yuzaga chiqadigan barcha ko`rinishlar orasida faqat til o`ziga 
xos va nafis ifoda eta oladi. millat ruhi va fe`l-atvorining xususiyatlari va 
ularning ichki sirlariga singib boradi». Olim tomonidan ilgari surilgan taxminlar 
insonning mohiyati, uning ruhi tilga asoslanganligi, unda dunyoning inson 
tomonidan talqin qilinishi amalga oshirilayotganligi, shuning uchun ham til 
odamlarning fikrlash uslubi ekanligi bilan bog`liq. Ushbu postulatlar 
antropotsentrik paradigmaning nazariy asosini tashkil etadi va ko`plab ilmiy 
tadqiqotlar uchun metodologik asosdir. 
Antroposentrik xarakterdagi tadqiqot ishlarida inson tabiati evolyutsiyasi 
ularning intellektual qobiliyatlari, dunyoqarashi va dunyoni anglashi bilan 
bog`liq holda ko`rib chiqiladi. V. Gumboldtning so`zlariga ko`ra: «... til 
insoniyatning to`liq izolyatsiyasi sharoitida ham tafakkurning majburiy 
shartidir. Ammo bu til odatda faqat jamiyatda rivojlanadi va odamlar o`zlarining 
so`zlari boshqa odamlar uchun tushunarli ekanligiga ishonch hosil qilgandan 
keyingina o`zlarini anglaydilar ... ». Bu bilan V. Gumboldt o`zining nazariyasida til 
va tafakkur o`rtasidagi muvozanatni tiklaydi. Olimning til va tafakkur o`rtasidagi 
o`zaro bog`liqlik haqidagi g`oyasi Qozog`iston tilshunoslarining tadqiqot 
ishlarida ham o`z aksini topmoqda. Shunday qilib, F.Orazboyevaning so`zlariga 
ko`ra, «... insonning tafakkuri va ongi murakkab mexanizm bo`lishiga qaramay, 
fikrlarni tilsiz ifodalash mumkin emas. Shuning uchun ham til ijtimoiy ob`ektiv 
voqelikni bilish vositasi va uni voqelikda amalga oshirishdir»
4
. Til va 
tafakkurning birligini muhokama qilib, tadqiqotchi uchlikning murakkab o`zaro 
2
Xudoyberganova D. Matnning antroposentrik tadqiqi (Monografiya). – Toshkent, 2013. – 11-bet. 
3
Xudoyberganova D. Ko`rsatilgan kitob. – 13-bet. 
4
Xudoyberganova D. Ko`rsatilgan kitob. – 24-bet. 

---

` 
64