Aparan yol kimi
Yüklə 9,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mədəniyyətin bütöv sistemində aparıcı rol - ruhi mədəniyyət və
ruhi istehsala malikdir. Dil kimi mühüm mədəniyyət fenomeni ilk insanların birgə həyat fəaliyyəti prosesində, insan fikirlərinin ötürülmə vasitəsi kimi əmələ gələrək, sonralar intellektual inkişafında böyük rol oynayaraq, sosial təcrübənin ötürülməsi və toplanmasında, insanın həyatı öyrənmə və onu dəyişdirmə fəaliyyətində kamilləşməyə başlamışdır. Dil ibtidai cəmiyyətlərin formalaşmasında mühüm faktor oldu. Lakin yazının ixtira edilməsi dünya mədəniyyəti üçün həqiqətən inqilabi dəyişiklik olaraq, ibtidai cəmiyyətdən ilkin sivilizasiyalara keçidin əsasını qoydu. Dünyanın mədəni tarixində ilk sivilizasiyaların, şərtsiz olaraq, mühüm yer tutması onunla bağlıdır ki, məhz onların formalaşma və inkişaf dövründə yazı əmələ gəldi, dünyanın ruhi və maddi mədəniyyətinin gələcək inkişafının fundamental əsasını təşkil edən, həyatfəaliyyətinin ilkin mədəni etalonlarının yarandı. Onlara - şəhər həyat tərzi və şəhər həyat təminat sistemləri, hüquq və beynəlxalq münasibət institutları, elm və təhsilin ilkin formaları, ideologiya və din, cəmiyyətin siyasi və iqtisadi sistemi, sosial infrastruktur, dövlət təşkili və idarə edilməsinin davamlı formaları aiddir. Qədim dövrlərdən bu günə qədər, dünya mədəniyyətinin əsas inkişaf faktorlarından biri müxtəlif dövlət və xalqların mədəniyyətlərinin qarşılıqlı fəaliyyət və qarşılıqlı təsiridir. Müxtəlif mədəniyyətlər yalnız mutasiya yolu ilə deyil, həm də stimullaşdınlmış transformasiya və xalqların digərlərindən proqressiv digərlərindən proqressiv yeniləşmələrin birbaşa iqtibası 232 Fuad Mammadov Kullurnlopiva cffcklitli hava! va faalivvata aparan vol ilə inkişaf edirlər. Belə ki, qədim dünyanın Şumer-Mesopotamiya, Misir, Çin, Hind, İran-Qafqaz, Mərkəzi-Asiya və digər şərq sivilizasiyalarının ruhi və maddi nailiyyətləri həm öz inkişaflannı qarşılıqlı stimullaşdırmış, həm də Yunan və Roma antik sivilizasiyalannın formalaşma və inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışlar. Demokratiya və humanizm ideallannın, ağıl və azadlığın prioritetləri üzərində qurulmuş yüksək insan mədəniyyətinin formalaşması və inkişafında Afinanın Perikl dövründəki mədəni mühiti mühüm rol oynamışdır. Yunan “paydeya”-sı ilk dəfə olaraq, insanı hər bir hadisənin ölçüsü kimi təqdim edir. Öz növbəsində. Yunan və Roma mədəniyyətinin görkəmli nailiyyətləri , ilkin orta əsr islam sivilizasiyasının təşəkkül və inkişafına səmərəli təsir göstərmişdir. Minilliklər ərzində bəşəriyyətin sosial-mədəni inkişafının başlıca hərəkətverici qüvvəsi ağıl, bilik və humanizm olmuşdur. Antik dünya və ilkin orta əsr mədəniyyətinin inkişafında Aristotel, Platon və digər yunan alim və mütəfəkkirlərinin əsərləri fundamental əhəmiyyət daşımışdır. Lakin əvvəllər antik dünyanın intellektual mədəniyyəti ilkin xristianlıq tərəfindən inkia edilirdi. Onun estefetini ərəb-islam dünyası qəbul etdi. Hələ Antik mədəniyyətin inkişafı dövründə Platon və Aristotelin başladığı ideal dövlət quruculuğunun yaradılması və cəmiyyətin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar, insan səadəti probleminin mücərrəd fəlsəfi təhlili öz məntiqi davamını və əhəmiyyətli inkişafını orta əsr mədəniyyəti dövründə Əl-KindiŞ Əl- Fərabi, İbn-Sina, İbn-Badcı, İbn-Rüşt və digər alimlərin əsərlərində tapdı. Bu alimlərin diqqət mərkəzində , həm də həyat fəlsəfəsi problemkləri və insan səadətinin axtanşı dururdu. İslam dünyasında elmi-fəlsəfı fikrin inkişafı , xüsusilə, IX-XII1 əsrlərdə ərəb- müsəlman mədəniyyətində elm və biliyin dinlə işıqlandırılması . müqəddəsləşdirilməsi ilə şərtlənir. Onlar cəmiyyətdə xüsusi statusa malik olmaqla, Allahın verdiyi böyük nemət hesab olunurdular. Buna görə də elm və biliyə cəmiyyətin mühüm sosial-mədəni nailiyyəti kimi pərəstiş edilirdi. Yunan müdriklərinin baza əsərlərinə müraciət edən müsəlman alimləri səadətə nail olmaq üçün elm, humanizm və təhsilin əhəmiyyətini aşkar etmişlər. XII əsrdə Əndəlus filosofu İbn-Badca ağılı insanın ilkin hərəkətvericisi, onun seçim və 233 Fuad Mammadov Kulturologiva cffcktivli hayal va faaliyyata aparan vol fəaliyyətinin müəyyənləşdiricisi sayaraq, Həqiqətin dərk edilməsində insanların qarşılıqlı anlaşma imkanı və bəşəriyyətin bütövlüyü haqqında dahi humanist ideyanı təsdiq edir. Özünün utopik sosial- siyasi layihələrində yaşadığı müasir cəmiyyəti tənqidi qiymətləndirərək, onun naqisliyini maddi rifah və mənasiz möminliyin məqsədə çevrilməsində görürdü. Orta əsr dünya mədəniyyəti üçün cəmiyyəti təhsilli “elit”, “alim” və “qara camaat” kimi, bölgüyə ayırmaq səciyyəvi ‘idi. Bu ənənə ərəb-islam dünyasında da öz əməli ifadəsini tapmışdı. Xalq qarşısında öz yüksək missiya və məqsədini dərk edən ərəb filosofları utopik bərabərliyə yox, müxtəlif sosiumlann maraqlarının real harmoniyasına əsaslanan cəmiyyəti düzgün təşkil etmək üçün dünyanı həqiqi , fəlsəfi dərk etməyə can atırdılar. Onlar düşünürdülər ki, belə şeyləri dərk etməkdə çətinlik çəkən geniş xalq kütləsini din, hissi, bənzədici obrazlar vasitəsi ilə təlimləndirmək vacibdir, çünki, səadət və kütlənin xilası müqəddəs yazılara əməl etməkdədir (sosial davranışın bir sıra hüquqi-etik normalarına əsaslanıb düzgün bilk və düzgün fəaliyyətə çağıran nəsihət) . Bununla yanaşı alimlər çoxlarının anlaya biləcəyi sosial əhəmiyyətli biliklərdən, hamıya aid olan sosial fəaliyyət imperativlərinin düzgün reallaşması üçün, istifadə edilməsini mümkün saylrdılar. Cəmiyyətin maariflənmə yolu ilə dəyişdirilməsi üzrə, məqsəd və miqyaslarına görə möhtəşəm layihə hazırlamış alim-filosof İbn-Rüşt “elit” və “kütlə”-ni bir-birindən ayırmaq yox, birləşdirməyə çalışırdı. İbn-Rüşt islam mədəniyyətindı ilk dəfə olaraq, Allahı dər5k etməyin yolunun ətraf aləmi dərk etməkdən başladığı və insan səadətinin isə əməli xeyirxahlıqla əldə edilməsi barədə fikir yürütmüşdür. Bu dövrdə Azərbaycan ərəb-islam dünyasının bir hissəsi idi. Artıq XII əsrdə Azərbaycanda şəhərlərin böyüməsi, onların iri mədəni- iqtisadi mərkəzlərə çevrilməsi müşahidə edilir. Orta əsr AZərbaycanının şəhər mədəniyyəti mühitində antik fəlsəfənin öyrənilməsinə, tarix, riyaziyyat, astronomiya, tibb elmləeinin mənimsəniloməsi və həyata realist yanaşma, humanistləşdirilmə məqsədi ilə sosial münasibətlərin dəyişdirilməsinə maraq yaranır.Orta əsrlərdə azərbaycan xalqının ruhi mədəniyyətinin humanistləşdirilməsi və proqressiv inkişafı Nizami Gəncəvi, 234 Fuad Mammadov Kulturologiva cffcktivli havat va faaliyyata aparan vol Bəhmənyar əl-Azərbaycani, Xaqani Şirvani, Əbdül Həsən Şirvani, Səfiəddin Urməvi, Əcəmi Naxçıvani, Qətran Təbrizi, Mahmud Şəbüstəri, Nəsirəddin Tusi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli və digər alim, şair və mütəfəkkirlərin adı ilə bağlıdır. Onlardan bir çoxlan öz fəaliyyətləri ilə, azərbaycan xalqının kulturogenez prosesində, antik dünya mədəniyyəti nailiyyətlərindən yaradıcılıqla istifadə edilməsinə yardım edirdilər. İntellektual yaradıcılığın möhtəşəmliyini tərənnüm edən Nizami, Şəbüstəri, Nəsimi, Füzuli fəlsəfəsi dövrünün dini ehkamlarına qarşı çıxaraq, təbiətin dərk edilməsində insan ağlınrn, insanın özünün və cəmiyyətin fəal rolunun əhəmiyyətini ilk dəfə olaraq aşkar etmişlər. Onların bu cəhdlər hesabına feodal azərbaycan mədəniyyəti daxilində, XIX əsrdə maarifçiliyin azadfıkirlilik ideologiyasında öz parlaq əksini tapmış, tərəqqipərvər demokratik mədəniyyət öz təşəkkülünü tapıb inkişaf edirdi. Əksər müsəlman filosoflarına aydın oldu ki, bəşəriyyətin rifahı, normal sosial mövcudluq şərti kimi, nəzəri biliklər (İbn-Sinanın təsnifınə görə“elm” ) və düzgün praktik fəaliyyətin (“siyasət”) vəhdəti ilə əldə edilir. Bununla yanaşı antik və orta əsr konsepsiyalarının utopikliyi onda idi ki, burada ideal insan cəmiyyətinin yaradılma prinsiplərinin əsasını təcrübə və sübuta əsaslanmayan mücərrəd fəlsəfi qurumlar təşkil edirdi. Nəzəri elmlər əməli tələblərdən ayrı inkişaf edirdi. Yalnız intuisiya və müşahidə elm üçün kifayət etmirdi. Ona təcrübə və eksperimentə əsaslanan sübut zəruri idi. Bu məsələnin həlli dünya mədəniyyət tarixinin növbəti dövrünün taleyinə düşdü. Artıq, XIII əsrin sonunda, islam sivilizasiyasının tənəzzülü dövründə, başlıca olaraq monqol hücumları və xəlifətin çökməsi ilə əlaqədar, dünya mədəni ibnkişafı prosesinin ağırlıq mərkəzi İntibah Dövrünə qədəm qoyan, orta əsr Avropasına keçdi. Məhz Avropada, tarixi varislik və zamanın tələbi faktorlarının tələbi nəticəsində, orta əsr filosoflarının - biliklərin inklişaf etdirilməsi və insan hərtərəfli inkişafı üçün elm və praktikanın inteqrasiyasının zəruriliyi haqqında başlıca ideyaları həyata keçdi. Fridrix Engelsin “ bəşəriyyətin indiyə qədər yaşadığı möhtəşəm tərəqqipərvər çevrilişi” adlandırdığı Avropa İntibahı dövrü dünya 235 Fuad Mammadov Kulturologiya cffckrivlj ЬдуаГ уд foaliyyato aparan yol mədəniyyəti inkişafında yeni səhifə oldu. Onun həyata gətirdiyi humanist mədəniyyət xalq kütlələrinin yaradıcı fəallığı, təşəbbüskarlığı, ixtiraçılığı, bacanqlıq və tədbirliliyi üçün geniş imkanlar açdı. İstər elmi, istərsə də etik baxımdan tərəqqipərvər olduğuna görə, cəmiyyətdə humanizm ideologiyasının təsdiqi obyektiv səciyyə daşıyırdı. Petrarka və Erazmusun, ərəb filosoflarının humanist dünya görüşü ilə səsləşən baxışları, onların orta əsr avropada ilk dəfə olaraq, insanın xilasının tərbiyə və mədəniyyətdə olması haqqında mühüm fəlsəfi kəşf etməsinə imkan verdi. Martin Lüter ehkamçılıqla mübarizədə insan təfəkkürünün və mənəvi həyatın təşkili, milli şüurun təşəkkülünə və insan şəxsiyyətinin formalaşmasına güclü təsir göstərən islahatlara doğru ilk cığırı açdı. Frensis Bekon və İmmanuil Kant həqiqətə gedən yolun elm, praktik bilik və nüfuza istinaddan imtina etməkdən ibarət olduğunu deməklə, insan şüurunu sərbəstləşdirdilər. Bu və bu kimi intellektual və etik Yüklə 9,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|