Atrof muhit muxofazasi boʻyicha xalqaro bitim va konvensiyalar reja: L

ATROF MUHIT MUXOFAZASI BOʻYICHA XALQARO BITIM VA KONVENSIYALAR
Reja:


l. Tabiatni muhofaza qilish sohasida davlatlararo hamkorlik va uning asosiy shakllari.
2. Davlatlararo shartnoma va konvensiyalarning tabiatni muhofaza qilishdagi ahamiyati.
3. S.Tabiatni muhofaza qilishda davlat va nodavlat tashkilotlarning hamkorligi.
4. O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish muammolari.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo‘yicha dasturi yoki UNEP (inglizcha: UNEP, United Nations Environment Programme) BMT tizimida yaratilgan dastur bo‘lib, butun tizim darajasida tabiatni muhofaza qilishni muvofiqlashtirishga yordam beradi. Dastur BMT Bosh Assambleyasining 1972-yil 15-dekabrdagi № 2997-sonli rezolyutsiyasi (A/RES/2997(XXVII)) asosida tashkil etilgan. UNEPning asosiy maqsadi hozirgi va kelajak avlodlar manfaati uchun atrof-muhitni muhofaza qilish va yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirishdir. Dastur shiori -"Atrof-muhit taraqqiyot manfaati uchun".

UNEP shtab-kvartirasi Keniyaning Nayrobi shahrida joylashgan. Shuningdek, UNEPning oltita yirik vakolatxonasi va turli mamlakatlarda mintaqaviy vakolatxonalari ham mavjud. UNEP global va mintaqaviy darajadagi barcha ekologik muammolarni hal qilish uchun javobgar tashkilotdir.
UNEP faoliyati Yer atmosferasi, dengiz va quruqlik ekotizimlari sohasidagi turli loyihalarni o‘z ichiga oladi. UNEP ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi xalqaro konvensiyalarni ishlab chiqishda ham muhim rol o‘ynaydi. UNEP tez-tez hukumatlar va xalqaro nodavlat tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi. UNEP ko‘pincha atrof-muhitni muhofaza qilish loyihalariga homiylik qiladi va ularni amalga oshirishga yordam beradi.
UNEP, shuningdek, potensial xavfli kimyoviy moddalar, transchegaraviy havo ifloslanishi va xalqaro yuk tashish yo‘llarining ifloslanishi kabi masalalar bo‘yicha ham tavsiyalar va xalqaro hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi.
Butunjahon meteorologiya tashkiloti UNEP bilan birgalikda 1988-yilda Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha hukumatlararo panelni (IPCC) tashkil etgan. UNEP, shuningdek, Global ekologik fondning (GEF) homiylaridan biri hisoblanadi.
UNEP homiyligida har yili Butunjahon atrof-muhit kuni nishonlanadi.
Tuzilma[tahrir | manbasini tahrirlash]
UNEP Boshqaruv Kengashi 2012-yilgacha to‘rt yillik muddatga saylangan 58 shtatdan iborat bo‘lgan. Kengashdagi oʻrinlar geografik jihatdan taqsimlangan. Boshqaruv Kengashining roli BMTning turli xil ekologik dasturlari bo‘yicha ishning asosiy yo‘nalishlarini belgilash va BMTga aʼzo davlatlar o‘rtasida atrof-muhit masalalari bo‘yicha hamkorlik g‘oyalarini tarqatishdir. UNEP kotibiyati 890 nafar xodimdan iborat bo‘lib, ulardan 500 ga yaqini boshqa mamlakatlardan shartnoma asosida ishlaydi. Kotibiyat YUNEPning turli siyosat va dasturlarini amalga oshirishni nazorat qiladi. Kotibiyat byudjetni taqsimlash bilan ham shug‘ullanadi. Byudjet miqdori qariyb 105 million AQSH dollarini tashkil etadi va bu pullar YUNEPga aʼzo davlatlarning aʼzolik badallaridan yig‘iladi.
UNEP faoliyatini quyidagi yetti yo‘nalishda amalga oshiradi:
Turli konfliktlar haqida ogohlantirish va mojarolarni baholash
Ekologik siyosatni amalga oshirish
Texnologiya, ishlab chiqarish va iqtisodiyot
Mintaqaviy hamkorlik
Ekologik qonunlar va konventsiyalar
Global darajada atrof-muhitni muhofaza qilish Aloqa va ommaviy axborot
Ijrochi direktor[tahrir | manbasini tahrirlash]
UNEPning hozirgi ijrochi direktori Inger Andersen (Daniya) bo‘lib, u 2019-yilda avvalgi director o‘rniga tayinlangan. Doktor Topfer 1998-yil fevralidan boshlab ketma-ket 2 muddat direktor lavozimida ishlagan. 2006-yil 15-martda BMTning sobiq Bosh kotibi Kofi Annan Butunjahon tabiatni muhofaza qilish ittifoqining sobiq bosh direktori Achim Shtaynerni UNEP ijrochi direktori lavozimiga tayinlagan. 17-martda BMT Bosh Assambleyasi Annanning taklifini maʼqullagan va Shtaynerni bosh direktor lavozimiga tayinlagan. Biroq, Shtayner Annanga 500 000 dollar mukofot topshirgan hakamlar hay’atining bosh hakami ekanligi maʼlum bo‘lganidan keyin bu tayinlov manfaatlar to‘qnashuvi tufayli tortishuvlarga sabab bo‘lgan. London gazetasining xabar berishicha, bu tayinlov „manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish uchun BMTning yuqori martabali amaldorlarga nisbatan qo‘llanilishi kerak bo‘lgan standartlar haqida yangi savollar tug‘dirgan“. Bosh direktor lavozimini ketma-ket 17 yil davomida (1975-yildan 1992-yilgacha) doktor Mostafa Kamol Tolba egallab, atrof-muhit masalalarini jamoatchilik muhokamasiga olib chiqishga va bu sohada muvaffaqiyatlarga erishishga muvaffaq bo‘lgan. Uning rahbarligi ostida UNEP o‘zining eng katta muvaffaqiyatlaridan biri, 1987-yilda ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha tuzilgan Monreal protokolini imzolanishga erishgan. 1972-yil dekabr oyida BMT Bosh Assambleyasi UNEP rahbari lavozimiga Moris Strong nomzodini bir ovozdan maqullagan. Moris Strong, shuningdek, 1972-yilgi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo‘yicha xalqaro konferensiyasida va 1992-yildagi Yer sammitida Bosh kotib sifatida ishlagan. Strong global ekologik harakatni rivojlantirishga qaratilgan ko‘plab ekologik sohalarda katta taʼsirga bo‘lgan.
UNEP xalqaro yillari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit dasturi tomonidan 2007-yil (2008-yilga uzaytirilgan)[1] „Xalqaro Delfinlar yili“ deb eʼlon qilingan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlash to‘g‘risidagi konvensiyasi ACCOBAMS va ASCOBANS delfinlarini saqlab qolish bo‘yicha ixtisoslashgan kelishuvlari hamda kit va delfinlarni muhofaza qilish jamiyati bilan hamkorlikda 2007-yilni ,,Delfinlar yili" deb eʼlon qilishni taklif qilgan.
Delfin yilining rasmiy homiysi 2006-yil 17-sentabrda uni rasman ochgan Monako shahzodasi Albert II hisoblanadi. Qo‘shiqchi va The Backstreet Boys guruhi aʼzosi Nik Karter maxsus topshiriqlar bo‘yicha elchi bo‘lgan[2].
2009-yil — Xalqaro tabiiy tolalar yili (BMT 61/189 rezolyutsiyasi).
2010-yil — Xalqaro biologik xilma-xillik yili (BMT 61/203 rezolyutsiyasi).
Hisobotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
UNEP ko‘p sonli taqdimotlar, hisobot va faktlar, shuningdek, byulletenlarni nashr qiladi. Misol uchun, to‘rtinchi Global atrof-muhit tashabbusi (GEI-4) ekologiya, rivojlanish va inson farovonligi haqidagi hisobotning yaxshi namunasi bo‘lib, siyosatchilar va barcha manfaatdor jamoatchilik uchun tahliliy materiallar va maʼlumotlarni taqdim etadi. GEI-4ning asosiy g‘oyalaridan biri insoniyatni „o‘z imkoniyat doirasidan tashqarida yashashi“ haqida ogohlantirishdir. Hisobotda qayd etilishicha, insoniyat shunchalik kattaki, omon qolish uchun zarur bo‘lgan resurslar miqdori mavjud miqdordan ancha ko‘p. Ekologik imperativ (yoki bir kishini oziq-ovqat bilan taʼminlash uchun zarur bo‘lgan yer miqdori) 21,9 gektarni tashkil qiladi, Yerning biologik sig‘imi esa bir kishiga o‘rtacha 15,7 gektarga to‘g‘ri keladi.
UNEPdagi islohotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
2007-yil fevral oyida Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha hukumatlararo panelning to‘rtinchi hisoboti eʼlon qilingandan so‘ng, Fransiyaning sobiq prezidenti Jak Shirak tomonidan taqdim etilgan va boshqa 46 davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan „Parij harakatiga chaqiruv“ Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo‘yicha tashkiloti (UNEO) UNEPni Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti asosida samarali ishlab chiqilgan va nazorat qiluvchi boshqa bir tashkilot bilan almashtirishga chaqirgan. Qo‘llab-quvvatlovchi 46 davlat orasida Yevropa Ittifoqi mamlakatlari ham bo‘lgan, biroq AQSh, Rossiya, Saudiya Arabistoni va Xitoy kabi issiqxona gazlarining maksimal miqdorini ishlab chiqaruvchi davlatlar ishtirok etmagan[3].
Mashhur xalqaro loyihalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
UNEP quyosh energiyasini rivojlantirish dasturlariga homiylik qiladi. Quyosh panellarini sotib olishda sezilarli chegirmalarni taklif qiladi. Shu tariqa isteʼmolchilar uchun narxni sezilarli darajada pasaytirib, ushbu panellarning xaridorlari sonini oshiradi. Bunday loyihaning eng mashhur namunasi 100 000 kishiga yordam bergan Hindistonning Quyosh panellari kredit dasturidir. Ushbu dasturning muvaffaqiyati Tunis, Marokash, Indoneziya va Meksika kabi boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarda ham xuddi shunday loyihalarni amalga oshirishga turtki bo‘lgan.
UNEP, shuningdek, Yaqin Sharqdagi suvli botqoq yerlarni himoya qilish loyihasiga homiylik qiladi. 2001-yilda UNEP suvli botqoq yerlarni himoya qilish dasturini olib borib, sunʼiy yo‘ldosh orqali tasvirga olingan fotosuratlarini eʼlon qilgan. Bu tasvirlar suvli botqoq yerlarning 90 foizi allaqachon vayron bo‘lganligini ko‘rsatgan. UNEPning ,,Iroq suv-botqoqli hududlarida ekologik boshqaruvni qo‘llab-quvvatlash" dasturi 2004-yilda botqoqli hududni ekologik jihatdan sog‘lom boshqarish maqsadida boshlangan .
Muzliklarning erishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
UNEPning 2008-yil 16-martdagi bayonotiga ko‘ra, muzliklarning erishi rekord darajani qayd etmoqda va ularning aksariyati bir necha o‘n yil ichida yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. 30 xil muzliklarni o‘rganish natijalariga ko‘ra, muzliklarning qisqarishi 2006-yilda maksimal darajada bo‘lganligi aniqlangan. Oxirgi mavjud maʼlumotlarga qaraganda, 2006-yilda muzliklar o‘rtacha 4,9 futga qisqargan. Eng sezilarli pasayish 2006-yilda Breydalblikkbrea muzligida qayd etilgan va 2006-yilda 10,2 futni tashkil etgan. Ilgari (1980-yildan 1999-yilgacha) muzliklar yiliga oʻrtacha bir futga qisqarar edi, biroq yangi ming yillikning boshlanishi bilan pasayish yiliga oʻrtacha 20 dyuymga koʻpaygan[4].
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
BMT Global Shartnomasi
Global isish
delfin yili
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Milliard daraxti kampaniyasi
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
↑ „Year of the Dolphin homepage“. 15-oktyabr 2009-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 5-sentyabr 2008-yil.
↑ „Newswise Science News | Superzvezda pop-muziki Nik Karter pomogaet zaщiщaet delfinov i okeani“. 5-sentyabr 2008-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 5-sentyabr 2008-yil.
↑ Doyle, Alister. „46 государств требуют усиления роли ООН в области экологии“. Reuters (2007-02-03).
↑ „U.N.: Ледники тают с рекордной скоростью“. 9-aprel 2020-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 5-sentyabr 2008-yil.
Yer sayyorasi insoniyatning umumiy yashash joyi, yagona uyi hisoblanadi va yer yuzida ekologik halokatni bartaraf qilish mavjud 200 dan ortiq davlatlarning, 5,7 mlrd.dan ortiq insonlarning umumiy vazifasidir. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish xalqaro kelishuv asosida, umumjahon miqiyosida amalga oshirilgandagina o'z samarasini berishi mumkin. Davlatlararo hamkorlikning zarurligi sayyoramizda biosferaning yagonaligidan va insonlarning ta'siri hech qanday davlat chegaralari bilan cheklanmasligidan kelib chiqadi. Oxirgi yilarda insoniyatni tashvishga solayotgan ko'plab mintaqaviy va umumsayyoraviy ekologik muammolar faqatgina davlatlararo hamkorlik yo'li bilan hal qilinishi mumkinligi ma'lum bo"lib qoldi.
Hozirgi vaqtda tabiatni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlikning ikki asosiy shakli ajratilgan: 1. Atrof muhitni muhofaza qilish va resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ikki tomonlama va ko'p tomonlama shartnoma va konventsiyalar; 2. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari faoliyati.
Turli davlatlarning tabiatni muhofaza qilish soxasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish uchun davlatlararo shartnomalar va konvensiyalar keng qo'llaniladi. Bunday hamkorlik dastlab XIX asr oxirida hayvonot dunyosidan foydalanishni tartibga solish yo'nalishida vujudga kelgan. Ayniqsa ko'chib yuruvchi hayvonlarni muhofaza qilishga katta e'tibor berilgan. Faqatgina baliq, kit va boshqa okean hayvonlarini ovlashni tartibga solish haqida VOdan ortiq shartnomalar mavjud. Kitlarni ovlashni cheklashga oid birinchi xalqaro konvensiya 1931 yilda tuzilib, unda Anktarktida atrofldagi suvlardan har yili 15 mingdan ortiq kit ovlamaslik ko'rsatilgan edi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi vaqtda tabiatni muhofaza qilishga oid 300 ga yaqin turli shartnoma va konvensiyalar tuzilgan. Ularning orasida 1963 yili Moskvada tuzilgan atmosfera, suv osti va kosmik fazodagi yadro sinovlarini taqiqlash haqidagi shartnoma alohida ahamiyatga ega. 1973 yilda nodir hayvon va o'simlik turlari bilan savdo qilishni chegaralash to’g'risidagi xalqaro konvensiya tuzildi. 1972 yili Stokgolmda tabiatni muhofaza qilish bo'ykha o'tkazilgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning 1-Umumjahon kongressida 5 iyun Xalqaro tabiatni muhofaza qilish kuni deb elon qilingan. 1973 yili Londonda dengizlarni neft va boshqa zaharli ximikatlar bilan ifloslanishining oldini olish yuzasidan yangi xalqaro konvensiya qabul qilindi. 1978 yili Ashxabodda utgan Xalqaro Tabiati Muhofaza qilish Ittifoqi (XTMI) bosh assambleyasida Jahon tabiatni muhofaza qilish strategiyasi qabul qilindi. 1982 yil BMTda Tabiatni muhofaza qilishning umumjahon xaritasi qabul qilindi. Bu muhim xujjatlarni tabiatni muhofaza qilishning prinsiplari va ko’p yilga mo'ljallangan asosiy yo'nalishlari belgilab berilgan.
Atrof muhitga inson ta'sirining kuchayishi 1985 yili Venada ozon qatlamini muhofaza qilish konvensiyasi, 1992 yili-Rio-De-Janeyroda biologik xilma-xillikni saqlash, 1992 yili Nyu-Yorkda iqlim o’zgarishi bo'yicha va boshqa konvensiyalarning tuzilishiga sabab bo'ldi.
Atrof muhitni muhofaza qilish sohasida hamkorlik turli davlat va nodavlat tashkilotlari faoliyatida ham amalga oshiriladi. Bunday hamkorlik maqsadlari, tuzilishi va faoliyati bilan farklanadi, hamkorlik xarakteriga ko'ra ikki tomonlama yoki ko'p tomonlama, regional va subregional bo'lishi mumkin. BMT tabiat muhofazasi masalalariga katta ahamiyat beradi. BMTning 1973 yilda tuzilgan atrof muhit bo'yicha maxsus dasturi YUNEP xalqaro hamkorlikni amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi. 1948 yili tuzilgan nodavlat tashkilot-Tabiatni Muhofaza qilish xalqaro Ittifoqi yuzdan ortiq davlatlarning 300 ga yaqin milliy, davlat va jamoat tashkilotlarini birlashtiradi. Hozirgi vaqtda tabiat muhofazasi sohasida 250 dan ortiq nodavlat tashkilotlari faoliyat ko^rsatmoqda.
BMT ning fan, maorif ta'lim va san'at masalalari bilan shug'ullanuvchi tashkiloti-YUNESKO 1968 yili qabul qilgan 14 loyihadan iborat "Inson va biosfera' dasturi xalqaro hamkorlikni amalga oshirilayotgan eng yirik dasturdir. TMXI 1966 yildan xalqaro "Qizil kitob"ni e'lon qilib keladi. Biologik resurslarni himoya qilishda uning ahamiyati kattadir.
Tabiat va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar eng ziddiyatli bosqichiga yetgan hozirgi davrda tabiatni muhofaza qilish sohasida xalqaro hamkorlikni yanada rivojlantirish maqsadga muvofiqdir»
O'zbekiston Respublikasining 1992 yili 2 martda BMTga teng huquqli a'zo bo'lishi tabiat muhofazasi sohasidagi xalqaro hamkorlik uchun ham keng yo'l ochib berdi. 1992 yili Rio-De-Janeyroda o'tkazilgan BMTning Ikkinchi Umumjahon tabialni muhofaza qilish kongressida O’zbekiston Respublikasi birinchi bor mustaqil davlat sifatida qatnashdi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda BMTning atrof muhit muammolari bilan shug’ulanuvchi 7-missiyasi faoliyat kcfrsatmoqda. Ayniqsa, Orol va Orolbo'yidagi ekologik muammolar xalqaro tashkilotlarning diqqat markazida bo’lib, ushbu yo'nalishda turli tadbirlar crtkazilmokda. Orolbo'yi aholisini sifatli ichimlik suvi bilan ta'miilash, ularga tibbiy yordam ko"rsatish hamkorlikning asosiy masalalaridan hisoblanadi. Jahon Banki, Evropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (EXXT) va boshqalar (Tzbekistondagi ekologik muammolarni hal qilish ishiga katta hissa qo'shmoqdalar. (Tzbekistondagi nodavlat tashkilot-Ekologiya va salomatlik fondi "Ekosan" ekologik muammolarni hal qilishda xalqaro hamkorlikni muvofiqlashtirish ishiga o'z hissasini qo'shmoqda.
Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi (MDX) mamlakatlari kelishuviga binoan tabiatni muhofaza qilish sohasidaga hamkorlik 1992 yil tuzilgan Davlatlararo Ekologik Ittifoq (DEI) orqali amalga oshiriladi. Ekologiya va tabiatni muhofoza qilish muammolarini hal qilishda 0'zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo davlatlari, Osiyo, Evropa, Amerika va Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari bilan ikki tomonlama va ko’p tomonlama hamkorlikni rivojlantirmoqda. Xalqaro hamkorlikni amalga oshirishda ekologik ta'lim va tarbiya masalalariga ham alohida e'tibor beriladi.
O’zbekiston Respublikasi 1985 yili ozon qatlamini himoya qilish (Vena) konvensiyasi, 1987 yili ozon qatlamini emiruvchi birikmalar bo'yicha Protokol (Monreal), 1989 yili (Bazel) xavfli chiqindilarni chegaralararo tashishni nazorat qilish konventsiyasi, 1992 yil (Nyu-York) iqlim o’zgarishi to'g'risidagi, 1993 yil Cho'llashish bo'yicha konvensiyalarga qo'shildi. Ushbu yo'nalishda faol harakatlar amalga oshirilmoqda. Ekologiya va tabiatni muhofazasi sohasidagi har qanday davlatlararo hamkorlik ekologik vaziyatni mahalliy, mintaqaviy va global darajada yaxshilashning asosidir.