Ashtarxoniylar davrida yozilgan manbalarda ashtarxoniylar davrning siyosiy hayoti

www.scientificprogress.uz
 
Page 422
olamoroyi Abbosiy”, “Silsilot us-salotin” asarlarida bu voqea xijriy 1009, milodiy 1601-
yili sodir bo‘lgani ochiq aytilgan. “Matlab ut-tolibin”da shu fikr aniq va ishonarli 
dalillar bilan e’tirof qilingan. Yana shu bobda Abdullaxon soniy bilan uning o‘g‘li va 
taxt vorisi Abdulmo‘min sulton o‘rtasida boshlangan ziddiyat haqidagi ma’lumotlar 
tariximizning yaxshi yoritilmagan masalalariga aniqlik kiritishda muhim ahamiyat kasb 
etadi. Bu jihatdan beshinchi bobda keltirilgan ma’lumotlar diqqatgan sazovordir. 
Bulardan biri, Jo‘yboriy xojalarning mol-mulki yil sayin ortib borishidir. Masalan, xoja 
Sa’dning vorisi xoja Tojiddin Hasanning mol-mulklari orasida yangilari, yangi qurilgan 
Xasanobod qishlog‘i, 50 nafar chorbog‘, 20 qator tuya va boshqalar ham bo‘lgan. Shuni 
ham aytish kerakki, xoja Tojiddin fiqh, hadis va tarixga oid qimmatli kitoblar yig‘ishga 
ham e’tibor bergan. “Matlab ut-tolibin” da keltirilishicha, uning kutubxonasida 1000 jild 
qimmatli qo‘lyozmalar saqlangan. Ularning ayrimlari bezakli, tilla suvi berib yozilgan 
kitoblar bo‘lgan.
3
Keltirilgan parchadan qurol-yaroqchining vazifalari va huquqlari, 
ortiqcha izohsiz ham ko‘rinib turibdi. Abdixo‘janing XVI asrning oxiri va XVII asrning 
boshlarida Buxoro xonligining ichki ahvoli va uning mamlakatning siyosiy hayotida 
tutgan o‘rni va mavqeyi haqida asarda quyidagi ma’lumotlarni uchratamiz. So‘nggi 
Shayboniy Pirmuhammad Soniy (1598-1601) davrida mamlakatning ichki ahvoli 
beqarorlikka yuz tutdi.Shu payt Abdixoja Buxoroni tark etib Samarqandga bordi. Uning 
hokimi Ashtarxoniy Boqi Muxammadning omadi yurishib, toj-taxtni egallaguday 
bo‘lsa, ikkalari davlatni birgalashib boshqarishga ahd qildilar. “Matlab ut-tolibin”da 
Boqi Muhammadxonning mana bu so‘zlari keltiriladi; “Agar biz Buxoro bilan Balxni 
egallashga muyassar bo‘lsak, unda mamlakatni Siz, men va Vali Muxammad o‘rtasida 
uchga taqsimlaymiz...” Ertasi kuni ertalab, nonushta paytida Abdixo‘ja Boqi 
Muhammadxonnga murojaat qildi; “Tabriklaymiz, ulug‘ ajdodlarimiz Sizga poytaxt 
shahar Buxoroni in’om qiladilar”. Boqi Muhammadxon (ichiga sig‘may) suyunib ketdi 
va singlisini Abdixo‘jaga xotinlikka berdi. Odatda, shaharlarning mavjudligini va yurt 
aholisining to‘kin hayotini bozorlar ko‘rsatgan. Bozorlarning katta-kichikligi, boyligi va 
boshqa jihatlari shaharlarning mamlakatda tutgan o‘rni va siyosiy vaziyat bilan bog‘liq 
bo‘lgan. Ushbu asarda esa Buxoro shahrining bozorlari va undagi rastalar ham 
tasvirlanadi.
4
I. A. Remez, K. A. Sheyko, K. Z. Hakimova, L. N. Kravets, A. Ya. Sokolov, M. 
A. Boboxo‘jayev tadqiqotlarida Buxoro xonligi ichki va tashqi siyosati, qishloq 
xo‘jaligi, haqida ma’lumotlar tahlil etilgan.Albatta ularning hammasi manbalarni 
o‘rgangan holda buni talqin qilishgan.
Mazkur davr tarixini yoritgan xorijlik tadqiqotchilar guruhini M. Xoldsvort, G. 
Meyendorf, G. Bonvalot, Jorj Fredrik Rayt, J. Kunit va h. k. tadqiqotchilar asarlari 
tashkil etadi. Mazkur olimlar ishlarida Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy 
3
Ефремов Ф. Девятилетнее странствование. –М., 1950. – С. 26. 
4
Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё шаҳарларида ҳунармандчилик.– T., –Б.39.

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2 ǀ ISSUE 5 ǀ 2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan