Ashtarxoniylar davri Buxoro me’morchiligi

Ashtarxoniylar davri Buxoro me’morchiligi

O‘rta Osiyo, ayniqsa Buxoro karvon yo‘llari kesishmasida joylashgan muhim ahamiyatga ega shahar sanalganligi uchun bu shaharda xo‘jalik, ma’muriy va ma’rifiy ahamiyatga ega binolarning ko‘p bo‘lishi tabiiy holat edi. Buxoroda sulolalar almashinuvi ko‘p kuzatilgan bo‘lishiga qaramay, shaharda qurilgan binolar o‘zining mahobati, bezak uslublari, foydalanish jihatlariga ko‘ra o‘zgarib boravergan. Ayniqsa, Buxoro va Samarqand shaharlarida me’morchilik binolarida avval mavjud bo‘lgan an’analardan foydalanilgan va ularga qisman o‘zgartirishlar kiritib borilgan. Binolarning tashqi va ichki intererlarini bezatishda sirkor g‘isht parchalaridan foydalanish davom etgan2.

Buxoro Shayboniylar sulolasi taxtdan ketib, ashtarxoniylar sulolasi vakillari hokimiyat tepasiga kelgandan keyin ham o‘zining poytaxt maqomini saqlab qoldi. Buxoro xonligi tasarrufiga kirgan hududlarida shaharsozlik va me’morchilik avvalgi mahobat bilan bo‘lmasa-da ancha rivoj topdi. Ko‘plab ma’rifiy va ma’muriy xo‘jalik binolari, jumladan, masjid, madrasa, karvonsaroy, bozor, xonaqoh va hammomlar barpo etildi. Faqatgina ularning tashqi qiyofasidagi ayrim o‘zgarishlarni inobatga olmaganda, avvalgi davrlar an’anasi mavjud bo‘lib qoldi.
Buxoro xonlik poytaxti bo‘lgan davrda alohida me’morchilik maktablari1 tashkil etilib, nafaqat poytaxtda, balki boshqa shaharlarda ham shaharsozlik borasida katta ishlar amalga oshirilgan. Siyosiy vaziyat qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, hukmdorlar va ularning amaldorlari tarafidan qurilish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan. Shuning natijasi o‘laroq, poytaxtda Abdulazizxon, Ubaydullaxon madrasalari, Boqi Muhammad, Ubaydullaxon masjidlari, Subhonqulixon Registonda qazdirgan quduq, Dor ash-shifo, Balxda Nodir Muhammad va Subhonqulixon madrasalari, uning atrofida chorbog‘lar, Balx arkidagi imoratlar, hazrati Ali mozoridagi gumbaz2 hamda boshqalar fikrimizning tasdig‘idir.
Ushbu davrda Buxoro me’morchilik maktabi namoyondalari tomonidan barpo etilgan inshootlarda alohida o‘ziga xoslik mavjud bo‘lib, ular bir-birini takrorlamaydi, ya’ni har biri alohida geometrik (aniqrog‘i stereometrik) chizma asosida tuzilgan. Me’morchilik inshootlarining interer qismlari yangi bunyod etilayotganlari uchun rivojlanish yo‘lida manba3 bo‘ldi va bu an’ana keyingi davr tarixiy yodgorliklariga ko‘chib o‘tdi.
O‘zaro urushlar, iqtisodiy tanglik yillarida esa binolarni barpo etishda boshqa oddiyroq, ammo iqlimiy o‘zgarishlarga chidamli mahsulotlardan ham keng foydalanilgan. Jumladan poydevoriga nam ko‘tarilmasligi uchun qamish yotqizilgan holatlar ham uchraydi4. Yoki bo‘lmasa, ichki devorlar orasiga g‘isht bo‘laklari va xom g‘ishtlardan ham ishlatilgan.
Ashtarxoniylar sulolasining poytaxti bo‘lmish Buxoro shahri me’morchiligida ushbu davrda me’morlar inshootlarning qurilishiga alohida e’tibor berishgan hamda binolarning bezak ishlarida naqshinkor mayolika aralash usuldan foydalanganlar, ko‘pincha terrakota asosida geometrik mozaikani ham ishlatishgan. Ammo siyosiy va iqtisodiy tanazzul oqibatida ularda ishlatilgan bezaklarning sifati tobora pasayib boravergan.
Buxoro me’morchilik maktabi Temuriylar davrida bunyod etilgan Ulug‘bek madrasasi asosida shakllangan bo‘lib, buning o‘ziyoq mintaqada me’morchilik an’anasiga aylanadi. Bu shakldagi binolarni barpo etish usuli O‘rta Osiyoning boshqa inshootlarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Ma’lumki, XVII asr boshlarida Shayboniy Abdullaxon II davrida erishilgan yutuqlardan kam foydalanilib, asosan Temuriylar davri me’moriy inshootlariga taqlid kuchaya borgan. SHu bilan barovarida yirik ansambllar barpo etish an’anasi qayta tiklana bordi.
O‘rta Osiyo me’morchiligining go‘zal kompozitsion ko‘rinishi sanalmish Labi Hovuz ansambli bugungi kungacha ko‘pchilik tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga tortib kelmoqda. U bir necha tarixiy me’moriy inshootlardan tashkil topgan. Ansambl inshootlari ichida dastlab qurilgani Ko‘kaldosh madrasasi sanaladi. 1569- yilda Shayboniy hukmdor Abdullaxon tomonidan O‘rta Osiyoda yirik madrasa qurdirishga qaror qiladi. Shuning natijasida davlat amaldori Qulbobo Ko‘kaldosh qurilish ishlariga boshchilik qilgan. Qiziqarli jihati, bu Abdullaxon davrida Ko‘kaldosh qurdirgan yagona madrasa emas edi.1 Inshoot O‘rta Osiyo madrasalari orasida eng kattasi hisoblanib, o‘z ichiga 160 ta hujrani qamrab olgan. Ammo ushbu o‘quv binosi mablag‘ va turar joyni tejash maqsadida ikkita gumbazli qilib barpo etilgan.2 Inshoot o‘z davri me’morchilik qoidalariga ko‘ra mozaika va mayolika bilan bezatilgan. Ichki qismida masjid va xujralari mavjud. Lekin bu paytda u ansamblshakliga kirmagan edi.
Bugungi kunda me’moriy ansambl tarkibiga kiruvchi yana bir inshoot Nodir Devonbegi xonaqosi sanaladi. Xonaqohlar kamdan kam holatlarda markaziy ansambllarning tarkibiy qismi sanalgan.3 Asosiy hollarda ular, davlatning boy amaldorlari va shayxlarning muridlari tomonidan bunyod etilgan. Mazkur inshootning ichki qismi kvadrat ko‘rinishidagi zal shakliga ega, uning yuqorisi gumbaz bilan qoplangan. Binoning tashqi tomonidan hujralar taqab qurilganligiga guvoh bo‘lamiz. Asosiy peshtoq mozaika bilan bezatilgan bo‘lib, arab yozuvidagi yozuvlar tasviri mavjud. Inshootning yon tomoni esa
guldasta-mezanalar bilan bezatilgan. Ashtarxoniylar hukmronligi davriga kelib, hovuz atrofida binolar qurilishi bilan Labi Hovuz me’moriy ansambliga aylana bordi.1 Garchi qurilayotgan inshootlar kam bo‘lsa-da, ammo binolarning mahobati bilan avvalgilariga raqobatdosh bo‘lgan. Ma’lumki bu paytda Ko‘kaldosh madrasasi qurib bo‘lingan edi. Qiziqarli jihati bu me’moriy inshootlarning birortasi ham hukmdor nomi bilan atalmasligi bilan alohida ajralib turadi.
Vazir nomi bilan bog‘liq bo‘lgan yana bir inshoot Nodir Devonbegi madrasasidir. Aslida karvonsaroy vazifasida qurilgan inshootning boshqa madrasalardan farqli jihati miyonsaroyning mavjud emasligida. Bundan tashqari, asli boshqa maqsadda barpo etilgan madrasada dars xonalar, masjid, xos ayvonlar mavjud emas. Aslida yuqorida sanalganlarning hammasi o‘quv binolari uchun xarakterli sanalgan. Bino 1622-1623-yillar oralig‘ida barpo etilgan. E’tiborli tomoni shundaki, Nodir Devonbegi madrasasi peshtoqidagi quyoshga tomon uchayotgan qush tasviri berilganligi 1437-yilda Ulug‘bek uchun tayyorlangan jadvalda keltirilgan burjlarning berilganligi bilan izohlanadi1. Ayrim manbalarda bunday tarzda ifodalanish ikki xil talqin qilinadi va ikkalasi ham islom dini kirib kelishidan oldingi mazmunni, ya’ni munajjimlikni ifodalaydi2. Madrasa hovuzning sharqiy tomonida joylashgan bo‘lib, xonaqo bilan birgalikda qo‘sh uslubni eslatadi. Madrasaga aylantirilgan karvonsaroyning tarhidan shuni bilish mumkinki, unda madrasa uchun xos bo‘lgan o‘quv zali uchramaydi3. Shuningdek, uning ichki qismida qo‘shimcha peshtoqlari mavjud emas. Qiziqarli jihati shundaki, madrasa va xonaqo deyarli bir davrda qurilgan va har ikkalasida ham mozaikadan foydalanilgan. Biroq ulardagi mozaikalar bir-biridan farq qiladi Masalan, xonaqo peshtoqidagi kitoba mayolikali mozaika uslubida bajarilgan bo‘lsa, madrasa binosida geometrik mozaikani1 uchratamiz.
Shuningdek, Devonbegi nomi bilan ataladigan hovuz2 5 metr chuqurlikka ega bo‘lib, sakkiz qirrali ko‘rinishga ega. Uning uch tomoni me’moriy yodgorliklar bilan o‘ralgan bo‘lib, faqatgina janubiy – Shohrud kanali va savdo ko‘chasiga ro‘para ko‘chasi ochiq qoldirilgan xolos. Mazkur hovuz shu hududda saqlanayotgan hovuzlar ichida kattalaridan biri hamda me’moriy ansamblning ajralmas qismi sanaladi. Zeroki, shahar markazidagi ushbu ansamblning nomi ham bevosita u bilan bog‘liq. Hovuzlar asosan yaqin oradagi aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash vazifasini bajargan. Ularning atrofi doim meshkoblar bilan to‘la bo‘lgan. Bu XX asr boshlarida chet ellik fotograflar tomonidan olingan suratlarda ham o‘z aksini topgan.
Ashtarxoniylar davriga kelib monumental qurilishlar kamaysa-da, shaharning markaziy qismlarida vujudga kelayotgan ansambllar o‘ziga xosligi bilan alohida ajralib turavergan. Jumladan, Labi Xovuz ansambli fikrimiz isboti. Abdulazizxon madrasasi bunyod etilishi bilan Buxoroda qo‘sh madrasalar soni yana bittaga ortgan. Bundan tashqari, 1617-yilda Registon maydonida Poyandabiy masjidi barpo etiladi3. 1637-yilda esa Mag‘oki Ko‘rpa masjidi qad rostlagan. Hukmdor qarorgohi sanalmish Ark qo‘rg‘onida joniylar hukmronligi davrida ko‘plab inshootlar qad ko‘targan. Bu haqda Nosirxon To‘raning “Tahqiqoti Arki Buxoro” kitobida etarlicha ma’lumotlar uchraydi4. Masalan, Abdulazizxon davrida barpo etilgan Marosimxona binosi, Subhonqulixon davrida qad ko‘targan Jome’ masjidi binolari shular jumlasidandir.
XVII asrda Samarqand Registon ansamblining hozirgi qiyofasi shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir 1619-1635-yillarda Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasi qarshisida, vayron etilgan xonaqoh5 o‘rnida SHerdor madrasasini, 1646-1659-yillarda Tillakori masjid-madrasasini barpo ettiradi. Samarqand Registon ansambli o‘zining rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan O‘rta Osiyo me’morchiligining noyob tarixiy yodgorligi sanaladi.
XVII asrning 60-yillaridan Buxoro siyosiy kurashlar maydoniga aylanib boraverishi natijasida uning madaniy va iqtisodiy ahamiyati biroz pasaygandek bo‘ldi1. O‘sha davrda Eronga tashrif buyurgan polyak elchisi kuzatuvlariga qaraganda, Abdulazizxon “turli fan sohalarida, ayniqsa, matematika sohasida olim odam” bo‘lgan. U forslarga tez-tez o‘z kuchini his qilish imkoniyatini berardi2. Shu o‘rinda yana bir ma’lumot, qolgan ashtarxoniy hukmdorlar singari Abdulazizxon ham ijod kishisi sanalgan. Jumladan, u “Aziziy” taxallusi bilan she’rlar bitgan3. Shuningdek, u nasx va nasta’liq xatida yozishni, maktub va insho mashqini zamonasining eng sara allomalaridan o‘rgangan edi. Keyinchalik oliy hukmdor darajasiga etishganda, Hindiston, Eron va Rumga xoh turkiy, xoh forsiyda bo‘lsin, noma bitilarkan, ularni o‘zi tahrir qilib, yoqmasa boshqatdan o‘zi yozarkan4.
Abdulazizxon hukmronligi davrida me’morchilik sohasiga alohida e’tibor qaratilib, Buxoroda o‘z nomi bilan va Volidai Abdulazizxon, Samarqandda Tillakori madrsalarini barpo ettiradi. Ular orasida tashqi peshtoqi muqarnasi betakror sanaladigani bu Buxoro shahridagi Abdulazizxon madrasasi sanaladi. O‘rta osiyo mem’orchiligining XVII asrdagi g‘oyat ulkan me’morchilik namunasi haqida Pugachenkova hamda Rempelning “Ocherki iskusstva Sredney Azii” kitobida etarlicha ma’lumot berilgan. Shuningdek, hukmdor o‘z davrida qo‘lyozmalar kutubxonasini tashkil etadi. Abdulazizxon tomonidan barpo etilgan Mirakon, Bozori Go‘sfand, Xiyobon madrasalarining ayrimlari bizning davrimizgacha etib kelgan. O‘rta Osiyo me’morchiligining noyob namunasi sanalgan Abdulazizxon madrasasi tashqi intereri o‘ta nozik did bilan ishlanganligi bilan alohida ajralib turadi. Unda bir-biriga yaqin bo‘lgan ranglar uyg‘unligi muqarnas qismida ajoyib manzara kasb etib turadi. Madrasada ishlatilgan hamma bezaklar – yangi va qadimgi usullarning uyg‘unligi qo‘llanilishining ensiklopediyasi deb hisoblash mumkin1. Sababi ajoyib va fusunkor ushbu madrasaning kitobalari uch xil usulda bezatilgan. Bular mayolikali mozaika, naqshinkor mayolika hamda geometrik mozika2.
Buxoro shahrida xo‘jalik binolari qurilishiga alohida e’tibor berilgan bo‘lib, ularning aksariyati shahar markazlarida, bozor va savdo rastalari yaqinida qurilgan. Birgina Registon maydonining o‘zida bozor binosi atrofida Subhonqulixon tomonidan barpo etilgan Dor ash-shifo (apteka) majmuasi mavjud bo‘lgan. Afsuski ushbu inshoot bizning kungacha etib kelmagan.
O‘rta Osiyoda hammomlar joylashgan joyiga qarab turlarga bo‘lingan. Umumshahar yoki guzar hammomlari bir-biridan farq qilgan1. O‘rta asr hammomlarining ayrimlari hozirgacha saqlanib kelinmoqda. Arxeologik tadqiqotlar natijasida ham hammom qoldiqlari topilgan. Hammomlar jamoat binolari oldida, ko‘p hollarda masjidlar yonida barpo etilgan.
Buxoro me’morchiligida saroy va boy zodagonlarning mehmonxonalari qurilishiga alohida e’tibor qaratilgan bo‘lib, bunday inshshotlarning hajmi, bezalishi kabi belgilari xonadon sohibining jamiyatdagi mavqeini belgilagan.2 Dahlizning yuqori qismida alohida mehmonlar uchun shahnishin (shoh o‘tiradigan joylar) qurilgan.
Buxoro me’morchiligidagi ushbu an’analar keyingi davrlar uchun ham xarakterli bo‘lib hisoblangan. Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligining so‘nggi podsholari davrida Buxoro Registonida Bolo-Hovuz masjidi barpo etilgan. Ubaydullaxonning hukmronlik yillari o‘sha davr saroy munshiysi vazifasida faoliyat yuritgan Mir Muhammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma” kitobida 1702-1716-yillar orasida ro‘y bergan voqealar bayon etilgan3. Ammo kitob uning vafotidan keyin yozilgani ma’lum. Bundan tashqari Ubaydullaxon mamlakatda obodonchilik ishlariga e’tibor qaratgan. U madrasa va Buxoroning g‘arbida Xonobod chorbog‘i(1709)ni barpo qilgan1.
XVIII asr shaharsozligida Buxoro Registoni g‘arbiy tomonida, Ark qal’asining to‘g‘risidi 1712-yilda Bolo-Hovuz masjidi barpo etildi2. Joniylar davri me’morchiligining ko‘plab inshootlari bizning kunimizgacha etib kelmagan va tadqiqotchilar nigohini o‘ziga tortib kelmoqda. Bundan tashqari Buxoro shaharsozligida o‘rta asr uylari andazasi saqlangan bo‘lib, tor ko‘chalar suv va daraxtlari kam holatda uchrab turgan3. Buxoro shahridagi boy zodagon va savdogarlarning uylari 3 qismdan iboart bo‘lib, xo‘jalik, erkaklar va ayollar hovlilariga bo‘lingan. Buning yorqin namunasi bizning kunimizgacha saqlanib qolgan Ubaydulla Xo‘jaev uyi sanaladi. Ushbu hovlidagi mehmonxonalar, xonalarning soni, katta-yu kichikligi xonadon sohibining jamiyatdagi mavqeini belgilagan4.
Ushbu davrlarda hukmdorlar saroylari ikki xil vazifani bajarganligi manbalarda yozilgan. Birinchisi – asosan ma’muriy-siyosiy vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan bo‘lib, qal’a yoki hisor ichiga qurilgan. Ikkinchisi - shahar tashqarisidagi qarorgoxlar bo‘lib, bog‘-rog‘lar bag‘rida edi. Bu erda ham qabul marosimlari bazm bilan o‘tgan. Buxoro Arkida yashagan Nosirxon To‘ra “Tahqiqot” asarida qarorgohda joniylar sulolasi davrida barpo etilgan inshootlarni ham sanab o‘tadi5.
Ashtarxoniylar davriga kelib shaharsozlikda asosan ansambl shakldagi tarixiy-me’moriy inshootlar qad ko‘tarishni boshladi va bu hozirgi kunda Buxoro shahrining eski shahar qismida saqlanib qolgan tarixiy inshootlarda o‘z aksini topadi. Ular o‘z davri me’morchiligining ulkan va betakror namunalari sanalib, katta hajmdagi qurilish ishlari ushbu davrda ham jadal davom etganligini ko‘rsatadi. Eng qiziqarli jihati shaharni obodonlashtirish va yangi inshootlarning qurilishiga saroy amaldorlari ham o‘z hissalarini qo‘shib, o‘z nomlarini tarix sahifalariga bitib qo‘yishdi. Me’morchilikda ushbu davrda me’morlar inshootlarning qurilishiga alohida e’tibor berishgan hamda binolarning bezak ishlarida naqshinkor mayolika aralash usuldan foydalanganlar, ko‘pincha terrakota asosida geometrik mozaikani ham ishlatishgan1. Ammo siyosiy va iqtisodiy tanazzul oqibatida ularda ishlatilgan bezaklarning sifati tobora pasayib boravergan. Hozirga qadar saqlanib qolgan joniylar davri masjid va madrasalardagi devoriy bezaklar bunga misol.