Aparan yol kimi
Yüklə 9,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
müddəa və təlimlər məcmuu
bəşəriyyətin mədəni həyatında cahanşümul dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Kilsə ehkamları ilə buxovlanmayan təbiət və insan inkişafı qanunlarının dərk edilməsi, elmi axtarış, gənclərin dünyəvi təhsili zamanın tələbinə çevrilmişdi. Təbiətin insan maraqlarına uyğun dəyişdirilmə yollarının axtarılması, təbiət haqqında yeni elmi bilik və ixtiralardan ibarət texnologiyaların yaradılmasına olan ehtiyac istehsalın inkişafı ilə yanaşı rəqabət mübarizəsi ilə də əlaqədar idi. Bu dövrdə feodalizmin rəsmi doktrinasına əsaslanan konservativ dünyagörüş və həyatda, elitar ziyalıların yeni tərəqqipərvər düşüncəsi, dövrün elmi, texniki və coğrafi kəşfləri, manufaktura, ticarət və bank işinin inkişafi ilə yaranan əməli dəyişikliklər arasında əmələ gələn ziddiyyətlər dialektik inkişafin impulsu oldu. Bu dövrdə, eləcə də ondan sonrakı Yeni dövrdə, Avropada baş verən hadisələrin bizim üçün maraq doğurmasının əsas səbəbi odur ki, sonralar bir çox Şərq və Qərb ölkələri tərəfindən istifadə olunan demikratik mədəniyyətin formalaşmasının prinsip və dəyərləri məhz bu dövrdə, burada baş verirdi, bu gün isə demokratik dünyanın simasını müəyyən edir. Bu prosesin müasir səviyyədə öyrənilməsi, ölkənin sosial-mədəni idarəedilmə probleminin düzgün başa düşülməsi, qiymətləndirilməsi və həlli, demokratik hüquqi dövlət 236 Fuad Mammafev. Kulturologiva effcktivli hovat va faalivvata aparan vol quran postsovet məkanı ölkələri üçün mühüm qnoseoloji və metodoloji əhəmiyyət daşıyır. Avropada əvvəl İntibah Dövrü, sonra isə avropa Maarifçiliyi orta əsr feodal mədəniyyətinin, onun insan ağlı və humanizminə inam istiqamətlərinin tədrici transformasiyasına təsir göstərdi. İntibah mədəniyyətinin əsasını Səma, Torpaq və İnsanın özünü yeni gözlə görən, yeni təfəkkür təşkil edirdi. Bu təfəkkür həyat dəyərlərinin yenidən qiymətləndirilməsi, insan azadlıqlarının və hüququn iltizamlar üzərində qələbəsinə nail olmağın zəruriliyi anlamına gətirib çıxardı. Orta əsr mədəniyyətinin transformasiyası yeni ictimai münasibətlərin formalaşması, kapitalist iqtisadiyyatının təşəkkülünə yardım edən xalqın təhsil və maarifinin, incəsənətin tərəqqisinin görünməmiş inkişafı ilə müşayiət olunurdu. Yeni təfəkkür elmi qanunlara əsaslanan biliklər üzərində qurulan İntibah mədəniyyətində öz parlaq əksini tapırdı. Elm və incəsənətin üzvi əlaqəsi, elmi biliklərin geniş xalq kütləsinə incəsənətin obrazlı, xalq şüuruna daha yaxın və aydın olan dili ilə çatdırılmasını təmin edirdi. Eyni zamanda, bəşəri dəyərləri ifadə edən incəsənət xalq şüurunda humanizm və demokratik mədəniyyət dəyərlərinin möhkəmlənməsi və inkişafının effektli vasitəsi idi. İntibah dövründə Avropada antik afina demokratiyasının inkişafi və “ikinci doğuluşu” baş verdi. Florensiyada “şəhər demokratiyasının" , demokratik dünyagörüşün və həyat tərzinin formalaşması prosesi gedirdi. Demokratik dəyərlərin yeni sistem və ideologiyasının təşəkkülü ənənəvi zadəgan dəyərlərinin yeni yaranan burjua dəyərləri və üçüncü zümrə - demokratik əhvallı kütlələrin yeni yaranan dəyərlərinin sintezi nəticəsində baş verirdi. Bu prosesdə cəmiyyətin müxtəlif sosiumlan - elitar feodal dairələrin nümayəndələri, müəllim və həkimlər, məmur və qulluqçular, hüquqşünas və ticarətçilər, şair və rəssamlar iştirak edirdi. Xalqın mənəvi norma, dəyər və ideallarının zadəganların peşəkar ruhi istehsalı ilə qarşılıqlı təsiri mühüm siyasi əhəmiyyət daşıyırdı. Bu proses sosial mühiti dəyişərək, şəxsi azadlıq və humanizm prinsiplərinin əməli təsdiqi üçün əlverişli şərait yaradaraq, feodalizmin dayaqlarını sarsıdırdı. Xalqın əmək fəaliyyəti şəraitində demokratik mədəniyyətin sabit psixoloji stereotipləri 237 Fuad Maromadov Kulturologiva effcktivli havat уд faalivvata aparan vol yaranırdı. Səadət üçün “təbii hüquqa” malik insan azadlığı dəyərləri yeni həyat tərzinin əsasına çevrilirdi. Kapitalist həyat tərzinin inkişafı nəinki xalq şüurunun hərəkətinə, eləcə də bütövlükdə feodalizmin ictimai statusunun dəyişməsinə təsir göstərirdi. İntibah ruhu, tədricən, cəmiyyətin zadəgan hissəsini də öz ağuşuna alırdı. Buıjuaziyanın sıralan, köhnə feodal institutlan ilə qarşılaşdmlaraq, avropa şəhərlərinin patrisi hissələrinin hesabına çoxalırdı. Bəşəri mədəni dəyərlərinin üstünlüyü, şəxsiyyətin sərbəstliyi və bununla əlaqədar olan cəmiyyətin sosial mobilliyinin artması feodalizmin sosial strukturlannın dağıdılması üçün əlverişli şərait yaradırdı. Başlıca qələbələr isə ruhi istehsal cəbhəsində baş verirdi. Orta əsrlərdə fəal mədəni mübadilə, yenilikçiliyə açıq münasibət və toplanmış təcrübənin yayıldığı yerlərdə mədəniyyətin inkişafı daha uğurla baş verirdi. Avropalılar tərəfindən orta əsr çin ixtiralan olan kitab çapı, kompas və bantın istifadəsi, Avropa və bütün dünyanın sosial-mədəni inkişafında mühüm rol oynadı. Bunun ardınca, gəmi səyahətçiliyi Yeni Dünyanın kəşfi, dünya ticarəti və iqtisadiyyatının inkişafına gətirib çıxardı. 1438-ci ildə İohan Quttenberqin yeni kitab çapı üsulunun mədəni əhəmiyyətini qiymətləndirməmək olmaz. Çap olunmuş kitabın yaradılması və çoxaldılması yalnız mədəniytyətin inqilabi inkişafı və xalqlann kütləvi maariflənməsinə səbəb olmadı. Kitab insan və onu əhatə edən aləmin başlıca idrak aləti olmaqla, Avropada elmi tərəqqi və sənaye inqilabına yol açdı. Elm mədəni ibnkişafın kompası və başlıca hərəkətverici qüvvəsi olmağa başlayırdı. Kapitalizmin inkişafı avropa ölkələrində elm, texnika və sənaye tərəqqisini stimullaşdırırdı. Təbiət elmləri və fəlsəfə sürətlə inkişaf etməyə başladı. İntibah və Yeni dövrdə elmin intensiv inkafı və onun sosial institut kimi təşəkkülünün əsas səbəbi kapitalistlərin elmi nailiyyətlərin praktik istifadəsində maraqlı olmaları idi. Bu, öz növbəsində, son orta əsr və yeni dövrün mədəni potensialını dəfələrlə artırdı. Feodal mədəniyyəti, foodal və kilsə sinfinin zümrə-korporativ imtiyazları ilə bağlı mühafizəçi dəyər istiqamətlərində ifadə olunan təfəkkür konservatizmi ilə fərqlənirdi. Bu, cəmiyyətin ruhi istehsal prosesində ləngimələr yaradırdı. Nüfuza istinad edən feodalların 238 Fuad Mammadov Kulturologiva effektivli havat va faalivvata aparan vol konservatizmini aradan qaldırmaq ’’yeni dövrün demiurqlanna” - orta əsr Avropasının görkəmli mütəfəkkir, filosof və alimlərinə nəsib oldu. Hələ XIII əsrdə ingilis alimi Rocer Bekon ikili həqiqətlər haqqında İbn Rüştün başlıca ideya və nəticələrini davam etdirərək deyirdi ki, nüfuz, ağıl və təcrübədən ibarət üç mənbədən elm üçün ən əsası, özündən əvvəlkilərin əməli təsdiq tapmayan müşahidələrini aradan çıxaran, təcrübədir. Ondan fərqli olaraq, XVII əsrdə Rene Dekart isə təcrübəni yox, ağılı əsas elan etmişdir. O, təcrübənin əhəmiyyətini inkar edərək, həqiqətin ağılla dərk edildiyini söyləyirdi. Həyat göstərmişdir ki, bu iki konsepsiyanın sintezini düzgün savmaq lazımdır, çünki, isbat edilməyən həqiqət yalnız müşahidədir, ağıl olmayan yerdə isə təcrübələrin nəticələrini düzgün qiymətləndirmək mümkün deyil. XVII-XVIII əsrlərdə yaşamış alman alımı Ootfrid Vilhelm Leybnis də həmin fikri müdafiə edirdi. Bu arada. Rocer Bekonun mövqeyi XVII əsrin görkəmli ingilis filosofu və dövlət xadimi, elmə birinci dərəcəli əhəmiyyət verən Frensis Bekon tərəfindən müdafiə edilirdi. F.Bekon biliyi - güc, təcrübəni isə elmi tədqiqatların və həqiqəti dərk etməyin mühüm vasitəsi elan etdi. Bu müddəanın düzgünlüyünün təsdiqi Qlileo Qalileyə qismət oldu. Bu dövrdə və tərqqipərvər dəyişikliyə meylli sosial mühitdə yaşayan Qlileo Qaliley və İsaak Nyuton öz əməlləri ilə, Aristotel təfəkküründən təbiətin dərki və yeni elmi təfəkkürə doğru sıçrayış etdilər.Bu alimlərin əsərləri ilə, tyexnika, texnologiya və sənaye istehsalının inkişafına səbəb olan, eksperimental elm və müasir təbiətşünaslığın təməli qoyuldu. Manufaktura, dənizçilik və ticarətin inkişafına olan ehtiyac tədricən nəzəri və eksperimental işlərin bir-birinə yaxınlaşmasına gətirib çıxardı və nəticədə XV1-XVIII əsrlərdə eımi-texniki tərəqqinin əsaslan qoyuldu. Elmi nailiyyətlərin praktik istifadəsi elmin məramını anlamaq üçün mühüm məna daşımağa başladı. Elm real istehsal gücünə çevrilməyə başladı. Həm elmin inkişafında, həm də ictimai münasibətlərdə Yeni dövr böyük dəyişikliklərlə əlamətdar oldu. Feodalizm və ona xas olan silki imtiyazlar, insan hüquqlanna etinasızlıq, sxolastik fəlsəfə və kilsənin diktatorluğu ilə insanın əqli və mənəvi, cəmiyyətin sosial inkişafı və tərəqqipərvər iqtisadi inkişafın yeni tələbləri arasında dialektik 239 Kuad Mammadov Kullurologiva cffcktivli havat va faalivvata aparan vol ziddiyyətlər əmələ gəldi. Öz təbiəti etibarilə demokratik mədəniyyətə zidd olan, həm feodalların avtoritar hakimiyyəti, həm də absolyut monarxiya onun inkişafını ləngidirdi. XVII-XVI1I əsrlərdə Qərbi Avropada öz çiçəklənmə dövrünə qədəm qoymuş absolyutizm Avropa xalqlarının yaradıcı imkanlarının sosial sərbəstliyi üçün maneə oldu. O, yüksək intellektuallıq və vətəndaşlığın inkişafını ləngidir, həqiqətlərin real əks etdirilməsi əvəzinə monarxlann təriflənməsi, yaltaqlığı və əyanların qul psixologiyasını tərənnüm edirdi. Kilsənin, feodalların və mütləq monarxiyanın hakimliyinin saxlanması cəhdləri iezuit ordeni və inkvizisiyanın irticaçı fəaliyyətində, həmçinin keçmişdən qalan feodal azadlığını ləğv etmək yolu ilə apardığı dövlət islahatlarında əks olunurdu. Feodalizmin ziddiyyətləri nəticəsində Avropa və Asiyada baş verən sosial-mədəni burjua inqilabları materialist baxışların təsdiqi və təbiət qanunlarına müraciət, ən başlıcası isə fəlsəfi tənqid yolu ilə, feodal cəmiyyətinin əqli və mənəvi dayaqlarının ideoloji cəhətdən sarsılmasına gətirib çıxardı. XVII əsrdə Fransada ağılın gücünü həqiqətlərin yenilməzliyinə kor-koranə inamla qarşılaşdıran Dekartın “şübhə” ideyasının, Avropada feodal mədəniyyəti sosial institutlarının dağılmasına böyük təsiri oldu. Bu şəraitdə, sosial sarsıntılar zamanı əhəmiyyəti daha da artan, incəsənətin tərbiyəvi və vətəndaş missiyası tam gücü ilə özünü göstərməyə başladı. Yeni ictimai sistemin təsdiqində, Avropada demokratik mədəniyyət formalaşmasının mühüm ideoloji vasitəsinə çevrilən, Maarifin misilsiz əhəmiyyəti oldu. Üçüncü silkin maraqlarını ifadə edərək, o, tərəqqipərvər inqilabi səciyyə daşıyıb, idrak müstəqilliyinə, nüfuzlulardan və dini ehkamlardan imtina etməyə, mütləq feodal ideologiyanın təkzibinə yardım edirdi. İnsanın formalaşdınlmasında sosial mühitin əhəmiyyətini, ilk dəfə olaraq, məhz maarifçilər göstərmişlər. Maarifçilər Petrarka və Erazmusun ideyalarını öz fəaliyyətlərində ifadə etməklə, hər şeydən əvvəl, onda tərbiyəvi missiya, insan və cəmiyyətin inkişaf problemlərinin həlli yollarım görür, realist incəsənət və teatrı isə, bu missiyanın mühüm aləti kimi nəzərdən keçirirdilər. Sosial-mədəni inkişafda uğur və nailiyyətlər, ilk öncə, effektivlik meyarı və imkanlan ilə dövlətin intellektual potensialına xidmət edən 240 Fuad Mammadov Kullurologiva effektiv» haval va faalivvala aparan vol insan faktoru ilə ölçülürdü. Yeni Dövr Avropada elmin inkişafı ilə əlamətdar idi. XVII əsr təbiət elmlərinin inqilabi inkişafı ilə əlamətdar olaraq, XVIII əsrdə fəlsəfə, XIX əsrdə isə tarix əhəmiyyətli inkişaf etdi. Yeni Dövr Avropasında təbiət elmləri və fəlsəfənin inkişaf etdirilməsində, yeni ideologiya və demokratik mədəniyyətin formalaşmasında Tomas Qobbs, Pyer Qassendi, Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Con Lokk, Qotfrid Vilhelm Leybnis və digər alim və filosoflar möhtəşəm rol oynamışlar.Bu yolda fransız maarifçiləri - Pyer Böyl, Şarl Lui Montekyö, Mari Fransua Volter, Jan Jak Russo, Deni Didro, Jülyen Ofre de Lamerti, Pol Anri Holbax, Klod Adrian Helvetsi, Jan Batist Robin mühüm rol oynamışlar. XVIII əsrdə fransız ensiklopedistlərinin tarix, elm nəzəriyyəsi, incəsənət və tətbiqi sənət növləri üzrə tərtib edib, yaratdıqları çoxcildli izahlı lüğət bəşəriyyətin ruhi və maddi inkişafına zəngin töhfələr verərək, Yeni Dövrün parlaq mədəni abidəsi oldu. Həmin ensiklopediya avropa xalqlarının intellektual və mənəvi inkişafında mühüm rol oynamaqla yanaşı, xalq kütlələrinə inqilabi təsir göstərdi. XVIII əsrdə Avropanın elmi, fəlsəfi və iqtisadi fikrinə böyük təsir göstərənlər arasında David Yum, İmmanuil Kant, Adam Smit, David Rikardonun da adlan var. Bu dövrdə Rusiyada A.İ.Radişşev, V.Q.Belinski, N.Q.Çemışevski Q.S.Skovoroda fəal maarifçilik fəaliyyəti həyata keçirirdilər. Elm və texnika, təhsil və maarifçilik sahəsindəki kəşvlər və əldə edilən nailiyyətlər ictimai şüurun inkişafina, cahillik və mövhumatdan azad olmasına təsir göstərirdi. Avropanın Yeni dövrdə hüquqi və iqtisadi mədəniyyətinin demokratikləşməsində ingilis siyasi iqtisadı mühüm rol oynamağa başladı.Maarifçilik demokratiya mədəniyyətinin gələcək təsdiqi üçün əlverişli şərait yaradırdı. Demokratik ideologiya, prinsiplər, demokratiyanın dəyər və normalan feodalizmin ictimai-siyasi sisteminin transformasiyası üçün şərait yaradaraq, həm xalqın gündəlik şüuruna, həm də zadəganlığın “yüksək” elitar mədəniyyətinə daha dərindən nüfuz edirdi. Cəmiyyətdə demokratik mədəniyyətin xeyirxahlıq, həqiqət, ədalət, dostluq, məhəbbət, kollektivçilik, qarşılıqlı yardım kimi dəyərləri daha çox təsdiqlənirdi. Lakin Maarifçiliyin zəif cəhəti də var idi. Maarifçilər tarixi təfəkkürə malik olmadıqlarına görə, yalnız XIX 241 Kuad Mammadov Kullurologiva effektivli havat »э fealiyyota aparan vol əsrdə öz təsdiqini tapmış tarixilik prinsipinin, hər bir hadisənin inkişafda nəzərdən keçirilməsindən ibarət, elmi mahiyyətini anlamırdılar. Dialektika və tarixilik prinsiplərinin yaradılmasında mühüm xidmətlər göstərən Qeorq Vilhelm Fridrix Hegel Yeni Dövr demokratik mədəniyyətinin formalaşması və inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, ümumi tarixi qanunlar milli mədəni xüsusiyyətlər, təbii-coğrafi, sosial və siyasi cəhətlərlə şərtlənərək, hər bir xalqın həyatında və аул-аул tarixi dövrlərdə müxtəlif cür təzahür olunur. XVI əsrdən başlayaraq, Avropada, mədəniyyətin ümumi inkişaf axannda milli mədəniyyətlərin təşəkkülü və inkişafi prosesi gedirdi. Təhsil şəraitində, milli dövlətlərin postimper avropa məkanında milli mədəniyyətlərin, həqiqətlərin ruhi mənimsənilməsi zamanı topladığı dil, təcrübə, milli şüur, davranışın ənənəvi normativləri, həyat tərzi, milli psixologiya kimi xüsusiyyətləri formalaşmağa başladı. Bu, mədəniyyətin eyniliyinin qorunmasına təsir göstərən, mədəniyyətlərin təbii qarşılıqlı nüfuzu ilə eyni zamanda baş verirdi.Bununla belə, avropa xalqlanmn ruhi mədəniyyətində çox şeylər bəşəri mahiyyət daşıyaraq, milli sərhədləri aşırdı. Eyni vəziyyət təbiət və texniki elmlərə, texnika və texnologiyalara, intellektual fəaliyyətə, məntiq prinsiplərinə, dürüstlük, sosial məsuliyyət və insanın həyatfəaliyyətinin digər mədəni forma və göstəricilərinə aid idi. Avropa xalqları üçün ümumi olan cəhətlərdən biri də feodalizm və mütləq monarxiya ilə apanlan mübarizə idi. Mütləqiyyətə münasibət avropa ölkələrində baş verən buıjua sosial-mədəni inqilablan idi. Onlar Avropada demokratik mədəniyyətin formalaşmasında mühüm rol oynayan burjua dövlətlərinin yaranmasına gətirib çıxardı. Demokratiyanın siyasi doktrinalan mütləqiyyətçi feodal ideologiyası üzərində üstünlük qazandı. Avropadakı inqilablar avropa ölkələrinin siyasi, iqtisadi və sosial insititutlannm nəinki sürətli inkişafina, həm də cəmiyyətin psixoloji transformasiyalanna təsir göstərirdi. Demokratik mədəniyyətin ən böyük nailiyyəti, feodalizmə məxsus kölə psixologiyasından imtina etmək, şəxsiyyələ cəmiyyətin mənafelərinin harmoniyası, azadlıq və bərabərlik ideyalan əsasında qurulan respublika quruluşu ideallannın 242 Fuad M?mm«ıpv Kullurologiva effeklivli haval və faalivvala aparan vol milyonlann şüurunda öz təsdiqini tapması idi. Bununla belə, Maarifçilik dövründən sonra, XIX əsrin ortalanna doğru kapitalizm mədəniyyətində haçalanma müşahidə edilməyə başladı: buıjua mədəniyyəti - hakim rol oynamağa, demokratik və sosialist mədəniyyəti isə bölünmə xüsusiyyətləri daşımağa başladı. Real həyatla ideal arasında fərqlər müşahidə edilməyə başladı. Maarifçilərin söz verib layihələndirdikləri “şüurun hakimliyi”, ədalət və bərabərlik böyük sahibkarlığın mənafeyinə uyğun olaraq, ikinci plana keçdi. Buıjua və demokratik mədəniyyətlər arasında ziddiyyət və qarşıdurmalar müşahidə edilməyə başladı. Buıjuaziyanın tədrici dəyişməsi tərəqqipərvər inqilabiliyin, ictimai mənafelərin harmonizasiyasma zidd olan , şəxsi imtiyazlann müdafiəsi cəhdləri ilə əvəz olunmasında ifadə olunurdu. Lakin aksioloji müxtəlifliyə baxmayaraq, demokratik mədəniyyət yüksək templərlə inkişaf edirdi. Təfəkkür və fəaliyyət formalannın rəngarəngliyi formalaşmaqda olan kapitalizm cəmiyyətinin başlıca səciyyəsi idi. Bu, öz ifadəsini, zayalılann yaradıcılığında, ideologiya və siyasətdə, bir-biri ilə yanaşı irəliləyən romantizm və klassisizm, rasionalizm və imasionalizmdə tapırdı. Avropa xalqlanmn sosial həyatında tərəqqi və dünyagörüşündə inqilabi dəyişikliklərə səbəb olan, demokratiya mədəniyyətinin təsdiqi elmin sərbəst inkişafinda ifadə olunurdu. XVII yüzillikdə elmi düşüncənin əsas diqqəti təbiətin tədqiqinə yönələrək, XVIII əsrdə cəmiyyətin inkişafi problemi, XIX əsrdə isə təbiət və cəmiyyətin kompleks öyrənilməsi tendensiyasında özünü göstərirdi. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəli təbiətşünaslıqda baş verən inqilabla əlamətdar oldu. Bəşəriyyət elm, texnika və texnologiya sahəsindəki bir çox kəşflərlə zənginləşdi. İntellektual fəaliyyət üçün ən səciyyəvi cəhətlər - insan, cəmiyyət və təbiətin inkişaf qanunauyğunluqlan və həqiqətlərin fəal elmi axtanşı idi. Bəşəriyyətin inkişafi, onun ruhi və maddi tələbatlannm, ümumi mədəni səviiyəsi və rifahının təmin edilməsi bu fəaliyyətin əsas məqsədi idi. Tərəqqipərvər bəşəriyyət öz mədəni inkişafinın yeni, daha yüksək pilləsinə qədəm qoyurdu. XIX əsrin ikinci yansı və XX əsrin əvvəllərində baş verən, elm və təhsilin gur inkişafi ilə əlaqədar olan sənaye inqilabı, bəşəriyyətin mədəni inqilabının yeni təzahürləri 243 Kuad Mammadov Kulturologiva cffcktivli haval va faalivvata aparan vol oldu. O, insana proqressiv təsir etməklə bərabər, onun yaradıcı imkanlarını sonsuz dərəcədə artırırdı. Yeni texnologiyalarda əks olunan kəşf və ixtiralar avropa ölkələri istehsal gücünün köklü surətdə dəyişməsinə gətirib çıxardı. Maddi mədəniyyətin müxtəlif sahələrindəki yaradıcı fəaliyyət nəticəsində əldə edilən təkamül dəyişiklikləri gələcək tərəqqiyə qüdrətli zəmin hazırlayırdı. 1870- 1914-cü illərdəavropa ölkələrinin iqtisadi inkişafı sənaye strukturu və texnologiyada keyfiyyət dəyişiklikləri və sənaye məhsulları istehsalının gur inkişafı ilə səciyyələnirdi. Sənayeləşdirmə və tarixi biliklərin sürətli inkişafı prosesində milyonlarla insanların sosial statusu, həyat tərzi və yaşayış mühiti dəyişdi. Sənayeləşmə və iqtisadi inqilab nəticəsində XIX əsrin son üçdə biri Yeni dövrün mədəni inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ oldu. Kapitalizm mədəniyyətin bütün- istehsal, elm, məişət sahələrinin görünməz inkişafını stimullaşdırdı . Təbii şərait mühitinə gəmi və maşın, dəmir yolu, teleqraf və telefon daxil oldu. Təbiətşünaslıqdakı inqilab xalq kütlələrinin dünyagörüşünün inqilabi dəyişilməsi ilə də müşayiət olunurdu. Şəhərlərin sürətli inkişafı, texnikanın görünməmiş inkişafı, dövlətin iqtisadi strukturunun dəyişməsi, ictimai münasibətlərin, siyasi və sosial institutların dəyişməsinə, həyatın yeni dinamikasının yaranmasına təsir göstərirdi. Elmi-texniki inqilabın nailiyyətləri, intellektual fəaliyyətin vərdiş və məhsulları, ətraf aləmin ruhi mənimsənilməsi çoxaldılaraq, xalqın istifadəsinə verilirdi. Bu, mədəni inkişafın mühüm faktoru idi. Dövrün nəhəng texniki inqilabı yeni enerji mənbəyinə - buxar mühərrikləri və elektrik əsasında bütövlükdə bütün iqtisadiyyatı hərəkətə gətirdi, istilik və hidro-elektrik stansiyaları, buxar maşınları parovoz, buxar turbini dinamo-maşınlan mədəniyyətin inkişafında əlamətdar hadisə idi. Mədəni tərəqqinin yeni nailiyyətləri - elektrik işığı, telefon, teleqraf, radio, dəmir yollan, kino, transatlantik naqil, avtomobil, aviasiya, yeni kanallar, tonnel və körpülər cəmiyyətin xidmətinə verilmişdi. Bütün mədəni nailiyyətlər insanlan adamlarda insan şüurunun qeyri-məhdud imkanlanna inam yaradırdı. Elm və texnikanın inkişafına prioritet istiqamətlənməavropa ölkələri həyatının aynlmaz hissəsinə, avropa ölkələrinin sosial- mədəni koduna çevrilirdi. O, cəmiyyətin intellektual səviyyəsinə 244 Fuad Mammadot Kulturologiva cffeklivli havat va faalivvola aparan vol təsir edib, yalnız ruhi istehsal sahəsinə deyil, həm də kütləvi şüurun daimi inkişafına səbəb olurdu. XIX əsrdə Avropada mədəni tərəqqinin mühüm faktoru həm ölkədaxili, həm də ölkələrarası mübadilə idi. Buna rabitə və nəqliyyat vasitələrinin tərəqqisi imkan yaradırdı. İxtira və kəşflər qısa bir müddətdə çoxalıb yayılaraq, müxtəlif ölkələrin geniş kütlələrinin istifadəsinə verilirdi. Beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı və bəşəriyyətin ruhi həyatının beynəlmiləlləşməsi davamlı səciyyə daşımağa başladı. Tərcümə fəaliyyəti sahəsindəki uğurlar dil maneələrinin aradan qaldırılmasına, milli mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinə imkan yaradırdı. Avropa xalqlarının ümumi mədəni səviyyəsinin inkişafı baş verirdi. Avropa və rusiya mədəniyyətinin inkişafı Azərbaycana da öz müsbət təsirini göstərirdi. Yeni dövrdə Azərbaycanın sosial-mədəni inkişaf ehtiyacları XIX əsr azərbaycan ruhi mədəniyyətinə, keyfiyyətcə yeni hadisə olan, azərbaycan mçaarifçiliyini gətirdi. O, feodalizmə qarşı özünəməxsus demokratik müxalifət kimi çıxış edərək, feodal qanunlarına, orta əsr cəmiyyətinin sosial strukturuna, yaradıcı fikrin azadlığına mane olan cahillik diktaturası və despotizmə intellektual və sosial etiraz elan edirdi. Azərbaycan Maarifçiliyində A.A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, M.Kazımbəy, M.F.Axundov, H.Zərdabi xüsusi yer tutmuşlar. Bu şəxsiyyətlər erkən orta əsrlərin azadfikirliliyinə istinadən, azərbaycan xalqının mədəni dəyərləri ilə avropa və rus mədəniyyətinin nailiyyətlərini sintez etmək yolu ilə mədəni islahatlar etməyə can atırdılar. Onlann həyata baxışlarının əsasım aşağıdakı anlam təşkil edirdi: düzgün əməli fəaliyyət elmi biliyin, zamanın, ağılın təcrübə və tələbi ilə qurulmalıdır. Buna görə də, Maarifçilər tərəfindən elm, təhsil və maariflənmək tarixi zərurət, sosial-mədəni dəyişiklik, mədəni müxtəlifliyin aradan qaldırılması və xalqın rifahının təmin edilməsi faktoru kimi qiymətləndirilirdi. Lakin, bu dövrün sosial-siyasi məhdudluğu və ziddiyyətləri onda idi ki, bütün avropa ölkələri elm, texnika və mədəniyyət nailiyyətlərindən eyni dərəcədə istifadə edə bilmirdilər. Avropa ölkələrinin, dövlət quruculuğu sistemində təhsilin prioritet yerini təmin edən, daxili siyasəti bu problemin həll olmasına yardım etdi. Qərbi avropa ölkələri öz sosial-mədəni siyasətində, hər bir ölkənin və 245 Fuad МишаФа KulturologiYa effcklivll hay al m faallvvata aparan vol bəşəriyyətin gələcəyinin bütövlükdə gənclərin təhsil və tərbiyəsindən asılı olması fikrindən çıxış edirdilər. XIX əsrin sonunda avropa ölkələri və ABŞ-da icbari ibtidai təhsilin tətbiqi bu strateji məsələnin həll edilməsində həlledici əhəmiyyətə malik oldu. Təhsilin əhəmiyyətli rolu yalnız ayn-ayn sahələr üçün peşəkar mütəxəssislər hazırlamaqdan ibarət deyildi. Bu, elmi və gündəlik şüur arasındakı fərqi azaldaraq, şəxsiyyətin sosial mobilliyinin artması və Avropada mədəni-iqtisadi tərəqqinin sürətlənməsi üçün şəraitin yaradılmasına yardım edirdi. Bununla yanaşı, inkişaf etməkdə olan kapitalizmin təhsil sisteminə avtoritar hakimiyyətin mənafeyinə xidmət edən ziddiyyətlər müəyyən təsir göstərirdi. Bu ziddiyyətlər ondan ibarət idi ki, hakimiyyət, bir tərəfdən yaradıcı şəxsiyyətlərin - müstəqil qərar qəbul etmə və tənqidi təfəkkürə malik alim və mütəxəssislərin hazırlığı və inkişafında maraqlı idi. Digər tərəfdən isə, yaradıcı işçi və qulluqçuların məmurların nüfuzuna, konformizmə, hakim strukturlara sözsüz xidmətlə tabe edilməsində də maraqlı idilər. Bir tərəfdən yüksək ixtisaslı mütəxəssislərə olan ehtiyac, digər tərəfdən isə, bəzi buıjua məmur dairələrinin, asan idarə edimə baxımından, geniş kütlələrin cahilliyi və geriləməsindəki marağı millətin sosial-mədəni inkişaf templərində mənfi təzahür olunurdu. Həqiqi demokratik hakimiyyəti avtoritar hakimiyyətdən fərqləndirən bu ziddiyyət kapitalisf cəmiyyətlərin sonrakı tədrici demokratikləşdirilməsi prosesində aradan qaldırılmağa başladı. Kapitalist cəmiyyətlərindəki sosial ziddiyyətləri aradan qaldırmaq üçün, inqilaba alternativ vasitə kimi, siniflər və sosial qruplar arasında əməkdaşlıq yolu ilə mənafelərin harmonizasiyasına istiqamətlənmiş, sosial islahatların təkamülü yolu seçildi. XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsrin əvvəllərindəki elmi kəşflər nəticəsində, dünyanın yaranışına mexanistik nyuton nəzərindən fərqli, yeni nəzərlə baxmaq üçün əlverişli şərait yarandı. Elm Yer kürrəsində həyatın əmələ gəlməsi, məkan və zaman, materiyanın quruluşu və hərəkəti, təbiətin inkişaf qanunları və insanın orada yeri haqqındakı təsəvvürlərə inqilabi dəyişikliklər gətirdi. Çarlz Layel, Çarlz Darvin, Ernest Hekkel, Georq Mendel və digər görkəmli alimlərin əsərləri təbiətin və insanın özünün tarixi problemlərinin maarifli insanların diqqət mərkəzinə gətirilməsinə yardım etdi. Yeni biliklər və inkişaf 246 Fuad M mw HİKİQ y Kulturologiva cffektİYİi haval ta faalivvata aparan yol texnologiyaları yalnız avropa xalqlarının deyil, həm də bütün bəşəriyyətin istifadəsinə verildi. Onlar obyektiv olaraq, müxtəlif səviyyədə də olsa, dünyanın ayn-ayn ölkə xalqlannın ümumi mədəni səviyyəsi və intellektual potensialının inkişafına təsir göstərirdilər. Avropada mədəni tərəqqinin mühüm tarixi əhəmiyyəti də məhz bunda idi. Dünyanın yeni elmi mənzərəsi Maksvel, Mendeleyev, Rentqen, Eynşteyn, Küri, Bor, Rezerford və digər görkəmli alimlərin kəşfləri ilə zənginləşərək, bütün baxışlar sisteminin dəyişməsinə səbəb oldu və Yeni dövr demokratik mədəniyyətinin ciddi nailiyyətinə çevrildi. Xalqın elmi dünya görüşünün formalaşmasına yardım edən ictimai maarifçilik sistemi geniş vüsət aldı. O, İngiltərə, Fransa, ABŞ, eləcə də Köhnə və Yeni dünyanın görkəmli alimlərinin iştirak etdikləri kütləvi mühazirələr yolu ilə həyata keçirilirdi. Bununla yanaşı, Avropa və ABŞ-da yaşlılar üçün məktəb və kurslar, universitetlərdə təbliğat şöbələri, “xalq universitetləri”, axşam və bazar günü məktəbləri geniş yayılmağa başladı. Elmi biliklərin inkişafi, elm və texnika nailiyyətlərinin praktik mənimsənilməsi insan qabiliyyətləri və onun inkişaf imkanlarını genişləndirdi. Bütün bu faktorlar Yeni dövrdə demokratik mədəniyyətin təkamülünə böyük təsir göstərdi. Lakin demokratik mədəniyyətin inkişafında uğurlarla bərabər neqativ hadisə və obyektiv çətinliklər də olurdu. Yetgin kapitalizm cəmiyyətində burjuaziyanın bir hissəsinin öz “status quo”-nu saxlamaq istəyi ilə əmələ gəlib, yaradıcılığa düşmən olan konformizm mədəniyyətdə müəyyən durğunluq, hətta böhran hadisələrinə səbəb oldu. Bunlara, bir çox xalqların “ümumi əməyinin” nəticəsi olan, ruhi və maddi dəyərlərin paylanmasında bərabərsizlik də əlavə edilməlidir. Həmin ziddiyyətlərin daha da kəskinləşməsinə monopolist kapitalizminin inkişafi təsir göstərdi. Bununla belə, mədəniyyət demokratikləşdirildikcə, monopoliyaların yaranması ilə əlaqədar olan kapitalizm ziddiyyətləri də tədricən aradan qaldırılırdı. O, öz təcəssümünü - ümumi seçki hüququ, antiinhisar və sülhyaradıcı siyasət, əhalinin sosial müdafiəsinin effektiv sistemləri, hökumətin parlament qarşısında məsuliyyəti və digər proqressiv dövlət sənədlərində tapdı. Elm və təhsilin qabaqlayıcı inkişafi xalqın sosial fəallığının inkişafinda güclü faktor oldu. Kəmsavad, intellektual 247 Kuad Mommodov Kullurologiva effcklivli hoval уд foalivvota aparan vol cəhətdən inkişaf etməmiş, cahil adam kapitalist cəmiyyətinin tərəqqipərvər inkişafi maraqlarına zidd, nökər psixologiyasının sosial mənbəyi kimi nəzərdən keçirilirdi. Bu anlamdan çıxış edərək, XIX əsrin axırlarında Avropa və ABŞ-nın liberal buıjuaziyasımn ümumi mədəniyyət, etik tərbiyə və siniflərin əməkdaşlığının, “etik ümumilik” çərçivəsində əmək və kapitalın inkişaf etdirilməsi yolu ilə sosial ziddiyyətlərin azaldılmasına yönəldilən təşəbbüs və cəhdlərini layiqincə qiymətləndirmək lazımdır. Həyat tərzi, dini və siyasi baxışlarındakı fərqlərdən asılı olmayaraq, vətəndaşların konsolodasiyasına yardım edən vahid mədəniyyət daxilində yaradılan etik mədəniyyət cəmiyyətləri, klubları və settelmenlər həmin məqsədlərə xidmət edirdi. Bu fəaliyyət xalqın sosial psixologiyasına pozitiv təsir göstərərək, cəmiyyətin mədəni tərəqqisinə yardım göstərdi.Demokratik mədəniyyət kapitalist cəmiyyətinin vahid “yüksək mədəniyyəti”nin formalaşdırılması yolu ilə mürəkkəb siyasətdaxili problemlərin həll edilməsinin mühüm vasitəsi oldu. Elm, təhsil və mədəniyyət yeni dövr mədəniyyəti inkişafının dominantası oldu. Dünya elm xadimləri özlərindəki intellektual gücə istinadən həqiqətə, bəşəriyyətin daha uğurlu gələcəyinə doğru gedən yolu işıqlandırırdı. Təhsil - mütəxəssislərin elmi biliklər əsasında peşə hazırlığını təmin edir, yüksək incəsənət isə ictimai şüuru həmin biliklərlə daha da zənginləşdirirdi.Özündə yüksək intellekt, sosial fəallıq, emosional zənginlik və humanizm birləşdirən insan şəxsiyyətinin formalaşdırılması istiqaməti mədəni inkişaf üçün daha mühüm səciyyə daşımağa başlayırdı. Belə yanaşma, harmonik inkişaf etmiş insanı nəzərdə tutan H.Mannm “mütləq insan” formuluna uyğun gəlirdi. Mədəniyyətin elmi anlamının dərk edilməsi, dünya nmədəniyyəti və onun sosial institutlarının inkişaf qanunauyğunluqlarının öyrənilməsində XIX əsrdə yaranan pozitixizmin mühüm tarixi əhəmiyyəti oldu. Mədəniiyyətin mahiyyətini, digərlərindən fərqli olaraq, daha geniş anlamda başa düşən ingilis tarixçisi Henri Tomas Bökl, alman tarixçisi Karl Lamprext və digərlərinin əsərləri tarixi sivilizasiyanın təkamülü və tərəqqisi, insan, dövlət və cəmiiyyətin inkişafında mədəniyyətin rolu haqqında biliklərlə zənginləşdirdilər. 248 Fuad Mommadot Kulturologiva cffcktivlı həvat vo faalivvata aparan vol Yeni dövr demokratik mədəniyyətinin inkişafı üçün bədii ədəbiyyat və publisistika, xüsusilə də tənqidi realizm prinsiplərində qurulmuş əsərlər misilsiz əhəmiyyət daşıyırdılar. Balzak, Dikkens, Puşkin. Qoqol, Tolstoy, Dostoyevski, Stendal, Qolsuorsi insan qəlbinin dərinliklərinə nüfuz edərək, ətraf aləmə realistik baxış formalaşdırır, bəşəriyyətin tərəqqipərvər üsullarla dəyişdirilməsinə can atmaq cəhdlərini stimullaşdırırdı. Avropada demokratik mədəniyyət inkişafının ən uğurlu nümunələrindən biri kimi Norveçin sosial-mədəni inkişaf təcrübəsini misal göstərmək olar. Norveçlilərin azadlıqsevər ruhu və alicənablığı, onların insan və cəmiyyətin həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi və təkmilləşdirməsi cəhdləri öz əksini, onların “ümumi rifah dövləti" humanist prinsipinin formalaşdınlmasında tapmışdır.Bu fikir özünün ən uğurlu əksini Henrix İbsenin, “yuzandan" ideoloji təsir, “aşağıdan” isə kölə psixologiyasına qarşı mübarizə ideyaları ilə zəngin, dramaturgiyasında tapmışdır. Öz yaradıcılığı ilə idrak üsulları, eləcə də insan və cəmiyyətin təkmilləşdirilməsini simvollaşdıran bu görkəmli şəxsiyyətin əsərləri azadlıqsevər ruhun avropa ölkələrinə psixoloji translyasiyasının güclü vasitəçisi oldu. Norveç təcrübəsinin öyrənilməsini təbliğ edən Engels norveçlilərin qətiyyətlilik, təşəbbüskarlıq və azadlıqsevərliklərini xüsusilə qeyd edərək, XIX əsrdə Norveçdə demokratik mədəniyyət dalğasını yaradan və bütün dünyada onun təsirini təmin edən sosial zəmin haqqında söhbət açırdı. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində öz təkamülü, eləcə də sosialist və kommunist ideyalarının təsiri nəticəsində kapitalist cəmiyyəti sosial-mədəni inkişafın yüksək səviyyəsinə çatdı. XX əsr öz inkişaf dialektikasına, sosial-mədəni dəyişikliklərin sürət və miqyasına görə bu vaxta qədər görünməmiş nümunələr göstərdi. O, bəşəriyyətin mədəni inkişafında varisliyi saxlayaraq, dünya mədəni inkişafım yeni keyfiyyət pilləsinə qaldırdı. Elmdə yeni kəşflər, yüksək texnologiyaların yaradılması Kosmosun ram edilməsinə, insanın daxili aləmi, cəmiyyət və təbiətin inkişaf və dəyişdirici qanunlarından məhsuldar istifadə edilməsi və gələcək dərkinə gətirib çıxardı. XX əsrdə insan təfəkkürünün və intellektual tərəqqinin gücü ilə insanın həyat keyfiyyətini köklü surətdə dəyişən 249 Kuad Mommadov Kutturologiva effektiv» bayat va faalivvata apararı vol və onun inkişafı üçün yeni imkanlar yaradan bir sıra sosial-mədəni inqalablar baş verdi : elmi-texniki, informasiya-kompüter, texnoloji, təhsildə inqilablar. Kulturologiya, sosiologiya, politologiya və digər humanitar və ictimai elmlərin sürətli inkişafi sosial inkişafin texnologiya və modellərinin dəyişdirilməsinə yardım etdi. XX əsrdə bütün qlobal problemlərin özəyi insan inkişafi və onun təbiətlə harmoniyası problemi oldu. Təəssüf ki, müasir sivilizasiya daxilində insan inkişafina mədəniyyətin yaradıcı qüvvələri ilə - Ağıl, Bilik, Xeyirxahlıqla yanaşı, yenə də dağıdıcı qüvvələr - Təbiət, Cahillik və Şər də təsir göstərir. Ümumiyyətlə, amerika kulturoloqu D.Recin “şizoffeniyal” adlandırdığı iyirminci yüzillik üçün ziddiyyətlıi inkişaf olduqca səciyyəvidir. Bu ziddiyyətlər - bilik və cahillik, fərdiyyətçilik və kollektivçilik, milliyyətçilik və beynəlmiləlçilik səadət və xalqların istirabı beynəlxalq həmrəylikn və silahlı qarşıdurma arasında baş verir.Bu mübarizə Xeyir və Şər qüvvələrin, demokratiya və diktaturanın, ideologiya, hərəkat və blokların çəkişməsidir. Özündə müxtəlif sosial-siyasi sistem və mədəniyyətləri birləşdirən müasir sivilizasiya iki dünya və bir çox lokal müharibə və münaqişələrin şahidi olmuşdur. Yer kürrəsi əhalisi öz mövcudluğuna nə qədər sevinirdisə, ekoloji fəlakətlər, xəstəliklər, cinayətlər, yoxsulluq və milyonların hüquqsuzluğu ilə bir o qədər kədərlənirdi. Bu anlamdan çıxış edərək, bəşəriyyətin qabaqcıl düşüncəli insanlan, özündən əvvəlki nəsillərin tərəqqipərvər ideya və idrak nailiyyətlərinə istinadən, yeni tarixi şəraitdə dünya təcrübəsini zənginləşdirib inkişaf etdirərək, XX əsrdə bəşəriyyət qarşısında duran qlobal problemlərin həllinə istiqamətlənmiş yeni ictimai inkişaf texnologiyalarını təkmilləşdirir. Müasir sivilizasiyanın tərəqqipərvər nailiyyətlərinin əldə edilməsində müxtəlif peşə sahiblərinin, ilk növbədə isə ziyalıların xidmətlərii böyükdür.Lakin sosial-mədəni tərəqqinin başlıca faktoru elm olaraq qalır. Özünü bəşəriyyətə xidmər və öz fəaliyyətini humanizm prinsipləri əsasında həyata keçirən alimlər, dünya mədəniyyəti tarixinin bütün dövrlərində onun inkişafının avanqardı olmuşlar. Empirik bilikdən onun sisteminə qədər, minilliklər ərzində inkişaf edən elm, kəşf etdiyi qanunlara görə mədəniyyətin mühüm 250 Fuad Mammadov Kulturologiya cffeklivli havat va faalivvata aparan vol sosial institutu və bəşəriyyətin inkişafinın güclü yaradıcı qüvvəsinə, sinsamn xidmətinə verilmiş bir çox sosial-mədəni inqilabların əsasına çevrildi. Elmi biliklər dünyanı əvvəlcədən müəyyən edilən və idarə edilən etdi. Üçüncü minilliyin astanasında elmə istinad edən bilik, Yüklə 9,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|