Ashtarxoniylar davlati tashkil topishi va davlat

Kalit soʻzlar: 
Yormuxammad, Astraxan, Pir Muhammad, Hoji Tarxon, Tarixi 
Muqumxoniy, Saroy qutvali 
Key words: 
Yormuhammad, Astrakhan, Pir Muhammad, Haji Tarkhan, Tarikhi 
Muqumkhani, Saray Qutvali 
Shayboniy 
Abdulmoʻminxon halokatidan soʻng taxtga chiqqan Pir 
Muhammadxon (1599-1601) hukmronligi uzoqqa bormadi. Zero, Abdulmoʻminxonga 
nisbatan suiqasd uyushtirilishi hodisasining oʻzi mamlakatda markaziy hokimiyatning 
zaiflashib borayotganidan, yirik amirlar va mahalliy kuchlar mavqei oshib 
borayotgani- dan dalolat edi. Bunday paytlarda odatda koʻp narsa oliy xukmdorning 
shaxsiga, uning nechogʻlik markaziy hokimiyat obroʻsini tuta bilishiga bogʻliqligi ham 
tabiiy. Ammo Pir Muhammadxonda shunday xususiyatlar yoʻq edi. Natijada 1601 yili 
u taxtni qoʻldan boy beradi. Aniqrogʻi, Samarqand hokimi Boqi Muhammadni poytaxt 
ixtiyorida tutish niyatida taxminan 50 ming qoʻshin bilan unga qarshi chiqqan Pir 
Muhammadxon Bogʼi shamol atrofida magʻlubiyatga uchraydi. Buxoro taxti esa Boqi 
Muhammad qoʻliga oʻtib, u xon deb koʻtariladi. Boshqacha aytganda, shu tariqa 

---

 
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
 

 

http://www.newjournal.org/

Выпуск журнала № – 19
Часть–8_ Апрель–2023
 
121 
2181-3187 
shayboniylarning bir asrlik hukmronligiga nuqta qoʻyiladi. Mamlakat va davlat 
tizginini endi yangi sulola ashtarxoniylar oʻz qoʻllariga oladilar.
Ikki ogʼiz ashtarxoniylarning kelib chiqishi haqida. Oltin Oʻrda (Joʻji ulusi) 
zaiflashib borar ekan, uning bir qancha mayda xonliklarga boʻlinish ehtimoli ham 
kuchaygan. Natijada XV asrning 30-yillarida Volgaboʻyi yerlarida Ashtarxon xonligi 
yuzaga keladi. “Astraxan” Ashtarxonning ruslashganidir. Ashtarxon esa aslida “Hoji 
Tarxon” soʻzidan olingandir. Tarxon turkiy tilli xalqlar hayotida imtiyozli unvonlardan 
hisoblanib, mashhur Xazar xoqonligi (VII—X) davri- danok maʼlum. Shu oʻrinda 
oʻquvchilarda, qanday qilib turkiy tilli xalqlarga tegishli yerlardan boʻlmish Hoji 
Tarxon Astraxanga aylangan, savoli tugʻilishi tabiiy. 1552 yili Rossiya Qozonni bosib 
olgandan soʻng 1554 yili Ashtarxon (Hoji Tarxon) xonligiga nisbatan bosqinchilik 
qiladi. Xonlikni bu vaqtda boshqarib turgan mangʻit sulolasi namoyandalari lashqari 
bilan urushib yengadi va taxtga shu sulolalik Darvishalini oʻtqazadi. Maqsad uni 
qaramlikda tutib, xonlikni oʻz taʼsiridan chiqarmaslik edi. Ammo koʻp utmay 
Darvishali ham Moskvaga boʻysunishdan bosh tortgach, 1556 yili ruslar katta qoʻshin 
bilan yana bostirib kelib, xonlikni butunlay yoʻq qilib, bu yerlarni Rossiya 
imperiyasiniki deb eʼlon qiladilar. Xuddi shu yillarda, manba tili bilan aytganda, “urus 
(nomila) mashhur nasroniylar bosqini dastidan (qochib) Yer Muhammadxon 
farzandlari Joni Muhammad sulton, Abbos sulton, Tursun Muhammad sulton, Pir 
Muhammad sulton va axli ayoli bilan Movarounnahrga kelgan” 
1
Bu yerda Yor Muhamadxonga katta hurmat bilan qaraydilar. Chunonchi, u 
Abdullaxon II ning otasi Iskandarxon bilan yaqin munosabatda boʻlgani maʼlum. 
Iskandarxon uning toʻngʻich oʻgʻli Joni Muhammad sultonga qizi Zuxrabonuni 
turmushga berib, oʻzaro aloqalarni karindoshlik iplari bilan mustahkamlaydi. Mazkur 
nikoxdan keyinchalik Din Muhammad, Boqi Muhammad va Vali Muhammadlar 
tugʻiladilar. Xullas, Yer Muhammad va uning avlodlari shayboniylar xonadonining 
eng yakinlari va tayanchlaridan biriga aylanib, oliy xukmdorga xizmat qila 
boshlaydilar. Borib-borib ularning ham mavqelari oshib, oxiri yuqorida aytilganidek, 
mamlakatdagi eʼtiborli viloyatlardan Samarqandni boshqarishga erishgan Boqi 
Muhammad oliy taxtni shayboniylardan tortib olishga ham muvaffaq boʻladi. Shu bilan 
mamlakatda ashtarxoniylar sulolasining bir yarim asrlik hukmronlik faoliyati 
boshlanadi. 
Oʻzbek davlatchiligi boshqaruviga yangi sulolaning kelishi amalda biron-bir 
keskin tarixiy burilishga sabab bulmagani tabiiy. Zero, boshdanoq taʼkidlab 
oʻtilganidek, davlat asoslari bir, oʻzgarmas boʻlgani holda har bir yangi sulola ularga 
suyangan ravishda oʻz zamonasi shart-sharoitini hisobga olib faoliyat yurgizadi. Shu 
maʼnoda Boqi Muhammadxon (1601-1605) oldida turgan vazifalarning eng muhimi 
1
Silsilot as-salotin, 120-124-varaqlar.

---