Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

2.4. Aholi soni dinamikasi va joylashuvi

Aholi soni ma’lum bir hudud (yer shari, qit’alar, davlat, viloyat, tuman, hudud, aholi maskani) aholisi miqdorini ifodalaydi. Masalan 2009 yilda yer shari aholisi soni 6.8 milliard, Afrika qit’asi aholisi 999 million, O‘zbekiston davlati aholisi esa 27,6 million kishini tashkil etgan¹. Aholi sonini xisoblaganda o‘troq aholi uchun ma’muriy chegara, ko‘chmanchi aholi uchun esa areallar asos qilib olinadi.

O‘rganilayotgan hudud yoki davlat aholisi sonining ma’lum davr (2 yil, 5, 10, 15 va undan ko‘p yillar) dagi o‘zgarishi aholi soni dinamikasida o‘z aksini topadi. Aholi soni dinamikasi, uning jami, umumiy (absolyut) soni, o‘sish koeffisienti, aholi sonining o‘sish sur’ati kabi ko‘rsatkichlarda ifodalanadi.

Aholining umumiy (absolyut) soni – ma’lum hudud yoki aholi guruhidagi kishilarning ma’lum vaqtdagi miqdoriy ifodasidir. Aholishunoslik fanlari tadqiqotlarida aholining absolyut soni, asosiy ko‘rsatkich bo‘lib, aniq bir sanadagi aholi soni haqida ma’lumot beradi. Statistik manbalarda aholining absolyut soni ma’lum bir sanaga (1 – yanvar, 1 – iyul, yoki 31 – dekabr) keltiriladi. Masalan O‘zbekiston aholisi 1991 – yil 1 – yanvarda 20.7 million 2009 – yil 1 – yanvarda esa 27.6 million kishini tashkil etgan.

Aholining absolyut soni uning tabiiy va mexanik xarakatlari asosida muntazam o‘zgarib turadi. Aholi soni davrlar bo‘yicha ko‘payib borsa, aholi absolyut soni dinamikasidagi o‘zgarishlar ijobiy, kamayib borsa salbiy xususiyatga ega bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston davlatida aholi soni dinamikasi 1926 – 2009 yillar davomida muntazam ko‘payib kelgan. Demak, aholi soni dinamikasi ijobiy xususiyatga ega bo‘lgan. Lekin ikkinchi jaxon urushi (1941 – 1945 – yillarda) aholi soni bir muncha kamaygan va aholi soni dinamikasida salbiy xolat kuzatilgan. Aholi absolyut sonidagi o‘zgarishlar o‘sish koeffisienti orqali aniqlanadi.

Aholining absolyut o‘sish koeffisientini aniqlashda esa quyidagi formuladan foydalaniladi: