Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

1.2. Aholi geografiyasining boshqa fanlar bilan aloqasi.

Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, sayyoramiz aholisi milodning boshlarida 252 million kishini tashkil etgan, xolos. 1000 yilda dunyo aholisining soni 305 millionga, 1500 yilda – 440 millionga yetgan. XIX asrning oxirlarida dunyo aholisining soni 1 milliarddan oshib ketdi. Keyingi bir asr davomida, ya’ni XX asr va XXI asrning boshlarida dunyo aholisi juda tez sur’at bilan ko‘payib bordi. 1900–1950 yillarda kurrai zamin aholisi har yili o‘rtacha 0,90 foizdan ko‘paygan bo‘lsa, 1950–2000 yillarda bu ko‘rsatkich 1,75 foizni tashkil etdi. Hozirgi davrda (2010 y.) dunyo aholisi 6,5 milliardni tashkil etmoqda. Aholi soni dinamikasidagi bunday o‘zgarish qator iqtisodiy, ijtimoiy va demografik omillar bilan bog‘liq albatta.

Ulardan asosiylari aholi turmush tarzidagi, ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ijobiy o‘zgarishlar, o‘lim hollarining kamayishi va aholi o‘rtacha umr ko‘rish muddatining oshib borishidir.

Qayd etilganidek, dunyoni alohida hududlarida aholining ko‘payib borishi va uning omillari, muammolari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning yechimi ko‘pchilik aholishunos olimlar e’tiborini tortdi. Aholining sosial-iqtisodiy va demografik muammolari bo‘yicha qator tadqiqotlar olib borildi. Natijada aholi muammolari bilan shug‘ullanuvchi fanlar tez sur’atda ko‘paydi. Ularga falsafa, tarix, sosiologiya, huquqshunoslik, psixologiya, etnografiya, tibbiyot, biologiya, demografiya, ekologiya, iqtisodiy geografiya va aholi geografiyasi kabi fanlar kiradi. Mazkur fanlar tadqiqot natijalari asosida aholi haqidagi bilimlar tizimi shakllanadi. Darhaqiqat, aholi qator fanlarning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. Sababi, aholi – bu hayotning ishlab chiqarish va takror barpo bo‘lish jarayonlarida, tabiiy tarixiy ravishda shakllanuvchi va uzluksiz yangilanib turuvchi insonlar birligi, kishilik jamiyatining material komponentidir¹.

Jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida aholi insonlarning alohida tarixiy birligi sifatida namoyon bo‘ladi (qadimgi dunyo aholisi, quldorlik, feodalizm tuzum aholisi va h.k.). Bu hol aholining ijtimoiy jihatlarini yaqqol ifodalaydi.

Aholining yana bir umumiy jihati makon tomoni bilan xarakterlanadi. Insonlar o‘z hayotlarida ma’lum bir hududiy, ijtimoiy birlik bilan bog‘langandir. Masalan, hududiy birligi – materiklarning aholisi (Shimoliy Amerika aholisi, Osiyo aholisi, Yevropa aholisi..), davlatlar aholisi (AQSh aholisi, Rossiya aholisi, O‘zbekiston aholisi va h.k.)da ifodalanadi. Ma’lum bir davlat aholisini o‘rganganda esa, hududiy birlik yana ham mukammallashadi. Masalan, O‘zbekiston aholisi, uning viloyatlari va tumanlari aholisi, shahar va qishloq aholisi birligida ifodalanadi.

Aholining ijtimoiy birligi esa, ijtimoiy guruhlarda (qabila-urug‘, etnik, diniy, siyosiy va h.k.) o‘z aksini topadi. Shuningdek, ijtimoiy birlik haqida so‘z borganda, tarixiy davrlar – vaqt birligi ham muhimdir. Masalan, IX–X asrlarda Amir Temur davri aholisi, Buxoro amirligi, Xiva xonligi aholisi va h.k. Demak ijtimoiy – vaqt va makon hududiy tadqiqotlarda aholini har qanday vaqt va hudud bo‘yicha ajratish imkonini beradi.

Ma’lumki, aholi geografiyasining asosiy ob’ekti – aholi va aholi punktlapi, ya’ni maskanlaridir. Ana shu nuqtai nazardan aholi geografiyasi aholishunoslik fanlari tizimida o‘z o‘rniga egadir.

Aholini o‘rganishda tadqiqot ob’ekti aholi bo‘lgan barcha fanlar o‘zaro bog‘liq holda bir-birining tadqiqot natijalariga asoslanib faoliyat ko‘rsatadilar. Faqat geograf yoki demograf, iqtisodchi yoki sosiolog “Nima uchun sayyoramizda yoki uning alohida hududlrida aholi ko‘payib yoki kamayib bormoqda?”, “Kelajakda Yer yuzida aholi ko‘payishi jarayonida qanday o‘zgarishlar kutilmoqda?”, “Aholining qishloqdan shaharga bo‘lgan migratsion oqimini qanday izohlash mumkin?” degan savollarga o‘zi javob bera oladimi? Agar u o‘z ilmiy yondashuv natijalari asosida javob bersa ham, javob bir yoqlama bo‘lib qoladi. Bunday muammolarni mukammal hal etishda aholishunoslik fanlari tizimiga kiruvchi barcha fanlar tadqiqotlari natijalari va ular asosida shakllangan aholishunoslik bilimlar tizimi zarurdir. Mazkur tizimni quyidagi sxema ko‘rinishida ifodalash mumkin¹.

Keltirilgan chizmaga ko‘ra aholi geografiyasi bevosita aholining umumiy nazariyasi, demografiya va u orqali barcha demografiyaga tutash fanlar bilan aloqadorligini kuzatish mumkin. Ma’lum bir hudud yoki davlat aholisi soni, tarkibi va takror barpo bo‘lishini, aholi maskanlarining (shahar va qishloqlar) shakllanishining hududiy xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganar ekan, aholi geografiyasi aholishunoslik bilimlar tizimidagi barcha fanlar tadqiqot natijalaridan foydalanadi. O‘z navbatida tizimdagi qayd etilgan fanlar aholi geografiyasi tadqiqot natijalariga ham asoslanadi.

Aholi geografiyasi aholi soni dinamikasi tarkibi (demografik, sosial, etnik va diniy) takror barpo bo‘lishi jarayonlarini o‘rganganda aholishunoslik fanlari tizimida namoyon bo‘ladi. Qayd etilgan jarayonlarga geogrfik omillar ta’sirini – hududiy jihatlarini tadqiq etganda, aholi maskanlari – shaharlar va qishloqlar shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlarini o‘rganganda geografik fanlar tizimida ko‘proq namoyon bo‘ladi. Aholi geografiyasi, hududlar aholisining joylashuvi, aholi maskanlarining shakllanish xususiyatlarini, o‘rganar ekan tabiiy va iqtisodiy geografiya tadqiqotlaridan foydalanadi.