Atlardagi diniy atama va iboralarning morfologik xususiyatlari

uchunmoq 
fe’li berilganki, bu so‘zning ma’nosi izohli lug‘atda ham diniy lug‘atda 
ham deyarli bir xil tarzda berilgan. Solishtiramiz: 
uchunmoq
(o‘z. tili. izohli 
lug‘atida) – 
etn.
yomon kuchlar ta’sirida qo‘rqish, cho‘chish sababli tobi qochmoq, 
og‘rimoq; 
uchunmoq 
(diniy lug‘atlarda) – o‘zb. biror narsadan yoki tasodifan 
ko‘zga ko‘ringan biror voqeadan qo‘rqib, seskanib avzoi buzulmoq, holi razm 
solmoq; labiga uchuq chiqib, kasallanib qolmoq. 
Dam solmoq 
(arab+o‘zb) –
bemorni o‘qimoq; muayyan miqdordagi duo va oyatlar o‘qilgach, to‘plangan nafas 
bilan kasalga jo‘natmoq, dam solmoq, kuf-suf qilmoq. Xalq buni 
ushkurmoq 
ham 
deydi. Shu o‘rinda yana bir fe’lli so‘z birikmasiga e’tiboringizni qaratmoqchimiz. 
O‘zbek tilining izohli lug‘atida 
chilla (-da, -
ga) o‘tirmoq
birkma shaklidagi so‘z 
mavjud. Bu birikma 
din.
stilistik belgisi ostida berilga
n bo‘lib, sufiy yoki muridning 
yakka o‘zi alohida xona (hujra)da, odamlardan yashirinib, qirq kun davomida toat-
ibodat qilishi deb berilgan bo‘lsa, diniy-ma’rifiy atamalarining izohli lug‘atida esa 
chillada o‘tirmoq
fe’li 
chilla o‘ltirmoq
shaklida berilib, forscha-
o‘zbekcha so‘zlar 
qo‘shilmasidan kelib chiqqanligi aytilgan va xuddi izohli lug‘atda berilgan ta’rifdek 
izohlangan. Ommabop qisqacha izohli lug‘atda esa ushbu fe’l shaklini umuman 
uchratmaysiz.
Qo‘l bermoq, qo‘l bog‘lamoq, qo‘l olmoq
kabi fe’l shakllari ham diniy 
lug‘atda fe’lli birikma shaklida berilgan. 
Qo‘l bermoq (o‘zb.)
– 1) qo‘lni qo‘lga 
bermoq, ushlamoq, ko‘rishmoq; 2) va’da-vohid, ahdu paymon qilmoq; 3) biror aziz 
avliyoga, pirga, eshonga 
e’tiqod qilmoq, tobelanmoq, ruhiy, ma’naviy madadga 
tayanmoq, murid (shogird) bo‘lmoq. Qo‘l bermoqning diniy istilohiy ma’nosi – 
keyingi uchinchi holat. 
Qo‘l bog‘lamoq (o‘zb.
) 
– namozda “Xolisan lillahi taolo 
Allohu akbar” dan keyin o‘ng qo‘lni chap qo‘l ustiga (erkaklar kindik ustiga, ayollar 
ko‘krak ustiga) qo‘ymoq. 
Qo‘l olmoq (o‘zb.)
– eskichalik qilish, kishilardan ins-
jinslarni haydash usullarini o‘rganish. Bundan tashqari, so‘zlarning izohli lug‘atida 
qo‘l qo‘ymoq, qo‘li kalta, qo‘li baland kelmoq, qo‘li uzun, qo‘ldan kelgancha, qo‘l 
solib ko‘rmoq, qo‘l kelmoq, qo‘l ko‘tarmoq, qo‘l siltamoq, qo‘l urmoq (biror ishni 
boshlash), qo‘l uchida ko‘rmoq, qurmoq, qo‘lga olmoq (asir olish yoki qattiqqo‘llik 
qilish), qo‘li ochiq, qo‘li qichimoq (bezorilik qilish), qo‘li bor kabi o‘ndan ortiq izohlari 
keltirilgan. 
7
Omonturdiyev J, Omonturdiyev A. Ma’rifiy-irfoniy istilohlar izohli lug‘ati. – Toshkent: “Mumtoz so‘z”, 2014. 
101-bet. 

---

Ba’zi ot so‘z turkumidagi so‘zlar borki, ularning tub mohiyati fe’l so‘z 
turkumida hosil bo‘lganiga guvoh bo‘lamiz. Yuqorida g‘assol so‘zini 
g‘asala
fe’lidan kelib chiqqanligi keltirib o‘tdik. Yana bir misol: 
azon
arabcha 
“azina”
fe’lining tinglamoq ma’nosi bilan bog‘liq hosil qilingan ot bo‘lib
, namozga 
chaqirmoq, xabar bermoq da’vat etmoq
degan ma’nolarni bildirsa ham, so‘roq 
shaklini olganda ot so‘z turkumi ekanligini anglash qiyin emas. 
Al-
Qur’on
atamasi 
arabcha 
“qar’a”
fe’lining “o‘qidi” ma’nosi bilan bog‘liq hosil qilingan bo‘lib, 
o‘qish, 
o‘qimoq
demakdir. Bir asosiy atamamiz 
din 
istilo
hining o‘zi ham aslida fe’l so‘z 
turkumiga oid ekan. Din (arabcha) 
– asli “
itoat qildi
” ma’nosini anglatuvchi “
dana
” 
fe’lining “
ilohiy kuchga sig‘indi
” ma’nosi bilan hosil qilingan. Ya’ni ilohiy kuch va u 
bilan bog‘liq shakllangan, uning ahkom va arkonlari aks etgan ijtimoiy-siyosiy, 
falsafiy, ma’naviy-axloqiy qarashlar – mafkura
8
.
O‘zbek tilida ko‘plikni ifodalovchi asosiy morfologik ko‘rsatkich 
hisoblanadigan 
–lar
affiksining qo‘llanishida alohidaliklar sezilmaydi. Ammo unga 
diaxron- sinxron planda yondashilganda ayrim stilistik nozikliklarni payqash 
mumkin. Bu xususiyatni ustozlarimizning “O‘zbek tili diniy-ma’rifiy atamalarining 
izohli lug‘ati” misolida ko‘rib chiqamiz.
Shunday atamalar bor ekanki, ularning birlik yoki ko‘plik ma’noda ekanligini 
bilsan
giz, albatta, yangi ma’no hosil bo‘lishiga amin bo‘lasiz. Quyida shunday 
so‘zlar bilan tanishamiz.