Aparan yol kimi
Yüklə 9,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ekoloji mədəniyyətdir.
Ətraf mühitin keyfiyyət səviyyəsi insanın sağlamlığı və uzunömürlülüyünə böyük təsir göstərərək, ekoloji mədəniyyətdən və təbiət resurslarının səmərəli istifadəsindən asılıdır. “Şüurlu kifayətlilik” prinsipi üzərində qurulan ekoloji mədəniyyət yüksək istehlak mədəniyyətinin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Meşələrin qırılması, suyun və yenidən yaradılmayan resursların qeyri-səmərəli istifadəsi, ətraf mühitin çirklənməsi istehlak mədəniyyətinin aşağı səviyyəsini göstərir. İnsanın və cəmiyyətin zənginliyi yalnız maddi nemətlərin fəal istehsalı ilə deyil, həm də onların qənaətli, şüurlu və səmərəli istehlak qabiliyyəti ilə yaradılır. Sağlam düşüncəyə əsaslanan yüksək istehlak mədəniyyəti cəmiyyətin hər bir üzvünün xammal, yanacaq, enerji, məhsullar, su və digər həyat əhəmiyyətli resurslarının israfçılığı və təsərrüfatsızlığı əvəzinə, onların qorumasını və şüurlu istifadəsini nəzərdə tutur. Resursların qorunması iqtisadi inkişaf faktorlarını sosial, insan inkişafı ilə harmonik əlaqələndirərək, onların effektiv idarə edilməsinə imkan verir. İstehlak mədəniyyəti ilə bağlı fundamental məsələlər sırasına yenidən yardılmayan resursları istehlak edən istehsalın məhdudlaşdırılması zərurəti aiddir. Tükənən resurslar hesabına 262 Fuad Məmmadov Kulturologiva cffcktivli haval va faalivvala aparan vııl fəaliyyət göstərən istehsal sahələri insan və təbiət harmoniyasını, biosferi, təbii potensialı dağıtmayan, əksinə qoruyan yenidən yaradılan enerji mənbələrinə əsaslanan yeni, ekoloji cəhətdən təmiz yüksək texnologiyaların yaradılması üçün istifadə olunmalıdır. Bu gün insan sivilizasiyamızın dağıntılardan qorunmasının yeganə imkanı olan ekosivilizasiyanın yaradılmasında ekoloji mədəniyyətin həlledici əhəmiyyəti vardır. Təbii resursların və maddi nemətlərin şüurlu istifadəsini nəzərdə tutan yüksək ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması, dövlətin mədəni siyasətinin prioritet vəzifələrindən biri olan, cəmiyyətdə geniş kulturoloji, daha dəqiq, ekoloji təhsil və tərbiyə tələb edir. Davamlı insan inkişafi insanların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə istiqamətlənir. Məlumdur ki, bu məqsədə nail olmaq üçün, maddi həyatın əsasını təşkil edən, iqtisadiyyatın effektiv inkişafını təmin etmək lazımdır. Lakin iqtisadi inkişaf ruhi mədəniyyətin, cəmiyyətin ruhi istehsalının vəziyyəti ilə şərtlənir, çünki, bizim həyatımızı təşkil və idarə edən iqtisadiyyat yox, ağıl, bilik, “hegelin mütləq ruhudur”. İqtisadi effektivlik elm və elmə əsaslanan yüksək texnologiuyalardan bilavasitə asılıdır. Elm ictimai inkişafin həyat əhəmiyyətli zəruri şərti olmaqla yanaşı, həm də ictimai şüurun keyfiyyət inkişafının daimiliyini təmin edir. Elmi biliklər mahiyyət, təbiət, insanın müqəddəratı haqqında ənənəvi mövcud dini və fəlsəfi ideoloji təsəvvürləri inqilabiləşdirir, sağlam düşüncəyə əsaslanan insan təfəkkürü və həyatının formalaşmasına təsir göstərir, sosial-mədəni tərəqqiyə nail olma və dünyanın şüurlu şəkildə dəyişdirilməsinin qeyri-məhdud imkanlarını açır. Yüksək istehsal nəticələrinin əldə edilməsində, təhsil, tərbiyə və maarif sisteminin təmin etdiyi, maddi nemət istehsalçılarının ümumi mədəni səviyyəsinin mühüm əhəmiyyəti var. Buna görə də, ruhi mədəniyyətin elm və təhsil kimi aparıcıları strateji əhəmiyyət daşıyırlar. Dünya elmi nailiyyətləri və humanist etik dəyərlərə əsaslanan insanın təhsil və tərbiyəsinin yüksək səviyyəsi - rifah və xoşbəxt həyata doğru gedən yoldur. Buna görə də effektiv təhsil və tərbiyənin təşkili dövlətin başlıca sosial kapitalı olan, cəmiyyətin mədəni potensialının artırılmasına yardım edən, milli prioritet vəzifə hesab olunur. Elm və təhsilin inkişafi siyasi və iqtisadi 263 Fuad Mommadc» Kulturologiya effektiv|j hayat va faaliyyata aparan vol azadlıqlar mühitinin yaradılması ilə müşayiət olunaraq, insanın yaradıcı inkişafının təmin edilməsinə təsir göstərir. Təhsil, tərbiyə və maarifin müasir elm və yüksək texnologiyalara əsaslanan prioritetləri, praktik həyatın tələbləri və dünya sivilizasiyasının inkişaf tendensiyalarına uyğun şəxsi təhsil üçün geniş imkanlar yaradaraq, bütün, eyni zamanda iqtisadi problemlərin, həllinin universal metodu olan, yüksək mədəniyyətin formalaşdırılması üçün ilkin şərait yaradır. Bu nəticələr dünya mədəniyyəti tarixi ilə təsdiqlənərək, göstərir ki, sivil ölkələrdə iqtisadiyyat - son məqsəd olan, insan həyatının yaxşılaşdırılması vasitəsidir. Sivil və inkişafda olan ölkələrin inkişaf dinamikasının müqayisəli təhlili göstərdi ki, iqtisadiyyatın inkişafı həyat səviyyəsi artımının zəruri, lakin kifayət qədər tam şərti deyil. Alimlər dərk etmişlər ki, ölkənin ümumi milli məhsulunun inkişafı ilə insanların həyatının yaxşılaşdırılması arasında birbaşa əlaqə yoxdur. İstehsalın və dövlətin maliyyə gəlirinin artımı avtomatik olaraq həyat şəraitinin artımına aparmır, o, ruhi mədəniyyətdən - siyasi sistem, mənəvi dəyərlər və ictimai mənəviyyat, ekoloji situasiya, səhiyyə təminatı və digər faktorlardan asılıdır. Buna görə də, inkişaf etməkdə olan ölkələrin mühüm sosial problemi elə bir inkişaf səviyyəsinə çatmaqdır ki, orada ölkənin ümumi milli məhsulunun inkişafi həyat səviyyəsinin, cəmiyyətdə vətəndaş birliyinə yardım edən, insanların həyat standartlarının inkişafına bərabər olsun. Həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə məsələnin həlli təhsilin , mənəvi tərbiyənin inkişafi, şəxsiyyətin iqtisadi və siyasi azadlıqlarının təsdiqi, sağlamlığın mühafızəsininvətəndaşların hüquqi və ekoloji təhlükəsizliyinin təmin olunması əsasında həyata keçirilir. Bu siyasətin həyata keçirilməsində əsas şərt, ölkənin dövlətinin onun vətəndaşlarının intellektual və mənəvi zənginliyi olmasının dərk edilməsidir. İctimai inkişafın keçid dövründə ideoloji, siyasi və iqtisadi dəyişikliklər, insani dəyər və normaların dəyişildiyi zaman ruhi mədəniyyətin əhəmiyyəti xüsusilə artır. Azərbaycanda bu bu qeyri- stabillik köhnə sovet mədəniyyət sisteminin mövcudluğu, sosialist iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə keçidə hazırlaşmadan dağılması, eləcə də Ermənistanın hərbi təcavüzünün nəticələri, qaçqın və məcburi köçgünlərin olması ilə çətinləşir. Keçid dövrünün iqtisadi 264 Fuad Mammadov Kulturologiya effeklivli hovat \a faaliyyata aparan yol çətinlikləri təhsil, eım, incəsənət və mənəvi mədəniyyətin digər, insan və sosial inkişafi üçün əhəmiyyət daşıyan, sahələrinin maddi bazasına mənfi təsir göstərir. Azərbaycan mədəniyyətinin müasir vəziyyətinin təhlili üçün təhsil və elm sahələrinə müraciət edək. Təhsil mədəniyyətin inkişafı üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Ruhi istehsal və sosial-mədəni institut olan təhsil şəxsiyyət formalaşdırılması və inkişafında varislik, xalqın və bütün bəşəriyyətin tarixi təcrübəsinin təzələnməsi sosial-mədəni tərəqqinin templərinin sürətlənməsinə təsir göstərir. Təhsil sosial-mədəni inkişafın qurucu faktor rolunu yerinə yetirərək, yeni nəsillərin şüurlu ictimai həyatı və əmək fəaliyyətinə hazırlanmasının başlıca forması kimi xidmət göstərir. O, elmi biliklərə istinad edərək, ruhi və maddi mədəniyyətə, mədəniyyətin yaradıcısı və daşıyıcısı, ictimai tərəqqinin əsas yaradıcı qüvvəsi və məqsədi olan insanın hərtərəfli inkişafına inqilabi təsir göstərir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq, respublikanın təhsil sistemində, açıq cəmiyyət və qeyri planlı əmək bazarının yaradılması ilə şərtlənən, yeni sosial tələbatların təmin edilməsinə istiqamətlənmiş demokratik dəyişikliklər həyata keçirilir. Bu islahatlar dünya bazarında Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətini artırmalı, respublikada insan inkişafi perspektivlərini və sosial-mədəni tərəqqini yaxşılaşdırmalıdır. 1992-ci ilin dekabnnda qəbul edilmiş təhsil qanununa görə, respublikanın təhsil sisteminə məktəbəqədər tərbiyə, ümumi, xüsusi peşə və ali xüsusi təhsil, diplomdansonrakı hazırlıq, magistratura, doktorantura və kadrlann ixtisasartırma və yenidənhazırlanma sistemləri daxildir. İbtidai təhsilin icbariliyi, əməkqabilli əjalinin savadlılığı, ali məktəblərdə təhsil alan oğlan və qızlann bərabər təmsil olunması, yüksək və müxtəlif ixtisaslı mütəxəssis və alimlərin hazırlığındakı uğurlar milli təhsilin tarixi nailiyyətlərinə aiddir. Respublikada 126 min uşaq 1918 məktəbəqədər müəssisədə tərbiyə alır və ya hər səkkiz uşaqdan biri 1-6 yaşındadır. 4474 gündüz ümumtəhsil məktəbində 175 milyon şagird təhsil alır. Son zamanlar yeni tipli təhsil müəssisələri yaradılmışdır, o cümlədən, yexniki-humanitar, təbiət-humanitar və musiqi təmayüllü 2 lisey, 9 gimnaziya 265 Fuad Mammadov Kullurologiya cffcklivli havm »o foalivvota aparan vol yaradılmışdır. Əqli və fiziki inkişafı məhdud olan uşaqlar üçün internat məktəbləri də məktəb sisteminə daxildir. 20 belə məktəb- internatda 4 mindən artıq və ya hər bir beşinci uşaq müxrəlif növ əqli və fiziki cəhətdən qüsuru olan şagird təhsil alır. Bundan başqa, evdə fərdi şəkildə xüsusi proqram üzrə 600 uşaq təlimləndirilir. 685 məktəbdə 80 min qaçqın uşaq təhsil alır. Peşə təhsili sistemində, 25 min şagird şagirdi olan, 119 peşə-texniki məktəb fəaliyyət göstərir. Respublikanın ali təhsil sistemində kadr hazırlığı ilə 23 dövlət ali təhsil müəssisəsi məşğul olur ki, burada da 82 min tələbə təhsil alır. Demokratik dəyişikliklər, büyövlükdə, əhalinin təhsil səviyyəsinin ekstensiv inkişafina pozitiv təsir göstərən alternativ özəl təhsil müəssisələrinin yaranmasını təmin etdi. Bu gün respublikada 13 orta- ixtisas və 23 ali qeyri-dövlət təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı, respublika təhsili ciddi çətinliklər qarşısındadır. Bir tərəfdən, bilik səviyyəsi zəifləyir, kapital qoyuluşu azalır, kitabxana və təchizat köhnəlir. İslahatlar təxirə salındıqca, təhsilin əsas fondlarının müasir vəziyyətə salınması daha çox resurs tələb edəcəkdir. Digər tərəfdən, insan kapitalı miqrasiyası baş verir. Nadir ixtisaslı müəllimlər təhsil sistemini tərk edir. Onların əvəz edilməsi üçün çəkilən xərclər, onların burada saxlanması üçün gərək olan xərclərdən daha artıqdır. Ali məktəblərin buraxdığı mütəxəssis nomenklaturasının müvəqqəti əmək bazan tələblərinə uyğun olmadığı üçün, ali təhsil sistemində dar texniki ixtisaslaşmadan inkişaf etməkdə olan bazar iqtisadiyyatının müasir tələblərinə və daha mütəhərrik işçi qüvvəsi hazırlığına yönəlməsi işi davam etdirilməlidir. Ölkənin bazar ioqtisadiyyatına keçməsi ilə əlaqədar qarşılaşdınğı ümumi çətinliklər təhsilin vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. Bu, hər şeydən əvvəl yüksək templi böhran, 1990-1995-ci illərdə daxili ümumi məhsulun kəskin azalması və mərkəzləşmiş iqtisadiyyata istiqamətlənən köhnə tədris proqramlarının gərəksizliyidir. Bu səbəbdən, dövlət ali təhsil sistemi, özəl ali təhsil müəssisələrində artıq hazırlığı təşkil olunmuş, yeni ixtisaslara olan ehtiyaca zəif münasibət göstərir. Dövlət ali təhsil müəssisələrində, xüsusilə texnika, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat üzrə, ümumi tələbələrin azalması səbəblərindən biri də bununla izah olunur. Təhsil sahəsinin maliyyələşməsindəki azalma, çatışmamazlıq və qeyri-stabillik ali 266 Fuad Mammadov Kullurologiya cffcklivli haval и faalivvala aparan yol təhsil müəssisələrinin öz strukturunu dəyişməsinə imkan vermir. Ali təhsil sistemi sahə nazirlikləri arasında bölünmüş olaraq qalır. Birqayda olaraq, öz həyat əhəmiyyətini itirmiş proqramlardan istifadə davam edir. Əgər 1991-ci ildə Azərbaycanda təhsil ehtiyaclarına ümumi daxili məhsulun 5,7%-i istiqamətlənirdisə, 1994-cü və 1995-ci ildə bu xərclər 2,7%-ə enmiş, 1996-cı ildə isə 2,8%-ə qalxmışdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, ABŞ-da ümumi daxili məhsulundan təhsil sisteminin dövlət maliyyələşməsinə ayrılan vəsait 5,5%, Böyük Britaniyada 5,4% və Fransada 5,4% olmuşdur. Bundan başqa, keçid dövrü ərzində ümumi daxili məhsulun ölçüsü düşmüş, hər bir şagirdə ayrılan təhsil xərclərinin azalması baş vermişdir. Eyni zamanda, xwsusi xərclərin azalması təlimin maya dəyərinin artmasına səbəb olmuşdur. Təhsil sistemində maya dəyərin artmasının mühüm faktoru xidmət və enerji daşıyıcılarının dəyərinin artmasıdır. Ayrılan vəsaitin azalması və qiymətlərin artmasına təhsil sisteminin dözümlülüyünün əsas səbəbi, həmin vəsaitlərin müəllimlərin əmək haqqına, təqaüd, qida və kommunal xərclərinin ödənməsinə sərf edilməsidir. Özəl təhsil sektorunda da müəyyən çatışmamazlıqlar mövcuddur. Bir çox özəl ali təıhsil müəssisələrinin effektivliyinə təlim bazasının kifayət qədər olmaması, onların yüksək beynəlxalq təhsil standartlarına cavab verən ixtisaslı müəllim və proqramlarla təmin olunmaması, onların fəaliyyətinin zəif koordinasiyasıdır. Bu sektorun ümumi çatışmamazlığı əhalinin çox hissəsində özəl təhsil üçün maddi imkanların məhdudluğudur. Elm istehsalı təmin edən, insan təbiət və cəmiyyət haqqında builiklərin toplanması və praktik iastifadəsi haqqında ruhi fəaliyyətin xüsusi növü və sosial-mədəni institutudur. Konkret tarixi şəraitdə formalaşıb, fəaliyyət göstərən biliklər sistemi olaraq, elm insan inkişafında, onun həyat fəaliyyətinin effektivliyinin artırılmasında aparıcı rol oynayır. Bununla yanaşı, elm ictimai şüur fonnası olaraq, insan həyatının fəlsəfi-dünyagörüşünün obyektiv və həqiqi əks olunmasına yardım edir. Elmin strukturu fundamental və tətbiqi tədqiqatları əhatə etməklə, dialektik əlaqəyə və öz arasında nisbi bölgüyə malikdir. Fundamental tədqiqatlar hadisələrin mahiyyətinin aşkar edilməsinə və obyektiv həqiqətlərin qanunauyğunluqlarının istiqamətlənmişdir - 267 Fuad Mammadov Kulturologiva effektivli haval va faalivvata aparan vol materiyanın quruluşu və ya cəmiyyətin təşəkkül və inkişaf qanunlarının müəyyənləşdirilməsinə, tətbiqi tədqiqatlar isə - mənimsənilmiş biliklərdən praktik səmərənin əldə edilmə imkanlarının öyrənilməsi, məsələn texnologiyalar formasında, təbii və sosiaql proseslərin inkişafının elmi qabaqlanması, xəstəliklərdən müalicə vasitələrinin əldə edilməsi. Müasir elm ictimai inkişafın yaradıcı qüvvəsidir. Bu nəinki təbii və texniki, eləcə də humanitar və ictimai elmlərə aiddir. İctimai və humanitar elmlər sahəsində fundamental tədqiqatlar, hər şeydən əvvəl, insanın təkmilləşdirirlməsi, keyfiyyətli dəyişikliklər, effektli inkişaf və cəmiyyətin idarəedilməsi ilə bağlı praktik məsələlərin həlli üçün prinsipial əhəmiyyəti olan problemlərin təhlilinə istiqamətlənmişdir. Azərbaycanın gələcək inkişaf imkanları respublika elmi potensialının sayı, keyfiyyət tərkibi və effektiv istifadəsi ilə müəyyən edilir. Respublikanın elmi potensialı Elmlər Akademiyasının elmi müəssisələri, sahə nazirlikləri və ali təhsil müəssisələrinin elmi sektoru ilə təmsil olunur. Hal-hazırda respublikanın ali təhsil müəssisələri və 140 elmi təşkilatında elmi- texniki işlərlə məşğul olan ali tıhsilli mütəxəssislərin sayı 21 min nəfərdən artıqdır. Elmi potensialın 47,5%-i ali təhsil müəssisələrində cəmləşmiş, onlardan 55,3% elmlər doktoru və elmlər namizədidir.Respublikanın almi işçiləri arasında 10 minə yaxmı elmlər namizədi və doktorlardır ki, bu da elmi potensialın əsas aparıcı qüvvəsini təşkil edir. Lakin insan inkişafının mühüm şərti olan elmi potensiala keçid Yüklə 9,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|