Auditda muhimlik. Muhimlik darajasini aniqlashda bazaviy korsatkichlar tizimini shakllantirish tartibi

Auditorlik riski tushunchasi hamda risk turlari
Auditorlik riski — auditorlik tekshiruvi yakunlari bo‘yicha auditor tomonidan subyektiv ravishda aniqlanadigan, moliyaviy hisobotning ishonchliligi tasdiqlanganidan keyin aniqlanmagan muhim buzilishlar bo‘lishi mumkinligini e’tirof etish yoki aslida bunday buzilishlar moliyaviy hisobotda bo‘lmasada, unda muhim buzilishlar mavjud bo‘lishi mumkinligini e’tirof etish ehtimolligidir.
Auditorlik riski o‘z ichiga ikkita tarkibiy qismni oladi:
1. Ajralmas risk;
2. Nazorat riski;
3. Moliyaviy hisobotdagi xatolar va buzilishlarni aniqlamaslik riski.
Auditor auditni o‘tkazish paytida auditorlik riskini oqilona eng kam darajagacha pasaytirish uchun zaruriy choralarni ko‘rishi kerak.
Ajralmas risk
Ajralmas risk balans yoki operatsiyalar toifasining moddiy xaraktyerga ega bo‘lgan buzilishlarga moyilligidan iboratdir. Ajralmas riskka buxgalteriya balansi yoki operatsiyalar toifasining xarakteri ta’sir ko‘rsatadi. Ajralmas riskni baholash auditorning mijoz faoliyati xususiyatlarini, uning tashkiliy tuzilishini va korxonani boshqarish tavsifnomalarini bilishiga asoslanadi. Auditning umumiy rejasini tayyorlashda, auditor o‘z kasbiy malakasidan foydalanib, balans moddalari va moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlariga nisbatan ajralmas riskni baholashi kerak. Ajralmas riskni baholashda auditor o‘tgan yillar auditi materiallaridan foydalanishi mumkin, bunda u ana shu baholangan riskning tekshirilayotgan yil uchun ham to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishi kerak. Ajralmas riskka quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin:
Oddiy hisob-kitoblarga qaraganda murakkab hisob-kitoblarda moddiy jihatdan buzib ko‘rsatish ehtimolining darajasi katta bo‘ladi. Naqd pullar o‘g‘irlanishga moyil bo‘ladi. Nisbatan barqaror haqiqiy ma’lumotlardan iborat bo‘lgan schyotlarga qaraganda smeta taxminlaridan kelib chiqadigan summalardan iborat bo‘lgan schyotlar riskning yuqori darajasini yuzaga keltiradi. Texnologik yutuqlar zaxiralarning sezilarli oshishiga sabab bo‘lib, har qanday muayyan mahsulotni eskirgan mahsulotga aylantirishi mumkin. Inqiroz holatidagi tarmoqda bo‘lgan va biznesda ko‘pgina muvaffaqiyatsizliklarga uchragan hamda yetarli darajadagi oborot kapitali ega bo‘lmagan mijozning kompaniya rahbariyati moliyaviy hisobotni buzib ko‘rsatishga moyilligi bo‘ladi.
Nazorat riski
Nazorat riski xo‘jalik yurituvchi subyektda mavjud bo‘lgan va muntazam ravishda qo‘llanadigan buxgalteriya hisobi tizimi va ichki nazorat tizimi vositalari alohida olingan yoki umumiy holatda jiddiy buzilishlarni o‘z vaqtida aniqlamasligi va ularni tuzatmasligi va (yoki) bunday buzilishlarning paydo bo‘lishiga to‘sqinlik qila olmaslik ehtimolini ifodalaydi. Nazorat riski xo‘jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi tizimi va ichki nazorat tizimining ishonchlilik darajasini tavsiflaydi. Auditor o‘z kasb malakasidan foydalanib, audit davomida xo‘jalik yurituvchi subyektning nazorat tizimini, nazorat muhitini va alohida nazorat vositalarini baholashi shart. Nazorat vositalari riskini baholash uchun auditor nazorat vositalarini test sinovidan o‘tkazishi kerak. Nazorat vositalarini test sinovidan o‘tkazish quyidagilardan iborat:
1. Moliya-xo‘jalik operatsiyalarini o‘tkazishni aks ettiradigan hujjatlarni tekshirish va shu munosabat bilan auditorlik dalillarini olish nazorat vositalarining yetarli tarzda faoliyat ko‘rsatganligini aniqlash.
2. To‘g‘ridan-to‘g‘ri hujjatlar bilan tasdig‘ini olish imkoni bo‘lmagan hollarda, nazorat vositalarining faoliyat ko‘rsatishiga oid auditorlik dalillarini olish maqsadida operatsiyalarni rasmiylashtirish ustidan kuzatuvlar va so‘rovnomalar o‘tkazish.
3. Nazorat vositalarining ish qobiliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish uchun boshqa auditorlik tartib-taomillarining natijalaridan foydalanish.
Nazorat riskini baholashda auditor, o‘tgan yillar auditining materiallaridan foydalanishi mumkin, bunda u ana shu tegishli nazorat vositalari uchun o‘tgan yillarda baholangan riskning tekshirilayotgan yil uchun ham to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishi kerak. Nazorat riskini baholash natijalarini auditor auditning umumiy rejasida aks ettirishi kerak.
Aniqlamaslik riski
Aniqlamaslik riski auditor tomonidan subyektiv ravishda aniqlanadigan ehtimollik bo‘lib, auditor tekshiruv davomida qo‘llaydigan auditorlik tartib-taomillari buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda haqiqatda mavjud bo‘lgan, alohida olinganda yoki umumiy holatda muhim xaraktyerga ega bo‘lgan xatolar va buzilishlarni aniqlash imkonini bermasligini ifodalaydi. Aniqlamaslik riski auditor ishi sifatining ko‘rsatkichi bo‘lib, auditor malakasiga va o‘tkazilayotgan auditorlik tekshiruvining xususiyatlariga bog‘liqdir. Auditor, ajralmas va nazorat risklarini baholash asosida o‘z ishida yo‘l qo‘yiladigan aniqlamaslik riskini aniqlashi va aniqlamaslik riskini iloji boricha kamaytirishni hisobga olgan holda tegishli auditorlik tartib-taomillarini rejalashtirishi shart. Aniqlamaslik riski bilan ajralmas va nazorat risklarining kombinatsiyalashgan darajasi o‘rtasida teskari aloqa mavjud:
1. Agar ajralmas va nazorat risklari yuqori bo‘lsa, u holda auditorlik riskini maqbul darajaga qadar kamaytirish uchun aniqlamaslik riski yetarlicha past bo‘lishi kerak.
2. Agar ajralmas va nazorat risklari past bo‘lsa, u holda auditor aniqlamaslik riskini ancha yuqori belgilashi va shu tarzda auditorlik riskini maqbul darajagacha kamaytirishi mumkin.
Aniqlamaslik riskini pasaytirish uchun auditor quyidagilarni bajarishi shart:
1. Qo‘llanilayotgan auditorlik tartib-taomillarini modifikatsiyalab ularning sonini ko‘paytirishni va (yoki) ularning mohiyatini o‘zgartirishni nazarda tutishi.
2. Tekshiruvga sarflanadigan vaqtni ko‘paytirishi.
3. Auditorlik tanlovlari hajmlarini oshirishi.