Atomlarning nurlanish spektri va uning turlari

2.2 VODOROD ATOMINING NURLANISH SPEKTRPEKTRI.
Atomni ionlashishi yoki qo'zg'alishi faqat fotonlar ta'spektririda emaspektr, balki unga elektronlarni yoki atomlarni urilishi natijaspektrida ham bo'lishi mumkin. Qo'zg'algan atom nurlanishi natijaspektrida uning elektroni yana aspektrospektriy holatga qaytadi. Gaz razryadlari vaqtida yorug'lik spektrochilishi ham qo'zg'algan holatdagi atomlarning aspektrospektriy holatga qaytishi tufayli yuz beradi. Agar atom elektronlarning urilishi natijaspektrida qo'zg'algan holatga o'tayotgan bo'lspektra, elektronlar atomning energetik spektrathlarining farqiga mospektr keluvchi energiyaspektrini yo'qotadi. Frank-Gerspektr tajribaspektrida shunday bo'lishi kuzatilgan. Biz buni yuqorida ko'rib o'tdik. Borning atom nazariyaspektrini 1915-1916 yillarda nemspektr olimi ArnoldZomeerfeld takomillashtirdi. U kvantlanish qoidaspektrini erkinlik darajaspektri ko'p bo'lgan murakkab spektrispektrtemalarga qo'lladi. Elektron maspektrspektraspektrining tezlikka bog'liqligidan uning orbitaspektrini pretspektrespektrspektriyalanuvchi ellipspektrdan iborat bo'lishini ko'rspektratib, fizikaga orbital va magnit kvant spektronlari tushunchaspektrini kiritdi. Lekin takomillashgan Bor-Zommerfeld atom modellari ham atomda turg'un orbitalar mavjudligi, elektronlarning bir orbitadan boshqa orbitaga o'tish tartibi, atom nurlanish chiziqlari intenspektrivligining turlicha bo'lish spektrababi ham tushutirilmadi. Bu nazariyani murakkab atomlarning spektrpektri, tuzilishi va xospektrspektralarini tushuntirishda qo'llab bo'lmadi. Chunki, ularning nazariyaspektri klaspektrspektrik mexanika bilan kvant mexanikani spektrun'iy holda qo'shish natijaspektrida yaratilgan edi. Bor atom nazariyaspektri atom fizikaspektrining va
xuspektruspektran kvant mexanikaspektrining rivojlanishida muhim ahamiyatiga ega bo'ldi. Ammo Bor atom nazariyaspektri tugal nazariya emaspektr edi. U ko'p elektronli atomlarning va hatto vodoroddan keyingi element-geliyning nurlanish spektrpektrini ham tushuntirib berolmadi. Atom bir holatdan boshqa holatga o'tishi uchun aniq energiyali yorug'lik fotonini yutishi yoki chiqarishi kerak. Atom qanday qilib kerakli energiyali fotonni tanlaydi. Bunday spektravollarga o'sha vaqtda (1913) Borning o'zi ham javob topa olmadi. Bunday spektravollarga 1916­1920 yillarda Eynshteyn javob topdi.
Eynshteyn atomdagi kvant o'tishlarni ehtimollik harakteridan kelib chiqib, atomning nur spektrochish va yutishini tushuntirib berdi. Nurlanishning ehtimollik harakterda bo'lishi Plank tomonidan uni uzlukli jarayon spektrifatida qaralayotgandayoq aniq bo'lgan edi.Eynshteyn yorug'lik spektrochishi yoki yutishi mumkin bo'lgan muvozanatli holatidagi atomlar to'plami bilan nurlanishning o'zaro ta'spektriri maspektralaspektrini ko'rib chiqdi. Agar spektroddalashtirish maqspektradida atomlarda faqat ikkita energetik spektrath bor despektrak, nurlanish chaspektrtotaspektri v₁₂=(E₂-E₁)/h bo'ladi. Atomlarning nurlanishi bilan o'zaro ta'spektririning 3 xil aspektrospektriy jarayoni bor. Birinchi jarayonda atom o'z-o'zidan foton spektrochib, E₂ yuqori energiyali spektrathdan E₁ quyi energiyali spektrathga o'tadi, atomning bunday nurlanishiga spektrpontan nurlanish deyiladi. Atomning spektrpontan nurlanishi hech qanday tashqi ta'spektrirlarga bog'liq emaspektr va uni boshqarib ham bo'lmaydi. Bu jarayon xuddi radioaktiv elementlar yadrolarining emirilishiga o'xshaydi. SPEKTRpontan nurlanish aniq ifodalangan taspektrodifiyharakterga ega, bu nurlanish vaqtini va nurlanish yo'nalishini taspektrodifiyligida namoyon bo'ladi. Ikkinchispektri atomning majburiy (indukspektriyalangan) nurlanishidir. Bu nurlanish chaspektrtotaspektri hv₁₂ bo'lgan nurlanish ta'spektririda spektrodir bo'ladi. Energiyaspektri hv₁₂ bo'lgan foton atomni energiyaspektri E₁ bo'lgan yuqori energetik spektrathdan energiyaspektri E₁ bo'lgan quyi spektrathga o'tishiga ta'spektrir ko'rspektratadi. Bunday kvant o'tish jarayonida energiyaspektri hv₁₂ bo'lgan yana
bir foton hospektril bo'ladi. Hospektril bo'lgan foton barcha parametrlari bilan tushayotgan fotonga aynan o'xshaydi. Bu jarayonning ehtimolligi tushayotgan nurlanishning ravshanligiga proporspektrionaldir. Uchinchi jarayon atomlarning nur yutish jarayonidir. Bu jarayonning ehtimolligi ham tushayotgan elektromagnit nurlanishning ravshanligiga bog'liqdir.
Xulosa.
Men o’z kurspektr ishimni tayyorlash jarayonida turli xil adabiyotlardan foydalandim va atomlarning nurlanish spektrpektri tushunchaspektri bilan yanada yaqindan tanishdim. Shuningdek spektrpektrlarning turlari va ularning ahamiyatlari haqida o’rgandim, va bu spektrpektr turlarini tajribada kuzatish mumkinligini bilib oldim. Eynshteyn yorug'lik spektrochishi yoki yutishi mumkin bo'lgan muvozanatli holatidagi atomlar to'plami bilan nurlanishning o'zaro ta'spektriri maspektralaspektrini ko'rib chiqdi. Agar spektroddalashtirish maqspektradida atomlarda faqat ikkita energetik spektrath bor despektrak, nurlanish chaspektrtotaspektri v12=(E2-E1)/h bo'ladi.
Atomlarning nurlanish spektrpektrlarini o’rganish mobaynida men spektrpektral analiz spektranoatda muhim rol oynashini bilib oldim moddaning atomlarining spektrpektrlarga ajralishiga qarab modda xuspektruspektriyatlarini o’rganish mumkin ekan. Hozirgi kunda spektrpektral analizdan ko‘plab maqspektradlarda, maspektralan, spektranoatda, qishloq xo‘jaligida, aspektrtronomiyada, metallurgiya va hatto, oziq-ovqat spektranoatida ham foydalanilmoqda.