Atom molekulyar gipotezatsinin' tiykarlaniw tariyxi Reje

Ximiyanıń tiykarǵı nızamları
Grafik formulalar, boshkacha aytqanda dúzılıw formulaları - bular xar kaysi boglovchi elektronlar jupi chizikcha menen suwretlengen formulalar bolıp tabıladı.
Ximiyanıń eń birinshi konuni elementlar massasın saklanish konuni bolıp tabıladı. Bul konun daslep Lomonosov hám keyinirek Lavuaz'ye tárepinen tariyp berińan: Ximiyalıq reaksiyada dáslepki elementlar massalarınıń yigindisi reaksiya ónimleri massalarınıń yigindisiga teń bolıp tabıladı.
Úlken mikdorda energiya ajralıp chikishi menen júz bolatuǵın prosesslar (mısalı, radioaktiv elementlardıń jemiriliwi, atom xamda vodorod bombalarining jarılıwı ) massanıń saklanish konuniga emes, bálki materiyaning saklanish konuniga buysunadi. Eger prosessning issiklik effekti Q bulsa, prosess dawamında massanıń uzgarishi m Eynshteyn teńlemesi menen ańlatıladı : mqQG's2 s2 - aqırındada úlken san (9*1020 ) bulganligidan ádetdegi reaksiyalarda massa uzgarishi aqırındada kishi boladı jáne onı tárezi járdeminde paykash kiyin
Quramdıń turaqlılıq konuni. A. Lavuaz'ye 1781 jılda SO2 gazın 10 qıylı usıl menen payda kildi hám gaz quramındaǵı S hám O ogirliklari arasındaǵı koefficient 3:4 ekenligin anikladi. Sonnan keyin xar kanday kimeviy taza birikpeni quraytuǵın elementlerdiń ogirliklari uzgarmas koefficientte boladı, degen juwmaq chikarildi. Bul juwmaq quramdıń turaqlılıq konuni bolıp tabıladı. Lekin 1803 jılda fransuz alımı Bertole kaytar reaksiyalarǵa tiyisli tadkikotlar tiykarında, kimeviy reaksiya vaktida payda bolatuǵın birikpelerdiń mikdoriy quramı reaksiyalar ushın alınǵan dáslepki elementlardıń ogirlik koefficientlerge boglik boladı, degen juwmaq chikardi.
J. L. Prust (1753-1826 ) Bertolening yukoridagi juwmaǵına karshi chikdi. Ol ximiyalıq taza elementlardı puqta analiz kildi, taza birikpelerdiń mikdoriy quramı birdey bulishini uzınıń júdá kup analizlari menen tastıyıqladı. Prust menen Bertole arasındaǵı tartıs jeti jıl dawam etdi. Bul gúres eki filosofiyalıq okim gúresi buldi. Prustning filosofiyası uzluklilik Principi, Bertolening filosofiyası úzliksizlik Principi atı menen yuritildi. Kupchilik ilimpazlar Prustning Principin yekladilar. Nátiyjede Prust golib chikdi hám 1809 jılda kimening tiykarǵı konunlaridan biri, quramdıń turaqlılıq konunini kuyidagicha tariypladi: Xar kanday kimeviy taza birikpe, olinish usılınan kat'i názer, uzgarmas mikdoriy quramǵa iye.
Bertolening uzgaruvchan quramlı birikpeler bar ekenligi xakidagi táliymatın XX ásirdiń baslarında akademikalıq N. S. Kurnakov rawajlantirdi. Ol kotishma hám eritpelerde xakikatdan xam uzgaruvchan quramlı birikpeler bulishini tastıyıq kildi hám olardı bertolidlar dep atadi. Uzgarmas quramlı birikpelerdi bolsa Daltonidlar dep atadi.
Márteli koefficientler nızamı.
Ingliz alımı D. Dalton 1804 jılda, elementtı dúzilisi xakidagi atomıstik qıyallarǵa tıykarlanıp, márteli koefficientler konunini tariypladi: Eger eki element uzaro birikib bir neshe kimeviy birikpe payda kilsa, elementlerden birewiniń jáne usınıń menen birikmalardagi ekinshi elementtiń birdey ogirlik mikdoriga tugri keletuǵın ogirlik mikdorlari uzaro kishi pútkil sanlar qatnası sıyaqlı boladı. Dalton CH4 hám C2 H4 gazlarınıń quramına itibar berdi. CH4 75% C hám 25% H bulib, ol jaǵdayda bir ogirlik kism vodorodqa 3 ogirlik kism C tugri keledi, yaǵnıy 3:1 C2 H4 quramında bolsa, 85, 71% C hám 14, 29% H bar; bul elementda bir ogirlik kism H ga 6 ogirlik kism C tugri keledi, yaǵnıy 6 :1. Sonday eken, bul birikpelerde bir ogirlik kism H ga tugri keletuǵın C mikdorlari uzaro 3:6 yeki 1:2 koefficientte boladı.
Ekvivalentler konuni. Elementlar uzaro málim ogirlik mikdorlarida birikadi. Mısalı, 49 g H2 SO4 32, 5 g Zn menen reaksiyaǵa kiriwgenda 1 g H2 ajralıp chikadi. H2 SO4 dıń urniga 36. 5 g HCL alınsa xam ushancha H2 ajralıp chikadi. Zn urniga Alyuminiy alsaq, 1 g vodorod ajralıp chikishi ushın 9 g Al kerek boladı.
Sonday eken, kimeviy jixatdan karaganda 49 g H2 SO4 dıń kiymati 36. 5 g HCL dıń kiymatiga, 32. 5 g Zn dıń kiymati bolsa 9 g Al kiymatiga teń bolıp tabıladı. Bul xolni súwretlew ushın vollaston 1814 jılda kimega ekvivalent (teń kiymatli) degen túsinik kirgizdi. 1 ogirlik kism H 8 ogirlik kism O menen birikkanda 9 ogirlik kism suw payda boladı, sol sebepli Oni ekvivalenti 8 ge teń.
Elementtiń bir ogirlik kism H, 8 ogirlik kism O menen birika alatuǵın yeki bularǵa urın almasina alatuǵın ogirlik kismi onıń ekvivalenti dep ataladı.
Quramalı elementtıń bir ekvivalent (bir ogirlik kism) H yamasa bir ekvivalent (8 ogirlik kism) O menen yexud ulıwma, boshka xar kanday elementtiń bir ekvivalenti menen reaksiyaǵa kirisiwetuǵın ogirlik mikdori sol quramalı elementtıń ekvivalenti dep ataladı.
Elementler bir-biri menen uzlarining ekvivalentlerine proporsional mikdorlarda birikadi. M: 8 g 0 menen 20 g Ca, 16 0 menen 40 Ca birikadi.
Kolemlik koefficientler konuni. Fransuz alımı Gey-Lyussak (1778-1850 y) tariyplagan kolemlik koefficientler konuni atom ogirliklar xakidagi quramalı máseleni sheshiwge jerdem berdi, bul konun kuyidagicha tariyplanadi. Kimeviy reaksiyalarǵa kirisiwiwshi gazlardıń kolemleri uzaro reaksiya nátiyjesinde payda bolatuǵın gazlardıń kolemleri menen ápiwayı pútkil sanlar qatnası sıyaqlı qatnasında boladı. M: 2 kolem H 1 xajm O menen yukori temperaturada reaksiyaǵa kiriwgenida 2 kolem suw bugi payda boladı. Álbette bunday reaksiyada qatnasqan gazlardıń kolemleri birdey basım hám birdey temperaturada ulchanishi kerek. Shved alımı Berselius, Gey-Lyussak konuniga tıykarlanıp, birdey temperatura hám birdey P de ese kólemde alınǵan barlıq ápiwayı gazlardıń atomlar sanı teń boladı degen notugri juwmaqqa keldi. Berseliusning bul pikiri tugri bulganda edi, eki kolem H, bir kolem O menen reaksiyaǵa kiriwgenda bir kolem suw bugi payda bulishi kerek edi. vaxolangki, tájiriybede eki kolem suw bugi payda buldi. Berselius bir kolem O, bir kolem N ga karaganda 16 ret ogirligiga tıykarlanıp O dıń atom ogirligini 16 dep taptı, odan tashkari bir kolem O menen 2 kolem H reaksiyaǵa kirisiwinen paydalanıp suwdiń formulası H2 O ekenligin anikladi.
Ne ushın bir kolem O, 2 kolem H menen reaksiyaǵa kiriwgenida 2 kolem suw bugi payda bulishini túsintira almadı. Bunı Avogadro gipotezasi izoxlay aldı.
Italiyalıq alım Avogadro (1776 -1856 ) kolemlik koefficientler konunini túsindiriw ushın 1811 jılda kuyidagi gipotezani maydanǵa tasladı : birdey sharayatta (birdey t, birdey P) hám ese kólemde alınǵan túrli gazlardıń molekulaları sanı ese boladı. Ápiwayı gazlardıń molekulaları bir neshe atomdan ibarat bulishi múmkin. Avogadroning bul gepoteziyasi túrme-túr faktlar menen tasdiklandi hám 1860 jıldan baslap, yaǵnıy ximiklar xalkaro s'yezdidan keyin bul gipoteza Avogadro konuni dep teńildi.
Gey-Lyussakning kolemlik koefficientler konuni Avogadro konuni tiykarında júdá kulay izoxlandi. M: 2 kolem H hám 1 kolem O uzaro birikib, 2 kolem suw bugi payda etiwin kuyidagicha izoxlash múmkin: O hám N dıń xar kaysi molekulası eki atomdan shólkemlesken. H dıń eki molekulası O dıń bir molekulası menen reaksiyaǵa kirisiwedi. O dıń bir atomı menen birikib, bir molekula suw payda etedi. O dıń ekinshi atomı kolgan 2 ta H atomı menen birikib, Taǵı bir molekula suw payda etedi. Sonday kilib, 2 H2 + O2 = 2 H2 O reaksiyası júz boladı.
Avogadrodan mustakil túrde Amper xam Avogadro juwmaǵına uxshash juwmaqqa keldi. Amper uz gipotezasini kuyidagicha tariypladi:birdey sharayatta molekulalar arasında aralıq hámme gazlarda xam birdey bolıp tabıladı. Avogadro konunidan ush juwmaq kelip chikadi:
1) Ápiwayı gazlardıń (O2, H2, H2, Cl2) molekulaları 2 ta atomdan ibarat.
2) Normal sharayatta bir gramm molekula gaz 22. 4 l kólemdi iyeleydi
3) Birdey sharayatta ese kólemde alınǵan eki gaz ogirliklari arasındaǵı koefficient sol gazlardıń molekulyar ogirliklari arasındaǵı koefficientke teń.