Ashtarxoniylar davrida yozilgan manbalarda ashtarxoniylar davrning siyosiy hayoti

www.scientificprogress.uz
 
Page 421
XVII-XVIII asr boshlari tarixini bayon etuvchi Muhammad Amin Buxoriyning 
“Ubaydullanoma”, Muhammad ibn Muhammad Zamon Buxoriyning “Muhit ut-tavorix” 
(Tarixlar dengizi), Abdurahmon Tole’ning “Abulfayzxon tarixi”, Muhammad Yusuf 
Munishiyning “Muqimxon tarixi” asarlari shu davrning mahsulidir. Bundan tashqari 
Mahmud ibn Vali ( “Bahr-ul asror”), Xoja Samandar Termiziyning “Dastur al-muluk” 
asari, Mir Muhammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma”, Muhammad Vafo 
Karmanagiyning “Tuhfat ul-xoniy”, Abdurahmon Davlatning “Tarixi Abulfayzxon” 
kabi tarixiy asarlari yaratildi
1
. Subhonqulixonning zamondoshi shoir Turdi (1702-y 
vafot etgan) ning ijodi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-mulk” (Podshohlar uchun dastur)
asarini Subhonqulixon davri davlatchiligi tarixi va tuzumi haqidagi asardir. 
Mutribiyning “Tazkirat ush-muaro” Salexo Samarqandiyning “Muzakkir ul-ashob” 
(1602-y), Mulla Sodiq Samarqandiyning “Riyoz ush-shuaro” kabi tazkiralarida davr 
ilmiy muhiti haqida keng tasavvur beradi. 
 
“Matlab ut-tolibin”(“Haqiqat izlovchilarning maqsadi”) Tojiddinning o‘g‘li 
AbulabbosMuxammad Tolib tomonidan 1663/64 yili yozib tamomlangan. Unda 
mashhur Jo‘yboriy xojalardan xoja Muxammad Islom, xoja Sa’d, xoja Tojiddin 
Xasan, xoja Abduraxim (1575-1629), Abdixoja (1577-1607) va Muxammad Yusufxoja 
(1595-1652)larning xayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati bayon etilgan shuningdek ushbu 
asarda ular istiqomat qilgan Buxoro shahri va viloyati hududi, undagi savdo-sotiq, 
ijtimoiy-iqtisodiy hayot yoritiladi hamda Jo‘ybor shayxlarining faoliyati va ularning 
vaqf mulklari sanab o‘tiladi. “Matlab ut-tolibin” faqat biografik asar bo‘lib qolmay, 
unda mamlakatning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid hamda Buxoro xonligi 
bilan Hindiston o‘rtasida munosabatlarga tegishli o‘ta muhim ma’lumotlar mavjud. 
Shuning uchun ham undan V.L.Vyatkin va P.P.Ivanov Jo‘yboriy xojalarning yer-suvi va 
mol-mulkini tadqiq etishda asosiy manbalardan biri sifatida foydalanishgan. 
Muhammad Tolib haqida quyidagilar ma’lum.
2
Asarda uchragan ba’zi ma’lumotlarga 
qaraganda, otasi 1608-yili vafot etganida u 39 yoshda bo‘lgan. Shuni e‘tiborga 
olinadigan bo‘lsa, muallifning tug‘ilgan yili 1569-yil bo‘lib chiqadi. U xoja Tojiddin 
Xasanning ikkinchi o‘g‘li bo‘lib, hamma vaqt otasi bilan birga Buxoroda istiqomat 
qilgan. 1623-yili ota-bola Balxga borganlar. Muhammad Tolibning ham xo‘jaligi katta 
bo‘lgan. Otasidan olgan ulushidan tashqari, 1632-1633 yillari befarzand xolasining yer-
suvi va boshqa mulki ham unga berilgan. Mulk otasi tirikligida 400 ming tangaga 
baholangan. “Matlab ut-tolibin” tarkibi an’anaga binoan muqaddima, xotima va sakkiz 
bobdan iborat. Muqaddimada an’anaviy fotixa va hamdu sanolardan keyin, mazkur 
asarni yozishda muallif o‘z oldiga qo‘ygan vazifalar haqida so‘z yuritiladi va asar 
mundarijasi keltiriladi. Lekin keyinroq atroflicha o‘rganilgan “Baxr ul-asror”, “Tarixi 
1
Tarixiy manbashunoslik. Tuzuvchilar: A.A. Madraimov, G.S. Fuzailova. – T.: Fan, 2006. – B. 253-259. 
2
Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё шаҳарларида ҳунармандчилик .– Т., 2000. – Б. 53. 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2 ǀ ISSUE 5 ǀ 2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan