Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

1.3. Demografiya fani va uni aholi geografiyasi

tadqiqotlarida tutgan o‘rni.

Demografiya–aholini, avlodlar almashuvi jarayonlari va uning qonuniyatlari o‘rganuvchi fan bo‘lib aholishunoslik fanlar tizimida asosiy o‘rinni egallaydi. “Demogafriya” – ikki yunon so‘zining qo‘shilishidan iborat bo‘lib, “demos” – halq, aholi, “grafiya” – tasvirlash, yozish, o‘rganish, ya’ni “halq haqida yozmoq”, yoki “aholini sharhlash” ma’nosini anglatadi. Biroq, demografiya fani faqat sharhlash bilan chegaralanib qolmay, bal‘ki uning o‘rganish doirasi bir muncha keng va chuqurdir.

Demografiyada asosiy kuzatuv birligi – inson hisoblanadi. Inson hayoti davomida uning fiziologik va psixologik xususiyatlari, ma’lumotlilik, darajasi, oilaviy holati, kasbi-kori, malakasi ijtimoiy guruhi, yashash joyi, til bilish kabi imkoniyatlari o‘zgarib boradi. Ana shu alohida inson hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlar yig‘indisi umuman aholi hayotida ijtimoiy-iqtisodiy va demografik o‘zsharishlarga olib keladi. Nikohga kirish natijasida, oilalar soni oshib boradi, yolg‘izlar, bo‘ydoqlar soni kamayadi. Nikohning bekor etilishi, ya’ni ajralish jarayoni esa aholi tarkibida tugalmas oilalarning va bevalar salmog‘ining ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Inson dunyoga kelar ekan ma’lum davr yashaydi. Ana shu davr moboynida u ulg‘ayib boradi. Go‘daklik davridan bolalikka, o‘smirlik, yoshlik va o‘rta yoshlik, yetuklik, qariyalik davrlariga o‘tadi. Har bir o‘quv yili tugashi bilan aholi tarkibida ma’lumotlilar soni oshib boradi. Ana shu tarzda shaxs xayotidagi o‘zgarishlar aholi guruhidagi o‘zgarishlarga olib keladi. Insonlarning bir hududdan ikkinchi bir hududga ko‘chib o‘tishi – migratsiya, ushbu hududlar aholi soniga va tarkibiga ta’sir etadi.

Aholi soni tug‘ilish va o‘lim hisobiga doimo o‘zgarib boradi. Tug‘ilish jarayoni aholi sonini ko‘payishiga olib kelsa, o‘lim uning kamayib ketishiga sabab bo‘ladi. Tug‘ilish va o‘lim jarayonlari asosida aholi tabiiy o‘sishi sodir bo‘ladi. Agar tug‘ilganlar o‘lganlar sonidan yuqori bo‘lsa, aholi ko‘payib boradi, aksincha, o‘lganlar soni tug‘ilganlar sonidan ko‘p bo‘lsa, aholi soni kamayib boradi. Ma’lumki, jamiatda har doim qandaydir sabablarga ko‘ra aholinig bir qismi xayotdan ko‘z yumadi, ya’ni vafot etadi. Yana bir qism aholi esa, dunyoga keladi. Jamiatdagi o‘lgan aholi o‘rni, yangi tug‘ilganlar hisobiga to‘lib boradi, avlodlar almashadi. Ana shu jarayon aholi takror barpo bo‘lishining asosini tashkil etadi.

Biror bir hududda, ma’lum davrdagi aholi tarkibi, o‘tgan davrdagi aholi takror barpo bo‘lishining natijasi, keyingi davrdagi aholi takror barpo bo‘lishining zamini hisoblanadi. Demak, aholi takror barpo bo‘lishi jamiyat taraqqiyoti davomidagi doimiy, murakkab jarayondir.

Aholining takror barpo bo‘lishi natijasida aholi soni va uning yosh-jinsiy tarkibi muntazam o‘zgarib turadi. Yangi tug‘ilgan bolalar jinsi aholi jinsiy tarkibiga ma’lum o‘zgarishlar olib keladi. O‘lganlar soni esa aholi yosh tarkibiga ta’sir etadi. Aholi yosh va jinsiy tarkibidagi o‘zgarishlar jamiatda ma’lum sosial muammolarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Aholining takror barpo bo‘lish jarayoni esa, o‘z navbatida qator, ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Shu bois aholining takror barpo bo‘lish jarayoni jamiat taraqqiyotining har bir bosqichida o‘ziga xos xususiyatlarga, qonuniyatlarga egadir. Demografiyaning asosiy predmeti aholining takror bo‘lish qonuniyatlarining tahlili hisoblanadi.

Aholini o‘rganar ekan, demografiya alohida fan sifatida, uning miqdoriy va sifatiy xususiyatlarining mukammal tahlil etadi.

Aholining miqdoriy xususiyatlari ma’lum millat, hudud aholisi sonining o‘zgarib (ko‘payishi yoki kamayishi) borishida ifodalanadi. Aholining sifatiy xususiyatlari esa, ma’lum millat yoki hudud aholisining salomatlik va ma’lumotlilik darajasida, o‘rtacha umr ko‘rish muddati, bandligi kabi jihatlarda ifodalaniladi.

Har ikkala jarayon, ya’ni, aholining miqdoriy va sifatiy rivojlanishi bir-biriga chambarmas bog‘liq, xolda sodir bo‘ladi. Masalan, aholi salomatligini yuqori darajada bo‘lishi, aholi o‘rtasida o‘limning kamayishi, o‘rtacha umr ko‘rish muddatining uzayishiga olib keladi. Natijada aholi soni ko‘payib boradi. Shuningdek tug‘ilishning juda yuqori darajada bo‘lishi, ko‘p hollarda ona va bola organizmning zaiflashib borishiga va o‘lim hollari ko‘payishiga olib keladi.

Jamiat taraqqiyotining eng dastlabki bosqichidan to hozirgi davrga qadar har bir hudud aholisi ham miqdor, ham sifat jihatdan muntazai o‘zgarib kelgandir. Demografiya aholining miqdoriy va sifatiy o‘zgarishlarini aholining takror barpo bo‘lishining asosiy omillari sifatida o‘rganadi.

Aholining takror barpo bo‘lishi, keng ma’noda tabiiy o‘sish, o‘lim, migratsiya aholining hududlar bo‘ylab harakati, bir ijtimoiy guruhdan ikkinchi ijtimoiy guruhga o‘tishi, mu’lumot olishi, mehnat faoliyatining boshlanishi va h.q. natijasida aholi tarkibini yangilab turishini bildiradi.

Demografiya asosiy e’tiborini tabiiy avlodlar almashuvi – ya’ni, tug‘ilish va o‘lim asosida aholining takror barpo bo‘lish jarayoniga qaratadi. Ushbu jarayonni jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi qonuniyatlarini, turli millat, hudud va davlatlardagi xususiyatlari, omillarini o‘rganadi, muammolarini aniqlaydi va istiqbolini belgilab beradi. Bu vazifalarni bajarish uchun demografiya jamiyat taraqqiyoti bosqichlari, tarixiy shart-sharoitlarini atroflaricha o‘rganish lozim.

Demak, demogarafiya, aholining takror barpo bo‘lishi qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lib, bu jarayonni ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlarga bog‘liq holda o‘rganadi, omillarini, muammolarini aniqlab, istiqbolini beogilab beradi.

Har bir fanning vazifasi tabiat va jamiatning ma’lum qismidagi rivojlanish qonunlarini o‘rganishdir. Lekin bu bilan bir qatorda har bir fanning o‘ziga xos amaliy ahamiatga ega bo‘gan vazifalari ham mavjud. Demografiya ham alohida fan sifatida o‘z vazifalariga egadir. Ushbu vazifalarni uch guruhga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir¹.

1. 
   Demografik jarayonlar va ularning omillarini o‘rganish
   
2. 
   Demografik proghozlarni ishlab chiqish
   
3. 
   Demografik siyosat chora tadbirlarini ishlab chiqish
   

Demografik jarayonlarga tug‘ilish, o‘lim, nikoh, ajralish va oila kiradi. Demografik jarayonlar tarkibida tug‘ilish alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki, o‘rganilayotgan mavjud aholi avvalo tug‘ilish jarayoni natijasida dunyoga kelgan. Demografiya tug‘ilishni alohida, aholi takror barpo bo‘lishining demografik zamini sifatida o‘rganadi, unga ta’sir etuvchi barcha ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy omillarni tahlil etadi. Shuningdek, o‘lim jarayoni ham aholi takror barpo bo‘lishining asosiy elementi sifatida demografiya fanining e’tiborida turadi. Aholining takror barpo bo‘lishida birinchi navbatda oila tashkil topishi ya’ni shakllanishi ahamiyatlidir. Chunki dunyoda tug‘ilayotgan insonlarning aksariyati oiladi, oila muhitida dunyoga keladi, shaxs sifatida shakllanib o‘zining demografik faoliyatini (oila qurish, farzandlar ko‘rish) boshlaydi.

Oila shakllanishi esa, o‘z o‘rnida nikoh va ajralish jarayonlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Demografiya nikoh evolyusiyasi va uning aholiga takror barpo bo‘lishidagi o‘rnini ham o‘rganadi.

Ajralish, ya’ni nikohni bekor etilishi ham aholi takror barpo bo‘lishiga ta’sir etuvchi demografik jarayon hisoblanadi. Demografiya ushbu jarayonni o‘rganar ekan, unga ta’sir etuvchi qator sabab va oqibatlarini atroflaricha taxlil etadi.

Demografiya aholining bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi – migratsiyasini ham o‘rganadi. Lekin bu jarayonni o‘rganishda, aholi geografiyasidan farqli ravishda, asosiy e’tiborini migratsiya jarayonining hududiy xususiyatlarga emas, balki ushbu jarayon natijasida ro‘y beradigan hududning demografik holatidagi o‘zgarishlarga qaratadi.

Demografiyada oila asosiy ijtimoiy – demografik gurux sifatida o‘rganiladi. Oilani jamiyat taraqqiyoti davomidagi o‘rni, evolyusiyasi, aholining takror barpo bo‘lishidagi asosiy faoliyati va uning o‘zgarib borish omillari va oqibatlari o‘rganilib, kelajak rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari aniqlanadi.

Ma’lumki, aholi, tug‘ilish va o‘lim jarayoni natijasida mavjud bo‘lgan avlodlar almashuvini yig‘indisidir. Inson mavjudligini ta’minlovchi barcha demografik jarayonlar – tug‘ilish, o‘lim, nikoh va ajralish uning hayotidagi ma’lum davrida, ya’ni ma’lum yoshida ro‘y beradi.

Shuning uchun, yosh demografik jarayonlarni o‘rganinishda asosiy mezon hisoblanadi. Insonning demografik va ijtimoiy holatida, o‘z xayoti davomida yosh va jins asosiy ko‘rsatgichdir. Aholining jinsiy tarkibi ham demografik holatga ta’sir etuvchi asosiy, demografik taxlili lozim bo‘lgan mezonlardandir.

Demografik proghozlar ishlab chiqishda demografiya fani, birinchi navbatda o‘rganilaniyotgan hudud yoki ijtimoiy gurux aholisining demografik maylini (demografik jarayonlariga bo‘lgan munosabati) atroflicha taxlil etadi va ayni shu asosda demografik jarayonlarda kelajakda kutilayotgan o‘zgarishlarni ko‘rsatib beradi.

Demografik siyosat mazmuni va tadbirlarini ishlab chiqish juda ma’suliyatli va murakkab jarayondir. Ushbu yumushni bajarishda demografiya o‘rganilayotgan davlat yoki alohida hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qoninuyatlarini, demografik holatini mukammal o‘rganishi lozim.

Demak aholi geografiyasi va demografiya o‘rganish ob’ektlari va predmetlari nuqtai nazardan, o‘zaro juda yaqin tutash fanlardir. Ular o‘z tadqiqotlarida bir hil manbalarga asoslanadilar, va o‘z yo‘nalishlari, maqsadlari bo‘yicha tadqiqot olib boradilar, va hulosa chiqaradilar. Masalan, demografiya ma’lum hudud aholisi soni va tadqiqotidagi ma’lum vaqtda sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni demografik jarayonlarga asosan izohlaydi, aholi geografiyasi esa uning geografik omillari hamda hududiy xususiyatlariga e’tibor qaratadi.

Aholi migratsiyasini ham har ikkala fan mukammal o‘rganadi. Demografik tadqiqotlarda aholi migratsiyasi demografik jarayonlarga ta’sir etuvchi omil sifatida taxlil etilsa, aholi geografiyasi esa migratsiya oqimining yo‘nalishlari, hududiy xususiyatlari mehnat resurslari shakllanishda ishlab chiqarishni tashkil etishdagi o‘rni va ahamiyati kabi jihatlari tadqiq etadi.

Aholi geografiyasi va demografiya fanlarining eng muhim predmetlaridan biri aholining takror barpo bo‘lishi, tug‘ilish, o‘lim, nikoh, ajralim kabi demografik jarayonlar asosida avlodlar almashuvini; oila tashkil topishi va uzluksiz davom etishini ta’minlovchi jarayon sifatida taxlil etadi. Shuningdek, aholi soni dinamikasi va tarkibining shakllanishida ham aholi takror barpo bo‘lishini, asosiy omil sifatida o‘rganadi. Aholi geografiyasi esa aholi takror barpo bo‘lishidagi hududiy farqlarni o‘rganadi. Aholi geografiyasi har bir hudud aholisi soni dinamikasi, yosh-jinsiy oilaviy tarkibi, takror barpo bo‘lishi, mehnat resurslarining hududiy shakllanishini o‘rganganda bevosita demografik ko‘rsatkichlarga, demografik tadqiqot natijalariga asoslanadi. Ana shu bois geograf mutaxassislar asosiy demografik tushunchalar, ko‘rsatkichlar, uslublar haqida batafsil bilimga ega bo‘lishlari zarur.