Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
Yüklə 0,66 Mb.
|
|
ug‘ilishning umumiy koeffisienti. Har 1000 aholiga nisbatan tug‘ilgan
bolalar sonini ifodalaydi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi. 1000 · = TP N n T-o‘rganilayotgan davr (yil) R-o‘rganilayotgan davrdagi aholining o‘rtacha soni N-o‘rganilavyotgan davrda tug‘ilgan bolalar soni Tug‘ilishning umumiy koeffisienti yuqorida qayd etilganidek promilleda hisoblanadi. Bu koeffisientdan tug‘ilish darajasini ifodalashda ko‘proq foydalaniladi. Uning yordamida ma’lum hudud yoki avlodlardagi tug‘ilishda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar umumiy tarzda o‘rganilishi mumkin. Lekin tug‘ilishning umumiy koeffisienti tug‘ilish darajasini ifodalashda biroz dag‘alliklarga yo‘l qo‘yadi. Chunki bu ko‘rsatkichga aholining yosh va jinsiy tarkibi bevosita ta’sir etadi. Agar o‘rganilayotgan hudud aholi tarkibida farzand ko‘rish yoshiga yetmagan bolalar (0-14) va farzand ko‘rish yoshidan o‘tgan keksalar (60 va undan yuqori yoshdagi aholi guruhi) salmog‘i yuqori bo‘lsa, tug‘ilish umumiy koeffisientining biroz past darajada ifodalanishiga olib keladi. Demograf olimlar B.S.Urlanis, V.A.Borisovlar tomonidan tug‘ilish darajasini tug‘ilish umumiy koeffisienti yordamida baholash mezoni aniqlangan. Umumiy mezon bo‘yicha o‘rganilayotgan hudud yoki aholi guruhida tug‘ilishning umumiy koeffisienti 16-promilledan kam bo‘lsa, tug‘ilish darajasi past: 16-24 promille bo‘lsa-o‘rta, 25-29 promille bo‘lsa o‘rtadan yuqori, 30-39 promille bo‘lsa yuqori va 40 promilledan baland bo‘lsa tug‘ilish darajasi juda yuqori hisoblanadi . Tug‘ilishning maxsus koeffisientlari tug‘ilish darajasidagi o‘zgarishlarni aniq ifodalaydi, tug‘ilishni atroflicha o‘rganishda qo‘llaniladi. Ushbu koeffisient alohida erkaklar va ayollar guruhiga nisbatan hisoblanishi mumkin. Demografik tadqiqotlarda asosan reproduktiv yoshdagi (15-49 yosh) ayollarga nisbatan 1 Демографический энциклопедический словарь. М, 1985, с. 209 64
ayollarga nisbatan tug‘ilgan bolalar soni aniqlanadi va quyidagicha ifodalanadi: TW N F 49 15 49 15 - - = *1000 F 15-49 -tug‘ilishning maxsus koeffisienti N 15-49 -o‘rganilayotgavn davrda 15-49 yoshni ayollarda tug‘ilgan bolalar soni T-o‘rganilayotgan davr (yil) W-reproduktiv yoshdagi ayollarning o‘rtacha soni (15-49 yosh, tug‘ilish darajasi past davlatlarda 15-44 yoshdagi ayollar olinadi). Tug‘ilishning maxsus koeffisenti erkaklarga nisbatan ham hisoblanadi. U holda har 1000 ta 15-49 (14-54 yoshlar uchun ham hisoblanadi) yoshdagi erkaklarga nisbatan tug‘ilgan bolalar soni aniqlanadi. Tug‘ilishning xususiy koeffisientlari-tug‘ilishning o‘rganishdagi eng aniq koeffisientlar bo‘lib, ma’lum yosh guruhlarda tug‘ilish darajasini ifodalaydi. Bu koeffisient odatda har 1000 ta 15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44 va 45-49 yosh guruhidagi ayollarda tug‘ilayotgan bolalar sonini aniqlashda qo‘llaniladi va quyidagicha ifodalanadi: 1000 / / / · + + = y TW y N F x x x x y x F x/V -tug‘ilishning maxsus yosh guruhi bo‘yicha koeffisienti. N x/x +V-ma’lum yosh guruhidagi onalardan tug‘ilgan bolalar soni. T-o‘rganilayotgan davr (yil). W-o‘rganilayotgan yosh guruhidagi ayollarning o‘rtacha soni. Tug‘ilishning yig‘indisi (summarniy) koeffisienti, tug‘ilish darajasini eng aniq ifadolovchi ko‘rsatkich bo‘lib, unda dunyo hududlari. davlatlar va ma’lum aholi guruhlaridagi tug‘ilish darajasini ifodalashda qo‘llaniladi. Hududlar bo‘yicha tug‘ilish darajasini taqqoslaganda ham asosan tug‘ilishning yig‘indi koeffisienti ishlatiladi. Tug‘ilishning yig‘indi koeffisienti ma’lum avlodga tegishli har bir ayolning hayoti davomida (o‘lim va yosh tarkibidagi o‘zgarishlardan qat’i nazar, har bir yosh guruhidagi tug‘ilish darajasi saqlangan holda) tuqqan bolalarining o‘rtacha soni. Tug‘ilishning yig‘indi koeffisienti tug‘ilishning yosh guruhlari koeffisientlari yig‘indisiga teng. å + · = 49 15 / y F y F x x йигинди U-yosh guruhlari orasidagi davr (interval) 65
yuqori 2,15 dan kam bo‘lsa, tug‘ilish darajasi past 2,15-4,0 bo‘lsa o‘rtacha hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyoti davomida tug‘ilish tarixiy davrlar va hududlar bo‘yicha muntazam o‘zgarib kelgan. 18 asrning ikkinchi yarmiga qadar dunyodagi deyarli barcha davlatlarda tug‘ilish yuqori bo‘lgan. 20 asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa tug‘ilish yer kurrasi bo‘ylab kamaya boshladi. Tug‘ilish darajasi jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida ham bir xil bo‘lavermagan. Kaptalistik formasiyagacha mavud bo‘lgan davrlarda tug‘ilish biologik xarakterga ega bo‘lgan, ya’ni cheklanmagan. Ko‘pbolalik jamiyat davlat tomonidan ham qo‘llab-quvvatlangan. Bu holni hozirgi jamiyat taraqqiyot bosqichida turib tasavvur qilish mushkulroq albatta. Masalaning tub mohiyatiga nazar tashlashga to‘g‘ri keladi, qaysiki o‘sha o‘tmish zamonlardagi ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot bilan bevosita bog‘liqdir. Quldorlik davrida ham, feodalizmda ham ko‘pbolalikdan har bir oila va shu bilan birga jamiyat ham manfaatdor edi. Nega shunday? Eng avval oilada bolaning iqtisodiy roli juda katta edi. Ko‘pgina mamlakatlarda oila yumushlarida, hunarmandchilikda, dehqonchilikda va chorvachilikda bolalar mehnatidan foydalanilgan. Demak, bola mehnati milliy daromadning ma’lum ulushini tashkil etgani sababli, jamiyat tomonidan qo‘llab quvvatlangan. Hatto ba’zi davlatlarda, masalan, Rossiyada dehqonlarga ishlash uchun beriladigan yer ham bolalar soniga qarab taqsimlanardi. Bunday sharoitda, o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, har bir oila bolalar sonini ko‘paytirishdan manfaatdor bo‘lgan. Kapitalistik ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi bilan sanoat tez rivojlana boshladi, yangi-yangi shaharlar paydo bo‘ldi. Ko‘pchilik aholi ish qidirib qishloqdan shaharga ko‘chib kela boshladi. Shahar aholisining o‘sib borishi natijasida bir tomondan shaharlarda turar joy, oziq-ovqat muammolari kelib chiqqan bo‘lsa, ikkinchi tomondan fan texnika taraqqiy etib, ishsizlik vujudga keldi. Uchinchidan, kapitalistik ishlab chiqarishda ayollar va bolalar mehnatiga juda kam haq to‘lanar edi. Jamiyatda bunday o‘zgarishlar oilada bolalar sonini cheklashga, tug‘ilishning qisqarishiga olib keldi. Aholisining asosiy qismi shaharlarja yashovchi Xorijdiy Yevropa mamlakatlarida tug‘ilish ayniqsa kamayib ketdi. Masalan, Angliyada 1850 yillarda aholining 50 % shaharlarda yashagan va har ming kishi hisobiga tug‘ilgan bolalar soni o‘rtacha 32,6 ni tashkil qilgan bo‘lsa, hozirgi aholining 80 % ga yaqini shaharlarda yashaydi va har ming kishga nisbatan tug‘ilgan bolalar soni 10 tani tashkil qiladi. Yoki Fransiyani olib qaraylik. Bu mamlakatda 1850 yildan to hozirgacha shahar aholisi 25,5 dan 74 % gacha ko‘paydi. Har ming hisobiga tug‘ilgan bolalar soni esa 26,2 dan, 13,7 gacha kamaydi. Germaniya respublikasida esa aholining 94 % shaharlarda istiqomat qilishadi. Tug‘ilish ko‘rsatkichi esa 9 % o ni tashkil etadi xolos, va dunyoda tug‘ilish eng kam davlatlardan hisoblanadi. Yer yuzida tug‘ilishning kamayishi asosan 18 asrning ikkinchi yarmida G‘arbiy Yevropa davlatlarida boshlanib, keyinchalik bu qit’aning boshqa mamlakatlariga, undan so‘ng esa AQSh, Kanada, Avstraliya va Yaponiyaga 66
kamaya boshladi. Ushbu davlatlarda 1750-1800 yillarda har ming kishi hisobiga 38 ta bola tug‘ilgan bo‘lsa, 1970-1990 yillarda bu ko‘rsatkich 16 ni, 2007 yili 12 ni tashkil qildi. Boshqacha qilib aytganda, tug‘ilish 3 martadan ko‘proq qisqargan. Endi xuddi ana shu davrlar uchun rivojlanayotgan mamlakatlardagi tug‘ilishni qiyoslaydigan bo‘lsak, boshqacha ahvolni guvohi bo‘lamiz. Ularda 1750-1790 yillarda har ming kishi hisobiga 41 tadan bola tug‘ilgan va 1970-1990 yillarda esa har 1000 kishi hisobiga tug‘ilgan bola 34 ni, 2009 yili esa 22 ni tashkil qilgan. Demak, rivojlanayotgan davlatlarda tug‘ilishning kamayishi, nisbatan olib qaralganda, ancha sekin borgan. Hozirgi davrda tug‘ilish yer shari bo‘yicha bir xil emas. Dunyo kontinentlari bo‘ylab eng yuqori tug‘ilish Afrikada, eng pasti esa Yevropa davlatlarida ekan. Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|