`
62
«Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya
va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya
ANTROPOSENTRIZM – TILSHUNOSLIKNING ZAMONAVIY
YO`NALISHI SIFATIDA
Ma’ripov Jalolkhan Kamoliddin ugli
Jizzakh branch of the National University of Uzbekistan named after
Mirzo Ulugbek, The faculty of psychology,
The teacher at the department of Foreign languages.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7426067
Annotatsiya: Keyingi yillarda dunyo tilshunosligida tilni undan
foydalanuvchi shaxsning nutqiy faoliyati, ruhiyati,
ijtimoiy holati, yoshi, jinsi
kabilar bilan bog`liq holda o`rganishga, tilning inson nutqiy faoliyati jarayonida
kuzatiluvchi funksional imkoniyatlari tadqiqiga jiddiy e`tibor qaratilmoqda.
Buning natijasida o`tgan asrning oxirida tilni shaxs omili bilan bog`liq holda
o`rganish metodologiyasiga asoslangan va o`ziga xos tahlil usullariga ega
antroposentrik tilshunoslikning turli yo`nalishlari ajralib chiqdi. Bugungi kunda
kognitiv
tilshunoslik, psixolingvistika, lingvokulturologiya, etnolingvistika,
neyrolingvistika kabi mazkur yo`nalishlar o`z
tadqiq obyekti, predmeti, aniq
qo`yilgan maqsad, vazifalari, tahlil usullariga ega
1
Kalit so‘zlar: antroposntrizm, lingvistika, zamonaviy yo‘nalishlar,
Gumboldt.
Antroposentrizm (yunoncha «antropos» - «inson» so`zidan olingan, lot.
«sentrum» - «markaz») - bu ilmiy yo`nalishda uning asosiy muammosi olam
markazi bo`lgan insondir. Antroposentrik ilmiy
tadqiqotlarda inson va unga
tegishli bo`lgan barcha narsalar (jamiyat, tabiat, madaniyat, bilish va boshqalar)
bir-biri bilan chambarchas bog`liqlikda ko`rib chiqiladi. Hozirgi kunda turli xil
fanlar (falsafa, ekologiya, tilshunoslik, mantiq va boshqalar) insonni o`zlarining
tadqiqot obyekti bilan bog`liq ravishda tadqiq qilmoqda. Shunga qaramay, inson
faoliyatining barcha xilma-xilligi va mohiyatini, ularning bilish mexanizmlarini
inson faoliyatining asosiy vositasi bo`lgan tilsiz tushunish mumkin emas.
Shuning uchun ham «til inson ruhlarining
asosiy faoliyatidir, u boshqa barcha
turdagi inson faoliyatining asosidir».
Tilshunoslikdagi antroposentrik yo`nalish inson mohiyatini til bilan
chambarchas bog`liq holda ko`rib chiqadi. Ma`lumki, til va inson tabiatining
o`zaro bog`liqligi til falsafasining asoschisi bo`lgan buyuk nemis olimi, faylasufi,
tilshunos Vilgelm Gumboldt g`oyalaridan boshlangan. Olimning so`zlariga ko`ra,
til insoniyatning olamga bo`lgan ma`naviy
munosabatini belgilaydigan, ruhiy
ijodiy ishlarning uzluksiz jarayoni deb hisoblanadi. Tilning insoniyatni
bilishidagi roliga alohida e`tibor berib, u tilni insonning ma`naviy va ijodiy
1
Lutfullayeva D.E. Assotsiativ tilshunoslik nazariyasi. –Toshkent, 2017. – 3-bet.