Auditorlik iskerligin litsenziyalastırıw (ruxsatnama beriw) hám auditor ilmiy tájriybe sertifikatın beriwdiń jańa tártibi Engizildi

Mámleketimiz ekonomikasın modernizaciyalaw hám islep shıǵarıw tarmaqlarına jańa zamanagóy texnika -texnologiyalardıń kirip keliwi tiykarında xojalıq sub'ektlaring finanslıq mustaxkaligini asıwı keyingi jıllarda auditorlik iskerligin jáne de rawajlanıwına tiykar bolıp atır. «Auditorlik iskerligin litsenziyalastırıw (ruxsatnama beriw) hám auditor ilmiy tájriybe sertifikatın beriwdiń jańa tártibi Engizildi. Bunday ilajlardıń ámelge asırılıwı álbette auditorlik tekseriwlerdiń sapasın jáne de jaqsılaw múmkinshiligin jarattı. Auditorlik shólkemlerge auditorlik iskerligin ámelge asırıw ushın litsenziya arnawlı kepillikli mámleket organ - Finans ministrligi tárepinen beriledi hám auditorlik iskerligin arnawlı ruxsatnama (litsenziya ) tiykarında ámelge asıriladı. Auditorlik shólkemlerinde ilmiy tájriybe sertifikatına iye bolǵan auditorlar iskerlik kórsetedi. Ózbekstan Respublikasda auditor ilmiy tájriybe sertifikatın alıw tártibi tómendegi talaplar tiykarında ámelge asıriladı :

- joqarı ekonomikalıq maǵlıwmattıń buxgalteriya esabı, auditorlik, finanslıq yamasa salıq qadaǵalawı tarawlarında ámeliy jumıs, sabaq beriw stajı keminde 3 jıl bolıwı ;

- yamasa olly noekonomikalıq yamasa orta arnawlı ekonomikalıq maǵlıwmat menen auditor, bas buxgalter, revizor yamasa salıq inspektorı retinde keminde 5 jıllıq jumıs stalining bar ekenligi. Bunday jumıs stajına kórsetilgen jumıslarda xızmetkerler shtatında yamasa orındoshlik retinde islegen dáwirleri, sonıń menen birge, auditoring járdemshisi retinde islegen -auditorlar tayarlaw oraylarında Ózbekstan Respublikası Mollya ministrligi tárepinen auditorlarning Respublika auditorlar palatası menen kelisip tastıyıqlanǵan oqıtıw programmaları tiykarında arnawlı kásiply tayarlıqtan ótedi hám auditor ilmiy tájriybe sertifikatın alıw ushın tiyisli talap etiletuǵın hújjetler Finans ministrligine usınıs etiledi hám de olar tárepinen islengen imtixannan tabıslı ótken dawager ushın 5 jıl múddetke auditor ilmiy tájriybe sertifikatı beriledi.

Auditorlik iskerliginiń tiykarǵı maqseti bazar ekonomikası sharayatında xojalıq jurgiziwshi sub'ektler finanslıq -xojalıq iskerligin ámeldegi nızamshılıqqa tiykarlanıp hár tárepleme úyreniw hám analiz etiw, mashqalalardi anıqlaw hám de olardı saplastırıw maydanınan nátiyjeli usınıs hám usınıslar beriwden Ibarat esaplanadi.

Ózbekstan Respubliya tuwrısındaǵı Nızamǵa muwapıq auditorlik tekserisleri májbúrly hám ǵayrat menen ótkeriletuǵın auditga ajratıladı hám de tómendegi xojalıq sub'ektleriniń túrleri bir jılda bir márte májburiy auditorlik tekseriwinen ótiwleri shártligi belgilengen:

Aktsiyadorlik jámiyetlert Iv. UZ

⚫banklar hám basqa kredit shólkemleri;

⚫sug'urta shólkemleri;

investitsiya fondlari hám de yuridikalıq hám fizikalıq adamlardıń qálegen badallari bolǵan qayırqomlıq fondlari hám basqa Social fondlar;

aqshalardıń payda bolıw dárekleri Nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan, yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tárepinen etilgen májbúrly ajıratılǵan qarjılar bolǵan byudjetten tısqarı fondlar;

⚫ustav fondida mámleketke tiyisli úlesi bolǵan xojalıq jurgiziwshi sub'ektler.! Auditorlik shólkemleri óz iskerliginde Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası, Ózbekstan Respublikası nızamları, Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı palatalarınıń qararları hám basqa hújjetlerine, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń húkimleri, qararları hám de buyrıqlarına, Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń qararları hám buyrıqları, basqa normativ hújjetlerge ámel etediler.

Auditorlik shólkemi, auditorlik iskerligin ámelge asırıw litsenziyası, óziniń atına iye muhri, ǵárezsiz balansı, banklerde esap nomerlerine iye bolǵan yuridikalıq shaxs esaplanadı.

Tómendegiler auditorlik shólkemleriniń tiykarǵı wazıypaları esaplanadı :

xojalıq jurgiziwshi sub'ektler finanslıq esabatlarınıń analizi hám

isenimliligin tastıyıqlaw ;

xojalıq iskerligi natiyjeliligin real hám shın bahalaw ;

⚫mulkdorlar, aktsiyadorlar, investorlar, kreditorlar hám basqa finanslıq

esabattan paydalanıwshılar huqıqların qorǵaw ;

⚫xo'jalik jurgiziwshi sub'ektler iskerligi natiyjeliligin asırıw boyınsha

ámeliy usınıslardı islep shıǵıw. Auditorlik shólkemleri olardıń moynına júkletilgen wazıypalarǵa muwapıq

finanslıq esabatlar hám de ol menen baylanıslı bolǵan finanslıq informaciyalardıń

nızamshılıqqa muwapıqlıǵı hám isenimliligin auditorlik tekseriwlerinen ótkeredi, Sonıń menen birge professional xızmetler kórsetedi. Z

Xojalıq jurgiziwshi sub'ektler iskerligi natiyjeliligin analiz qılıw hám bahalawda auditorlik shólkemleri, eń dáslep paydalılıq (rentabellik), kapitaldan paydalanıw dárejesi, finanslıq turaqlılıǵın, tólew qábileti hám ózin- ózi finanslash dárejesi, ishdagi aktivlik kriteryalarınan kelip shıǵadı.

Auditorlik shólkemleri:

⚫ auditorlik tekseriwin ótkeriw tuwrısında qarar qabıllaw ushın xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń shólkemlestiriw hújjetleri hám buxgalteriya esabı hám de finanslıq esabatları menen aldınan tanısıp shıǵıw ;

⚫auditorlik tekseriwin aparıw formaları hám usılların ǵárezsiz túrde belgilew;

⚫auditorlik tekseriwin ótkeriwde xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń finans- xojalıq iskerligin ámelge asırıw menen baylanıslı hújjetleri menen tolıq tanısıp shıǵıw, sonıń menen birge bhfait pig alingan hár qanday múlktiń anıq bar ekenligi yamasa hár qanday minnetlemelerdiń anıq jaǵdayın tekseriw;

⚫auditorlik tekseriwi dawamında júzege kelgen sorawlar boyınsha xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń materiallıq juwapker shaxslarınan awızsha hám jazba túsindirisler hám de auditorlik tekseriwi ushın zárúr bolǵan ko'shimcha maǵlıwmatları alıw ;

*xo'jalik jurgiziwshi sub'ektten úshinshi shaxslar informaciyasınıń jazba tastıyıqnomasini alıw ;

xojalıq jurgiziwshi sub'ekt isenimli auditorlik juwmaǵın tayarlaw ushın barlıq zárúr bolǵan informaciyanı bermegen táǵdirde auditorlik tekseriwin

ótkeriwden bas tartıw ; ⚫auditorlik tekseriwin ótkeriwde auditorlar hám basqa qánigelerdi

qatnasıwǵa belgilengen tártipte qosıw ;

⚫auditorlik tekseriwin aparıw dáwirinde xojalıq jurgiziwshi sub'ektke buxgalteriya esabın jolǵa qoyıw, qayta tiklew, aparıw hám de finanslıq

esabattı tayarlawdan tısqarı professional xızmetler kórsetiw; Respublika auditorlar jámiyetlik birlespesine aǵza bolıw huqıqına iye esaplanadı. ' Auditorlik shólkemleri nızam hújjetlerine muwapıq basqa huqıqlarǵa da ıyelewleri múmkin.

Auditorlik shólkemleri:

⚫auditorlik iskerligin ámelge asırıwda nızam hújjetlerinde belgilengen litsenziya talapları hám shártlerine ámel etiwi;

⚫auditorlik tekseriwin ótkeriw boyınsha shártnama dúziwden aldın buyırtpashınıń talabına kóre auditorlik iskerligin ámelge asırıwǵa tiyisli litsenziya, auditor (auditorlar) dıń ilmiy tájriybe sertifikatın kórsetiwi;

xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń talabına kóre auditorlik tekseriwin ótkeriw boyınsha nızam hújjetlerindegi talaplar, auditoring oy-órisleri tiykarlanatuǵın huqıqıy normalar tuwrısında informaciya usınıwı ;

⚫auditorlik tekseriwin ámelge asırıwda alınǵan informaciyalardı sır saqlawı ;

⚫auditorlik esabatında qarjı-xojalıq operatsiyalarınıń nızamlılıǵın buzıw jaǵdayları hám olardı saplastırıw boyınsha usınısları sáwlelendiriwi;

⚫o'tkazilgan auditorlik tekserisleri nátiyjeleri boyınsha auditorlik juwmaqları hám auditorlik esabatlarınıń nusqaları auditorlik shólkeminde bolıwı hám de olardıń nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte saqlanıwın támiyinlewi;

xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń lawazımlı shaxsları hám basqa xızmetkerleri usı sub'ektke zálel alıp kelgenligine ayqın gúwalıq beretuǵın jaǵdayları anıqlaǵan táǵdirde bul tuwrında administraciya (mal-múlkli) ni xabarlı etiwi hám de auditorlik juwmaǵında tiyisli túrde atap kórsetiwi shárt. Zárúr jaǵdaylarda auditorlik tekseriwiniń nátiyjelerin aktsiyadorlarga etkazish ushın olardıń nızam

hújjetlerinde belgilengen tártipte ulıwma jıynalısın shaqırıwdı talap etiwi;

⚫auditorlarning hár jılı bilimlerdi jetilistiriw kurslarınan ótiwlerin támiyinlewi; ⚫respublika auditorlar Jámiyetlik birlespeleriniń talabına kóre auditorlik

shólkemlerin májburiy reyting bahalaw ushın informaciya usınıwı shárt. Auditorlik shólkemleri nızam hújjetlerine muwapıq basqa minnetlemelerge

da ıyelewleri múmkin.
Auditorlar qadaǵalaw yamasa huqıqtı qorǵaw shólkemleriniń tapsırmalarına qaray tek auditorlik shólkemi menen qadaǵalaw yamasa huqıqtı qáwipsizlik etiwshi organlar ortasında dúzilgen shártnama tiykarında túrli tekseriwlerdi ótkeriwde qánigeler retinde qatnasıwları múmkin.

Auditorlik shólkemleri ashıq aktsiyadorlik jámiyeti formasından tısqarı barlıq shólkemlestirilgen-huqıqıy formada dúziliwi hám xızmet kórsetiwi múmkin, bunda ustav kapitalınıń 51 procentten kem bolmaǵan muǵdarı usı auditorlik shólkeminiń bir yamasa bir neshe shtat daǵı auditorlariga tiyisli bolıwı shárt. Auditor (auditorlar) tek bir auditorlik shólkeminiń shólkemlestiriwshisi bolıwı múmkin.

Auditorlik shólkemin auditor ilmiy tájriybe sertifikatına iye bolǵan baslıq basqaradi hám de attestatsiyadan ótpegen baslıq eki jıl dawamında auditorlik shólkemi basshısı retinde jumıs alıp barıw huqıqına iye emes.

Auditorlik shólkemleri auditorlik tekseriwin ótkeriw ushın shtat daǵı auditorlar yamasa auditorlik shólkemi menen puqaralıq -huqıqıy xarakter degi shártnama dúzgen auditorlarni qosıwı múmkin.

1. 2. Auditorlik tekseriwi nátiyjelerin bahalaw hám ulıwmalastırıwdıń maqseti hám wazıypaları

Ózbekstanda auditorlik xızmeti bazarınıń payda bolıwı 90 -jıllardıń ortalarına tuwrı keledi. 1992 jıl 9 dekabrde Olly májiliste «Auditorlik iskerligi tuwrısında»gi Nızamdı qabıl etiliwi hám sol tiykarında ministrler Mákemesiniń Sheshimine muwapıq auditorlik shólkemleri vujudga kela basladı. Sodan berli auditorlik xızmeti stixiyali túrde qáliplesti.

Huqıqıy bazar ekonomikasın (itimalki hátte esap auditorlik huqıqınıń bólek tarmaǵın júzege keliw etip) qarar taptırıw hám rawajlandırıw, isbilermenlerdiń túrli formaların rawajlandırıw, turaqlı ekonomikalıq hám puqaralardıń social qorǵawlanıwın támiyinlew, anıq áshkaralıqtıń bar ekenligi. Bunda bazar ekonomikasınıń ózinen-ózi tártipke soluvchi quralları (sonday-aq audit da ) ámelde nátiyjeli isbilermenlikti, xalıqtıń Social qáwipsizligin támiyinleydi, mámleketimizdi saqlap qalıw jolında miynet etiwge múmkinshilik beredi, dep Auditor xojalıq sistemasınıń gúzetshi retinde informaciya xaterin kemeytiwi zárúr. Bul wazıypanı orınlaw tekseriw nátiyjelerine hám auditorning professional oy-pikir júrgiziw qábiletine tiykarlanǵan. Bul wazıypanı orınlaw tekserilip atırǵan ekonomikalıq sub'ektlerdiń iskerligi (sonday-aq buxgalteriya esabı hám jıllıq buxgalteriya esabatı ) arnawlı bir kriteryalarǵa muwapıqlıǵı yamasa muwapıq emesligi haqqında auditor óz pikirin bildiriwi menen aqırma etedi. Bul tómendegi sızılmada suwretlengen.

Bul wazıypanı orınlaw ushın auditordan keń professional hám hátte intellektuallıq

dúńyaǵa kózqaras, joqarı etikalıq pazıylet hám qadaǵalaw jumısınıń málim kónlikpeleri talap

etiledi. Keńeytirilgen programmada ámelge asırilatuǵın audit Júdá quramalılıǵı

sebepli ádetde qadaǵalaw -baqlaw ilajların qánigeler toparı atqaradı,

qánigelerdiń hár biri qandayda bir kásip salasında tereń bilimli boladı. Mısalı,

sawdada auditorlar toparında buxgalterlar, tavarshunoslar, Ekonomistler, ekonomikalıq
Informaciyanı islewdiń avtomatlastırılgan sisteması ámeldegi bolsa, maǵlıwmatları informatsion texnologiya qánigeleri kiritedi.

Ulıwma audimi shólkemlestiriwdiń hunday forması qadaǵalaw natiyjeliligi hám

sapasın asıradı, onı ótkeriw múddetin azaytadı, sonday eken kórsetiletuǵın xızmetke ketetuǵın ǵárejetin azaytadı.

Auditorlik tekseriwinde kárxana iskerliginiń finanslıq táreplerin analiz qılıw, sonıń menen birge, onı finanslıq tárepten salamatlandırıwǵa tiyisli wazıypalar menen qosılıp ketedi. Auditorlarning barlıq (derlik barlıq ) xızmetlerin pul ornına atqarıladı, lekin bul klient kárxanalarǵa da, olardıń buxgalteriya esabatınan paydalanıwshı «Úshinshi shaxslar» dep atalıwshılarǵa da paydalı bolıp tabıladı.

Keyinirek Ózbekstanda da bazar munasábetleri rawajlanǵan tárepke joqarıda aytılǵan hám soǵan uqsas ayırmashılıqlar keńeyiwi múmkin. Usınıń sebepinen auditning shólkemlestirilgen-yuridikalıq hám ekonomikalıq tiykarların islep shıǵıw hám olardı auditorlik juwmaqlarınan paydalanıwshılardıń kútiwlerindegi ob'ektiv ayırmashılıqlarl esapqa alıp jetilistiriw kerek.Auditor wazıypasın ańǵarıwda ayırmashılıq tek auditor hám klientler ortasında bolıp qalmaydı. Bir qansha jaǵdaylarda (ásirese sudta hám suddan tısqarı sheshiwde) bizdan kóre kóbirek gab ushın xaraktera bolǵan bul ayırmashılıqlar úshinshi adamlardıń máplerine tiyisli boladı, sonıń menen birge keń jámiyetshilik

dıqqatın tartadı.

Auditorlar dárek beriw wazıypasın atqarar ekenler buxgalteriya esabatınıń
Tuwrılıǵı hám ob'ektivligi tuwrısında pikir bildiriw imkaniyatın beretuǵın etarli dárejede isenimi dálillerdi waqıtında toplawdı ózleriniń wazıypası dep biladilar. Sonday eken, auditorlar kóplegen jaǵdaylardı (mısalı, tekserilip atırǵan xojalıq sisteması xızmetkerleri hám administraciyasınıń suiste'mollarini) ózleriniń wazıypalarınan, sonıń menen birge alınǵan tapsırma mánisinen kelip shıqpaytuǵın qosımsha dep esaplawları kerek hám kóp auditorlar sonday dep esaplamoqdalar.

Biraq buxgalteriya esabatın dúziwshiler, odan paydalanıwshılar audit (ulıwma audit, bankler, fondlar, qamsızlandırıw kompaniyaları auditi) dawamında xızmet qanday bolıwı kerekligine azmaz basqasha qaraydılar. Mısalı, auditorlar uqıp hám kóp gonorar alıwǵa dawa etediler, buxgalteriya esabatın dúziwshiler hám odan paydalanıwshılar hár qanday jaǵdaylarda da tekseriwchilardan úlken, zárúrli suiste'mollarnigina emes, mayda suiste'mollami, esabattan barlıq buzılıwlardı ashıp taslawǵa nátiyjelililikti kútiwleri múmkin. Biraq, tájiriybeli auditor, ásirese endi isley baslaǵan auditor bul tarawlarda bárháma nátiyjeli isley almasligini kórsetip atır.

Tekseriletuǵın xojalıq sistemasınıń administraciyası auditorlar aldına itimal tutılǵan suiste'mollik faktlarini hám olardıń aqıbetlerin anıqlaw wazıypasın qoysa - bul basqa gáp. Mısalı, avtomobillerge texnikalıq xızmet kórsetiwshi iri bazanıń administraciyası óz aymaǵında jaylasqan eki ar-namıstaqil transport dúkanında usaqlap satıw sawda tuwrı yuritilayotganini tekseriwdi ótinish etdi. (Bul auditorlarning klient menen kelisim ilajları boyınsha xızmeti dep ataladı ). Bunday tapsırmanı orınlaw ushın, shubhasız tekseriwshiler bólek auditorlik testleri hám ilajların islep shıǵıwları qadaǵalawdıń tavar hám kassanı kútpegende inventarizatsiya qılıw, muǵdar esabın qayta tiklew, shubha tuwdırgan bólek hújjetler boyınsha qayta tekseriw ótkeriw sıyaqlı bólek usıllardan paydalanıwları kerek.

Ózbekstan Respublikasınıń jańa tahrirdagi Auditorlik iskerligi tuwrısındaǵı Nızamı mámleketimizde auditorlik iskerligin tiykarǵı shártlerin belgilep berdi. Bul iskerlikti yuridikalıq shaxs retinde auditorlik shólkemleri ámelge asıradı. Bunıń ústine xızmetkerler quramına málim talaplar da qoyıldı, soǵan muwapıq túrde auditorlik tekseriwlerin ótkeriwge sheklewler de Jorly Etildi. Házir ámel qılıp atırǵan sheklewler boyınsha hámme zat auditning halqaro standartlarına uyqas kelmeydi.

Bul hújjetler auditor (auditorlik shólkemi) iskerliginiń tek tiykarǵı (tuwrısıda hámmesin emes) shártlerin belgilep berdi. ministrler Mákemesiniń «

Bulardıń hammmasi jıynalıp, úlken muǵdardı quraydıki, óz auditorlarimiz eger qáwenderlerge shaqırıq etpesalar, buncha pulni tabıwları amri mahol. Sebebi házirgi waqıtta payda bolǵan jaǵdayda esap hám analiz salasındaǵı óz qánigelerimiz shet el degi óz kásipdoshlariga salıstırǵanda mámleketke talay kóp pul tólewge májbúr boladılar. Jaǵday sonday eken húkimettiń bul jumıslarınıń hámmesi «Auditorlik firmaları auditorlik iskerligin ámelge asırıw sıyaqlında olardıń ǵárezsizligi qosımsha kepillikleniwin támiyinlew maqsetinde» etilgeni haqqındaǵı gápleri tuwrılıǵına ıseniw qıyın. Xomly qıdırıwǵa májbúrli adamda qanday ǵárezsizlik, qanday qosımsha kepillik bolsın?

Bul mashqalanıń bir tárepi tek. Sanap ótilgen barlıq shártler dıqqat menen analiz etilse, taǵı bir zárúrli tárepti anıqlaw múmkin. Óytkeni bunday sharayatta «Beslik ushın hall bekkem ayaqqa túrmegen Ózbekstan auditorlik shólkemilarini, ásirese jalǵız tártipte isleytuǵın eń qımbatlı, joqarı maman auditorlarimizni engib shıǵıw múmkin (kóp mámleketlerde tap sonday bolǵan ). Bul mashqalanı sheshiwde álbette ǵárezsizlik principi zárúrli rol oynaydı.

Ǵárezsizlik auditorlik kásipiniń tiykarǵı principlerıden biri bolıp tabıladı. Aslini alǵanda bul professional fikmi bildiriwge, yaǵnıy óziniń hadallıǵı, hújdanı sofligi hám kásipine tiyisli minnetin orınlawǵa qalıs jantasıw tiykarında auditoring dárek beriwi wazıypasın orınlawına múmkinshilik beretuǵın turmıs tárizi bolıp tabıladı. Tómendegiler hámme tárepinen tán alıw etilgen: A) tolıq ǵárezsizlik ámelde bolmaytuǵın árman, lekin sonday ǵárezsizlikke erisiwge intilmay ótkerilgen tekseriw ulıwma óz mánisin joǵatadı ;

b) tekseriwchilaming bilim dárejesi keńeygen tárepke tekseriwdiń nátiyjesi artadı hám ǵárezsizlik dárejesi azayǵan tárepke pasayadi;

v) derlik bárháma tekseriwshiler ǵárezsizligin pasaytiruvchi faktorlar payda bolıwı múmkin;

g) kásipine tiyisli iskerlik menen shuǵıllanap atırǵan auditorlarning ǵárezsizikka erisiwge umtılıwı, olar dus keletuǵın unamsız faktorları isenimli saplastırıwları ushın tiykar bolıp xizmet etiwi kerek.

Auditorlar ǵárezsizligin zárúrli áhmiyetke iyelik etiwligi sebepli kásipimizning kóplegen wákilleri onı jańa tahrirdagi «Auditorlik iskerligi tuwrısında»gi Nızamǵa qosımsha kirgiziw kerekligin usınıp atırlar. Bul avtorlar Ózbekstan ushın jańa bolǵan bul principti eske alǵan bolsalar da onı aytıwda tezlik penen eki qıylı mánis shıǵıwına jol qoydılar : «Ǵárezsizlik» degen anıq túsiniktiń nızamında joq ekenligi auditorlik nızamda «

Jáhán tájiriybesinde bir qansha faktorlar hám jaǵdaylar tásiri nátiyjesinde auditor ǵárezsizligi dárejeleri azayıp barıp atır. Ulami hámmesin sanap ótiw qıyın, soǵan qaramay olardıń arasından tómendegileri ajıratıp kórsetiw múmkin:

a) auditor (qrisedly sub'ekt aktsiyalarına (obligatsiyalariga) waqtınsha bolsada iyelik etiwi, ulami birjalar, birjadan tısqarı sawdada satıp alıw hám qayta satıwı ;

b) ekonomikalıq sub'ekt administraciyası wákillerinen biri menen birgelikte basqa firmalardı shólkemlestiriw etiwi, onıń jumısshısı bolıwı yamasa administraciya xızmetkerlerin ózi yollagan bolıwı ;

v) soǵan uqsas básekishi gruppalardıń yamasa ekonomikalıq sub'ektine qarawlı gruppa jumısshısı bolıwı ;

g) ózi atqarǵan auditorlik xızmetlerin ushın óz auditorlik shólkemlerinen emes, tikkeley ekonomikalıq sub'ektten aqsha (finanslıq járdem, qarız hám sol sıyaqlılar )

alǵanı ;D) ekonomikalıq sub'ekt administraciyası hám wákillerine jaqın aǵayınliligi;

e) kóp jıllar bul ekonomikalıq sub'ektti tekseriwde surunkasiga qatnasqanlıǵı hám basqalar.

Ámelde auditor ǵárezsizligi maqset bolıwı, auditorlar da olardıń klientleri de, ulıwma jámiyet de sol maqsetke umtılıwı kerek. Bunday maqsetke málim dárejede eriwse boladı. Mısalı, auditor xızmeti ushın kóp qallarda onı yollagan klient shaxsın ózi aqsha tólewine qaramay auditor bul jumıstıl orınlaw ushın etarli dárejede ǵárezsiz bolıwı múmkin hám kerek. Bunnan tısqarı auditorga tekserilip atırǵan xojalıq sisteması tárepinen aqsha tolıqnishi eger bul sistema administraciyası jınayatlı jumıslarǵa botib qalmaǵan bolsa usınıs etilgen qánigege bólek isenim ańlatadı, hátte óz xojalıǵı júdá shubhalı, abırjı zonalami tolıq, tereń izertlew baslamashıları bolıwı da itimaldan holi emes. Basqasha aytqanda auditorning ǵárezsizligi (xızmeti ushın klientten aqsha alatuǵın notarius yamasa vrachning ǵárezsizligi sıyaqlı ) ulıwma puqaralıq jámiyeti Umtılıwı kerek bolǵan maqset bolıp tabıladı, bul jaqınlasıw málim dárejede múmkin hám Júdá zárúr bolǵan maqset bolıp tabıladı.

Auditor óz aldına qoyǵan maqsetine erisiw ushın áwele, hadallıq, qalıslıq, kásiplik uqıp hám ádep, jasırınlıq hám álbette, ǵárezsizlik principlerıge ámel qılıwı shárt. Keltirip ótilgen bul principler Ózbekstan Respublikası

" Auditorlarning kásibi oida ahloq Kodeksi" de bólek belgilengen. Auditorlik biziń túsinikmizdegi xojalıq iskerliginiń analizi, hújjetli tolıq baqlaw, balans schyotlarini tekseriw yamasa aytaylik, sud-buxgalterlik ekspertizasi emesligine qaramastan, auditorlar óz xızmet wazıypaların ámelge asırıw sıyaqlında joqarıda sanap utilgan jumıslar tártibi hám esap hám de qadaǵalaw -

analitik ámeliyattıń basqa tarawlarınan paydalanadılar. Óz klientleri arqalı batıs dúnyasınıń hám «Úshinshi mámleketlerdiń pútkil xojalıq qarjların rasında qadaǵalaw qılıp atırǵan shet elly auditorlik shólkemleri hám bankler Ózbekstan Ekonomikasın mikrodarajasida islewge hám Investitsiyaları tek ózleri ushın paydalı tarmaqlarǵa jumsawǵa áshkara múmkinshilik alıp atırlar, Jáhán ekonomikasın tiyisli strukturaların qáliplestirip, Ózbekstanda da házir sonday jumıs tutıp atırlar.

Sanap ótilgen máseleler jámiyetshiliktegi ámeldegi ózgerislerge, Ózbekstan auditorlik bazarınıń rawajlanıw mútajliklerine uyqas kelmeydi, sonıń menen birge mámlekettiń tolıq qanlı auditini qarar taptırıw hám rawajlandırıw wazıypası ekonomikanı turaqlılashtirishning eń túpkiliklilerinen bolmasada, zárúrli wazıypalardan birine aynalǵan jaǵdayǵa uyqas kelmeydi.

Ulıwma juwmaq etetuǵın bolsaq, Respublikamızda auditorlik tekseriwlvrini shólkemlestiriw hám ol jáne onıń nátiyjelerin ashtirish hám bahalawdıń maqseti xojalıq jurgiziwshi sub'ektler finanslıq -xojalıq iskerligin ámeldegi nızamshılıqqa tiykarlanıp hár tárepleme úyreniw hám analiz etiw, mashqalalardi anıqlaw hám de olardı saplastırıw maydanınan nátiyjeli usınıs hám usınıslar beriw bolsa, ekonomikada tutqan o'mi múlkshilik formasından qaramastan birinshiden, finanslıq -xojalıq iskerliginiń isenimli, qalıs hám ǵárezsiz auditorlik tekseriwinen ótkeriliwin támiyinlew, Ekinshiden, ámeldegi nızamshılıqtıń rawajlanıwlashtirilishi auditorlik xızmetiniń sapalı ótkeriliwin xoshametlewden ibarat esaplanadi.
Auditorlik tekseriw nátiyjelerin ulıwmalastırıwda juwmaq hám esabat ruv nátiyjelerin umumla dúziwdiń zárúriyatı

Auditorlik esabatın hám juwmaǵın qáliplestiriw audit jobası hám programmasınıń barlıq bólimleri boyınsha ótkerilgen auditorlik tekseriwi nátiyjelerin ulıwmalastırıw hám bahalaw processinde payda boladı.

Audit nátiyjelerin bahalaw jumısları tiykarlanıp tómendegilami óz ishine aladı :

⚫ jumısshı hújjetlerdi túsindirme beriw hám juwmaqlawshı jumısshı hújjetlerdi tayarlaw ;

⚫ anıqlanǵan kemshiliklerdiń saldamlılıq dárejesin bahalaw ;

auditorlik dálillerdiń etarliligini bahalaw ;

⚫ iskerlik kórsetip atırǵan kárxana principi menen baylanıslı faktorlardı bahalaw ;

⚫ buxgalteriya esabatındaǵı informaciyalami usınıw hám bayanlaw ;

⚫ esabat dúzilgeninen keyin júz bergen hádiyselami bahalaw ;

tekseriw nátiyjelert boyınsha auditoring klient-kárxana administraciyaına usınıs etetuǵın jazba informaciyaın dúziw;

• auditorlik esabatı hám juwmaǵın dúziw.

Auditorlik tekseriwi ótkeriw sıyaqlında tiykarlanıp tekserilip atırǵan xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń dáslepki hújjetleri, esap registrlari hám esabatlarında sáwlelendirilgen haqıyqıy informaciyalar analiz etiledi hám bahalanadı. Tek ayırım jaǵdaylardaǵana auditorlar shama hám esap -kitaplarǵa tiykarlanǵan finanslıq informaciyaları hám esap -kitaplarǵa tiykarlan bahalaydilar.

Atap ótiw kerek, tekseriw nátiyjeleri hám xojalıq jurgiziwshi sub'ekt qánigeleriniń esap -kitapların bahalawda auditorlar málim dárejede professional ıqtıyatlılıqqa ámel qılıwları zárúr.

Auditor tómendegi jaǵdaylardaǵı sıyaqlı, úlken saykes emeslikler bar ekenligin kórsetiwshi jaǵdaylardı ob'ektiv bahalawı zárúr :

⚫ xojalıq jurgiziwshi sub'ekt xızmetkerlerine málim bolǵan, biraq auditor

tárepinen ashılmaǵan qátelerdi anıqlaw faktlari; tekseriw ushın zárúr bolǵan, auditorga waqıtında usınıs etilmegen Dáslepki hújjetler yamasa maǵlıwmatlarǵa tiyisli xojalıq mámileleri;

⚫ qánigelerdiń esap -kitaplarındaǵı saykes emeslikler;

Inventarizatsiya nátiyjesinde anıqlanıp, akt hám salıstırıwlaw vedomostlari menen rásmiylestirilgen, lekin etarli dárejede analiz etilmegen hám dúzetilmagan úlken ayırmashılıqlar ;

úlken ayırmashılıqlardıń tastıyıqlanmaganligi hám auditor sorawlarına kutilgan Juwaplar alınbaǵanlıǵı ;

tekseriw ushın tańlap alınǵan, zárúr dáslepki hújjetler yamasa tiyisli ruxsat etiwshi kórsetpeler usınıs etilmegen xojalıq mámileleri. "

Auditor tóplanǵan dáliller etarliligini bahalawda bul jaǵdaylar anıqlanǵan basqıshnı (joybarlaw, audit ótkeriw) esapqa alıwı kerek. Sonıń menen birge, úlken qáteler xaterin dáslepki bahalaw hám tolıq tekseriw jobaları da itibarǵa alınıwı kerek.

Eger bunday jaǵdaylar joybarlaw basqıshında anıqlanǵan hám esapqa alınǵan bolsa, ol jaǵdayda auditor tóplanǵan dálillerdiń etarliligiga hám joybarlastırılǵan hám de qosımsha auditorlik ámellerin orınlawdıń maqsetke muwapıqlıǵına ataq beriwi zárúr.

Auditorlik tekseriwiniń tiykarǵı basqıshların ótkeriw nátiyjeleri audit ótkeriwden qoyılǵan maqsetke erisilgenlik dárejesin bahalaǵan halda programmasınıń «Depitor hám kreditor qarızlardı tekseriw» bólimi boyınsha ótkerilgen audit nátiyjelerin bahalawda tómendegi auditorlik ámellerin analiz qılıw hám bahalaw maqsetke muwapıq :

Auditorlar ádetde buxgalteriya balansı dúzilgennen keyingi tap audit ótkerilgen aqırǵı kunga shekem ámelge asırılǵan tólewlerdi de tekseredi. Bul tekseriw nátiyjeleri esap maǵlıwmatlarınıń isenimliligin jorly minnetlemelerdi balansda sáwlelendiriwdiń tolıqlıǵı hám shınlıǵı kózqarasınan bahalawǵa múmkinshilik beredi. Bul ámellerdi orınlaw nátiyjesinde ámeldegi minnetlemeler tolıq hám shın sáwlelendirilganligi tuwrısında alınǵan dáliller, buxgalteriya esabatı Dúzilgeninen keyin tolıqnǵan qarızlarǵa salıstırǵanda etarli dárejede dep bahalanishi múmkin. Sonnan keyin auditor tólewi tastıyıqlanǵan hám tastıyıqlanmagan qarızlar summalarınıń úlken-kishiligin bahalaydı.

Buxgalteriya esabatı dúzilgen kúnden aldın alınǵan barlıq schyotlar (jetkizip berilgen tovarlar, orınlanǵan jumıs hám kórsetilgen xızmetler ushın ) ámeldegi dáwirdegi esapta hám sol dáwir ushın dúzilgen esabatda sáwlelendiriliwi kerek. Sol sebepli buxgalteriya balansı dúzilgen sáneden keyin tayarlanǵan materiallar háreketi tuwrısındaǵı esabatlar hám schyotlardagi sáneler, múlk hám minnetlemelerdiń balansda tuwrı sáwlelendirilganligini tekseriw maqsetinde salıstırıwlanıwı maqsetke muwapıq.

Eger depitor hám kreditor qarızlardıń muǵdarı xojalıq jurgiziwshi sub'ekt finanslıq jaǵdayı ushın sezilerli dárejede bolsa, auditorlar esapqa alıwdıń tuwrılıǵı hám anıqlıǵın tekseriwi, sonıń menen birge, esap maǵlıwmatları boyınsha minnetlemelerdiń asırıp kórsetilmaganligini anıqlawları kerek. Bul halda dáslepki hújjetler maǵlıwmatları analitik esap registrlari (Jurnallar, oborot yamasa saldo vedomostlarida sáwlelendirilgen informaciyalar menen, aldın eń úlken qaldıqlarınan baslap (sebebi olar boyınsha asırıp kórsetiw múmkinshiligı kóbirek) salıstırıladı. Alınǵan maǵlıwmatlar boyınsha esap jazıwlarında (mısalı, bir schyotni esap registrida eki ret sáwlelendiriw hám soǵan uqsas ) minnetlemeler

(depitor hám kreditor qarızlar ) asırıp kórsetilish jaǵdaylarınıń úlken-kishiligin bahalaw zárúr.

Audit ótkeriw sıyaqlında bunday tastıyıqni alıw májburiy emes. Lekin, bul ámel kópshilik jaǵdaylarda úlken payda keltiriwi múmkin. Mısalı, buyım jetkizip beretuǵınlardan alınǵan Juwaplar tómendegilerdi tastıyıqlaw ushın isletiliwi

múmkin:

• buyım jetkizip beretuǵınlar boyınsha depitor qarızlar olardıń tıyanaqlı dawası esaplanadı ;

ARXIv OZ

⚫ buxgalteriya esabı maǵlıwmatları buyım jetkizip beretuǵınlarǵa barlıq ámeldegi qarızları ózinde sáwlelendiredi;

⚫ satıp alınǵan materiallıq resurslar, kórsetilgen xızmetler hám orınlanǵan jumıslar Tiyiwil esabat dáwirinde sáwlelendirilgen.

UZ

Bunda audit ótkeriw sıyaqlında kontragentlardan tastıyıǵın alıw zárúrligi tuwrısında gúwalıq beretuǵın faktorlardı belgilep qoyıw kerek: satıp alınǵan zatlami ishki baqlaw strukturasınıń boslıǵı ; mollyaviy máseleler; tavar -moddly baylıqlar boyınsha qaldıqlar shıǵarıwda yamasa qarızdarlami tekseriwde jol qoyılǵan qáteler tuwrısındaǵı faktlar; bir neshe buyım jetkizip beretuǵınlardan etilgen úlken satıp alınǵan zatlar, satıp alınǵan zatlar tuwrısındaǵı esabat buxgalteriya balansın dúziw sánesine tayarlanmagan. Tastıyıqlaw jumıslarınıń nátiyjelerin ulıwmalastırıp, bárinen burın, ulaming isenimliligin bahalaw zárúr. Bunda qarızlardıń jazba hám awızsha formada tastıyıqlanǵan muǵdarı hám áhmiyetliligi bahalanadı.

Jazba formada alınǵan dálil-tastıyıqlardı eń isenimli dep tán alıw qabıl etilgen. Jazba tastıyıqlerdiń isenimliligi olardıń tuwrı rásmiylestiriliwine baylanıslı. Tastıyıqler isenimliliginiń analizinen kelip shıǵıp, tastıyıqlanǵan hám tastıyıqlanmagan summalärning, úlken-kishiligi, sonıń menen birge minnetlemelerdiń isenimliligi tuwrısında auditor pikirin qáliplestiriw ushın alınǵan dáliller etarliligi bahalanadı.

Dáslepki hújjetlerdi tekserip shıǵıw yamasa depitor hám kreditor qarızlar tastıyıǵın alıw munasábeti menen auditorlar esap -kitapları esapqa alatuǵın analitik esap registrlarini tekserip shıǵıwı, hám de olardı Bas dápter maǵlıwmatları menen salıstırıwlashi kerek. Esap -kitap mámileleri esapqa alınatuǵın schyotlarni analiz qılıwda tómendegiler anıqlanıwı múmkin:

• buyım jetkizip beretuǵınlar schyotlari boyınsha depet qaldıqlar ;

lawazımlı shaxslar, direktorlar, baslıqlar, sho'ba hám baǵınıqlı kárxanalarǵa hám

basqa óz-ara baylanıslı táreplerden qarızlar summaları ;

⚫ buyım jetkizip beretuǵınlar menen esap -kitaplarǵa tiyisli hádden tıs úlken ońlawlar ;

daff ótip ketken yamasa o'tayotg dawa múddeti ótip ketken yamasa ótip atırǵan tólenbey qalǵan schyot-

fakturalar.

Barlıq belgi qoyılǵan summalar juwmaqlawshı jumısshı hújjetlerin tayarlawda

analiz etiliwi hám esapqa alınıwı kerek. Bul islerdiń nátiyjelerin basqa Alınǵan dáliller menen salıstırıwlaw maqsetke muwapıq. Mısalı, dawa múddeti ótip ketip atırǵan tólenbey qalǵan schyotlar hám buyım jetkizip beretuǵınlar menen esap - kitaplar boyınsha depet qaldıqlardıń anıqlanǵan summalarına maǵlıwmatlar muwapıqlıǵı tuwrısında tastıyıq alınıwı múmkin. Bul halda auditor analitik esap maǵlıwmatlarınıń isenimliligi haqqında etarli dálillerge iye boladı.

Egerde alınǵan tastıyıqler nátiyjelerine kóre kontragentda bunday qarızdarlıqtıń joq ekenligi anıqlansa, ol halda auditor analitik esap maǵlıwmatların isenimsiz dep bahalawı múmkin.

Analitik esap registrlari maǵlıwmatların Bas dápter menen salıstırıwlaw klient tárepinen waqtı -waqtı menen ótkeriletuǵın qadaǵalaw ilajı bolıp esaplanadı. Qaǵıydaǵa kóre, auditorlar etilgen salıstırıwlashlarni, anıqlanǵan ǵayrıoddiy summalardı analiz etedi, jámi summalardı qayta jıynap shıǵadı.

Auditorlik shólkemi bolsa, xojalıq jurgiziwshi sub'ekt administraciyaına jazba

túrde usınıs etiletuǵın auditorlik esabatı hám auditorlik juwmaǵında buxgalterlik esabatınıń isenimliligi tuwrısında ob'ektiv hám tiykarlanǵan pikir bildirgenligi ushın juwapker esaplanadı.

Auditor xojalıq iskerligin tekseriwde tómendegileri analiz etiwi kerek:

kárxananıń óz ustav iskerligi hám xojalıq programmasınıń orınlanıwı ; ⚫ustav kapitalın shólkemlestiriwdiń tuwrılıǵı jáne onıń óz iskerligi

maqsetlerine muwapıq isletiliwi; v. UZ

kárxanada ónimlerdi jetkizip beriw boyınsha shártnama minnetlemeleriniń orınlanıwın ishonarli, operativ esapqa alıwdıń dúziliwi, tayın ónimler jetkizip beriw minnetlemeleriniń orınlanıwın esapqa alǵan halda kárxana xızmetkerleri tárepinen belgilengen tártipke ámel etiliwi;

⚫mahsulotlarni tolıq hám waqıtında jetkizip bermegenlik nátiyjesinde kórilgen joytıwlar (járiymalar, penyalar, neustoykalar hám basqalar );

⚫chiqarilayotgan ónimlerdi jańalawǵa tiyisli gózlengen ilajlardıń orınlanıwı ;

⚫mahsulot sapası kórsetkishleri, brak hám sapasız ónim jetkizip bergenlik ushın kórilgen záleller;
Ónim shıǵarıw ritmi, ritmsiz islew sebepleri, táwliklik grafiklar atqarılmasligi áqibetinde kórilgen záleller;

⚫xom buyımlar, materiallar hám islep shıǵarıw chiqitlaridan aqılǵa say paydalanıw ;

⚫korxona jámááti maqsetlerdiń sisteması, hár bir xızmetkerge wazıypalardıń aqılǵa say bólistiriliwi;

da ekonomikalıq, da social maqsetlerge etiwishda barlıq xızmetkerler (jumısshınan tartıp bas direktorǵa shekem) ekonomikalıq máplerdi támiyinleytuǵın miynetke aqsha tólew sisteması ;

⚫mahsulot shıǵarıw hám satıw haqqındaǵı esabat maǵlıwmatlarınıń buxgalter lik esabı hám dáslepki hújjetler maǵlıwmatlarına tuwrı keliwi;

⚫mahsulotlar esabatına esabat dáwirinde tayarlanıp tamamlanmagan ónimlerdiń kiritilmegenligi hám esabatlarda basqa qosıp jazıw hám de shálkesliklerge jol qoyılmaganlig/. UZ

Auditorlik tekserisleri tájiriybesi sonı kórsetip atır -ki, xojalıq jurgiziwshi sub'ekt tárepinen qabıl etilgen esap siyasatı bólek ajralıp shıqqan quramly bólindilerde jıl dawamında hámme waqıt da izbe-iz qollanilmaydi.

Esap siyasatı tuwrısındaǵı informaciyalar, buxgalteriya esabatına beriletuǵın túsindiriwlerdiń zárúrli strukturalıq bólegi retinde auditorlik tekseriwi ob'ektlerinen biri esaplanadı. XIv. UZ

Bir tárepden, audit processinde, saylanǵan esap júrgiziw siyasatınıń xojalıq jurgiziwshi sub'ekt xarakteristikası hám shárt-shárayatlarına, sonıń menen birge ámeldegi qaǵıydalar hám ulıwmaqabıl etilgen esap júrgiziw ámellerine sáykes keliwin anıqlaw zárúr. Auditor qollanilayotgan buxgalteriya esabın júrgiziw qaǵıydaların, olar tiykarında esap procesiniń aqılǵa say hám qolaylı islengenligi, xojalıq jurgiziwshi sub'ekt múlkshilik hám finanslıq jaǵdayı tuwrısında tolıq hám isenimli oyda sawlelendiriwdi qáliplestiriwge tásiri kózqarasınan bahalawı kerek. Bunda esap siyasatın ámelge asırıw ǵárejetleriniń basqarıw maqsetleri ushın kárxana iskerligi tuwrısındaǵı zárúr informaciyalarǵa muwapıqlıǵın bahalaw kerek.

Bunday tekseriw nátiyjeleri pútkilliginshe auditorlik esabattıń analitik Bóleginde óz hákisin tabıwı hám jasırın saqlanıwı kerek. Sezilerli dárejedegi saykes emeslikler hám olardı jónge salıw qılıw boyınsha auditorlik shólkeminiń usınısları auditorlik esabatınıń nátiyje bóleginde sáwlelendiriliwi kerek.

Basqa tárepden, auditor buxgalteriya esabatınıń isenimliligi jáne onıń kárxana daǵı haqıyqıy jaǵdayına sáykes keliwi haqqında oy-órisler bildiriwi zárúr. Esap siyasatı sáwlelendirilishining isenimliligi tuwrısında auditorning pikiri kárxana kontragentlari juwmaqları hám hatti-háreketleriniń hasası esaplanadı. Buxgalteriya esabatlarınan paydalanıwshılar tekǵana cifrlardıń, bálki olarǵa berilgen Túsindirmelerge de yaǵnıy esap siyasatınıń mánisin ashıp beretuǵın informaciyalardıń isenimliligine de isenim payda etiwi kerek. Sebebi olarǵa tiykarlanıp finanslıq esabat qáliplestiredi. Mısalı, Ózbekstan Respublikası Ádillik ministrligi tárepinen N. 486 - nomer menen dizimge alınǵan N4 Tavar -materiallıq rezervlarni esapqa alıw» atlı BHMS dıń 26 hám 27 bántlerine muwapıq kárxananıń finanslıq esabatında tavar -materiallıq rezervlarni esapqa alıwǵa tiyisli informaciyalar bayanlainishi kerek.

Aqshalardı tiykarǵı qurallar qatarına kirgiziwge tiyisli usınıslardagidan parıq etetuǵın shegaralar belgileniw halları ámeldegi bolsa, kárxana olardı esap siyasatında kórsetiwi kerek. Arzan baha hám tez eskiradigan buyımlar qatarına kiretuǵın múlk muǵdarı qanshellilik kóp bolsa, esabat dáwiri sarp etiwleriniń summası sonsha joqarı hám payda kem boladı, uyqas túrde tolıqnatuǵın salıq muǵdarı da azayadı.

Auditor joqarıda keltirilgen máseleler qanshellilik Isenimli hám tolıq ashıp berilgenligin, sonıń menen birge, iskerlik predmeti talap etetuǵın, dáramat yamasa operatsion dáramat retinde gruppalanǵan dáramatlami tán alıw tuwrısındaǵı qararlar ne menen anıqlama bernishini anıqlawı kerek. Bunda auditor kárxanada esap siyasatın qabıllaw sıyaqlında iskerlik predmeti» tuwrısındaǵı máseleni sheshiwde qabıl etilgen faktorlardı (kereklilik, úzliksizlik hám soǵan uqsas ) itibarǵa aladı.

Sonday etip, buxgalteriya esabatınıń isenimliligin tastıyıqlaytuǵın auditorlik juwmaǵı esap siyasatı tuwrısındaǵı informaciyalarǵa da birdeyde tiyisli Bolıwı kerek. Buxgalteriya esabatına berilgen túsindiriwlerdiń kárxana daǵı rasında paydalanılıp atırǵan buxgalteriya esabın júrgiziw usıllarına saykes emesligi anıqlanǵanında auditorlik esabatınıń nátiyje bóleginde arnawlı túsindirmeler beriliwi zárúr.

2. 2. Auditorlik esabatı jáne onı dúziw tártibi

Auditning maqset hám wazıypalarınan kelip shıǵıp, ulıwmalastırılǵan hám bahalanǵan tekseriw nátiyjelerin keminde eki hújjet menen rásmiylestiriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:

1. Audit haqqındaǵı shártnamada názerde tutılǵan dáwir ishindegi kárxananıń

mollya-xojalıq iskerligin auditorlik tekseriwinen ótkeriw tuwrısında esabat ;

2. Buxgalteriya balansı hám finanslıq esabat boyınsha auditorlik juwmaǵı.

N:70 - Auditorlik esabatı hám finanslıq esabat tuwrısında auditorlik juwmaǵı» atlı AFMSga muwapıq auditorlik esabatınıń quramı tómendegishe (4- sızılma ):

Ózbekstan Respublikasınıń «Auditorlik iskerligi tuwrısında»gi nızamında

belgileniwishe: auditorlik esabatl auditorlik tekseriwiniń barıwı, buxgalteriya

esabın júrgiziwdiń belgilengen rejiminen anıqlanǵan shetke shıǵıwlar,

mollyaviy esabat daǵı qaǵıydabuzarlıqlar tuwrısındaǵı tolıq maǵlıwmatlardan,

sonıń menen birge auditorlik tekseriwi ótkeriw nátiyjesinde alınǵan basqa informaciyadan

ibarat bolǵan hám xojalıq jurgiziwshi sub'ekt basshısına, mal-múlkline, katnashchilari (aktsiyadorlari) dıń ulıwma jıynalısına jibergen hújjet (18-element ), 2

Auditorlik esabatı finanslıq esabattı auditorlik tekseriwinen ótkergen auditor (lar) tárepinen betma-bet imzolanishi kerek. Auditorlik esabatı auditorlik tekseriwiniń buyırtpashısına, buyırtpashınıń barlıq zárúr rekvizitlari kórsetilgen halda jónetiledi.

Auditorlik esabatınıń kirisiw bóleginde auditorlik shólkeminiń rekvizitlari, sonday-aq auditorlik iskerligin ámelge asırıw ushın berilgen litsenziyanıń nomeri hám sánesi, auditorlar hám auditorlik tekseriwinde qatnasqan basqa shaxslar haqqında maǵlıwmatlar, hám de auditorlik tekseriwin ótkeriw ushın tiykar hám xojalıq jurgiziwshi sub'ekt iskerliginiń ulıwma xarakteristikası kórsetiledi.

Auditorlik esabatınıń analitik bólegi auditorlik iskerligi milliy standartına tayanadi hám tómendegilerdi óz ishine aladı :

⚫ xojalıq jurgiziwshi sub'ektte ishki qadaǵalawdıń jaǵdayın tekseriw nátiyjeleri (tolıq bayanı ); ARXIv. UZ

⚫ buxgalteriya esabatı hám finanslıq esabattıń jaǵdayın tekseriw nátiyjeleri;

• qarjı-xojalıq iskerligin ámelge asırıw sıyaqlında nızamshılıqqa ámel etiliwin tekseriw nátiyjeleri;

salıqlar hám basqa májburiy tólewlerdi esaplaw hám de tólewdiń

tuwrılıǵın tekseriw nátiyjelerig • aktivler (aqshalar ) saqlanıwın tekseriw nátiyjeleri.

Kárxana daǵı ishki qadaǵalawdıń jaǵdayın tekseriw nátiyjeleri tuwrısındaǵı informaciyalar tómendegilerdi óz ishine aladı :

Ishki qadaǵalaw sisteması xojalıq jurgiziwshi sub'ekt iskerligi xarakteristikası hám kólemlerine sáykes keliwin ulıwma bahalaw ;

⚫ auditorlik tekseriwi sıyaqlında anıqlanǵan, ishki qadaǵalaw sistemasınıń xojalıq jurgiziwshi sub'ekt iskerligi xarakteristikası hám kólemlerine úlken sáykes kelmew jaǵdayların bayanlaw.

Xojalıq jurgiziwshi sub'ekt buxgalteriya esabı hám finanslıq esabatınıń Jaǵdayın tekseriw nátiyjeleri tuwrısındaǵı informaciyalar tómendegilami óz ishine alıwı kerek:

buxgalteriya esabınıń júritiliwi hám finanslıq esabattı dúziwdiń belgilengen rejimine ámel etiliwin bahalaw ;

buxgalteriya esabın júrgiziw hám finanslıq esabattı tayarlaw rejimin auditorlik tekseriwinen ótkeriw processinde anıqlanǵan úlken qaǵıydabuzarlıq jaǵdayların bayanlaw.

yurituchi sabekt omonica moll Xojalıq jurgiziwshi sub'ekt tárepinen qarjı-xojalıq iskerligin ámelge asırıw sıyaqlında nızamshılıqqa ámel etiliwin tekseriw nátiyjeleri tuwrısındaǵı informaciyalar tómendegilerdi óz ishine alıwı kerek:

• xojalıq jurgiziwshi sub'ekt tárepinen ámelge asırılǵan qarjı-xojalıq mámileleriniń nızamshılıqqa sáykes keliwin bahalaw ;

⚫ xojalıq jurgiziwshi sub'ekt tárepinen ámelge asırılǵan qarjı-xojalıq mámilelerin auditorlik tekseriwinen ótkeriw processinde anıqlanǵan úlken saykes emesliklerdi bayanlaw.

Salıqlar hám basqa májburiy tólewlerdi esaplaw hám de tólewdiń tuwrılıǵın tekseriw nátiyjeleri tuwrısındaǵı informaciyalar tómendegilerdi óz ishine alıwı kerek:

⚫soliqlar hám basqa májburiy tólewler boyınsha dúzilgen hám tiyisli organlarǵa usınıs etilgen t

⚫ salıqlar hám basqa májburiy tólewlerdi esaplawdıń belgilengen rejimin buzıw faktlarini, salıqqa ólshewli bazanı anıqlawdaǵı qatelami bayanlaw.

Aktivler saqlanıwın tekseriw nátiyjeleri aktivleri inventarizatsiya etiwge tıykarlanıwı hám olardıń rasında bar ekenligi hám de butligi tuwrısındaǵı informaciyalardı óz ishine alıwı kerek.

Auditorlik esabatınıń juwmaqlawshı bóleginde anıqlanǵan qáte-kemshilikler hám qaǵıydabuzarlıqlardı jónge salıw qılıw boyınsha auditorlik shólkeminiń usınısları, hám de xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń qarjı-xojalıq iskerligi natiyjeliligin asırıw boyınsha máslahátlar hám usınısları sáwlelendiriledi.

No 70 -AFMS ga muwapıq auditorlik shólkemi dúzilgen auditorlik esabatı Ushın nızamshılıqqa muwapıq juwapker esaplanadı. Sonıń menen birge, auditorlik esabatındaǵı informaciyalar maxfly esaplanadı jáne onı jarıyalaw múmkin emes. Bul informaciyalarǵa baylanıslı shaxslar informaciyalardı jarıyalalıǵi ushın nızamshılıqqa muwapıq juwapkerlikke tartıladı.

Auditorlik tekseriwiniń nátiyjeleri tiykarında dúzilgen esabatda kárxana qarjı-xojalıq iskerligi jáne onıń nátiyjeleriniń ulıwma jaǵdayı, sonıń menen birge, buxgalteriya esabın júrgiziw hám esabat dúziwdiń jaǵdayı, analiz jumıslarınıń dárejesi hám de kárxana daǵı esap -analiz xızmetkerleriniń xarakteristikası sáwlelendiriledi. Auditorlik esabatı maǵlıwmatları kárxana bazar sharayatlarına qanday iykemleseyotganligi hám tabıslı rawajlanıwı hám de paydasın kópaytira alıwǵa ılayıqlıǵın yamasa kerisinsheligin bildiriwi kerek. Álbette, tekserilip atırǵan kárxana daǵı jaǵday bezab kórsetilmasdan, auditorga usınıs etilgen informaciya haqıyqıy bolǵandaǵana intalarǵa berilmegen hám real auditorlik esabatı hám de juwmaq qáliplesedi. Keri jaǵdayda, auditorlik tekseriwi paydasız jáne onı ótkeriw ushın sarplanǵan aqsha bolsa zoe ketedi.

Auditor esabatda keltirilgen kemshilikler boyınsha olardı jónge salıw etiwge qaratılǵan óz usınısların da kórsetip ótiwi kerek. Lekin tekserilip atırǵan kárxana xızmetkerlerine jaqsılıq qılıw maqsetinde auditor shaxsan ózi dáslepki hújjetler, esap registrlari hám buxgalteriya esabatlarındaǵı qáteleri tuwrılashi ulıwma múmkin emes RXIv. UZ

Usınıń menen birge auditorlarga ol yamasa bul qolaysız faktlarni basqasha etip

jaqtılandıriwge yamasa tekseriwshiler ushın qolay juwmaq tuzib beriwge májbúrlew maqsetinde ruhly, Fizikalıq yamasa basqasha qısıwlar ótkergen jaǵdaylarda olar qatańlıq hám principiallıq menen jumıs tutıwları kerek.

Auditor anıqlanǵan qáte yamasa kemshilikler tuwrısında kárxana administraciyaına ańlatadı hám olardı ońlaw boyınsha anıq usınıslar beredi. Auditorlik tekseriwi processinde auditor finanslıq esabat klienttiń

finanslıq jaǵdayın tuwrı sawleleniwine kepillik alıw maqsetinde, arnawlı bir emlewlerdi ámelge asıradı. Sonıń menen bir qatarda, esabatda bir qatar buzib Kórsetiwler anıqlanmasdan qalıp ketiw xafvi bar ekenin biykar etip bolmaydı.

Auditorning finanslıq esabatda áhmiyetli dárejede burmalawlar ámeldegi bolıwı múmkinligi tuwrısındaǵı hár bir shubhası, óz shubhalarınan keshiw yamasa olardı tastıyıqlaw ushın, odan emlewlerdi keńeytiwdi talap etedi.

Mollyaviy esabat daǵı burmalawlar, yaǵnıy buxgalteriya esabın shólkemlestiriw hám júrgiziw boyınsha belgilengen qaǵıydalarǵa ámel etpeslik nátiyjesinde buxgalteriya maǵlıwmatların nadurıs sáwlelendiriw hám usınıwdı eki túri ámeldegi: kózaba etilgen hám bilmasdan ámelge asırılǵan.

Finanslıq esabatda kózaba etilgen burmalawları júz etiw tekserilip atırǵan ekonomikalıq sub'ekt xızmetkerleriniń aldınan bilgen halda háreket etiwi (yamasa háreket etpesligi) nátiyjesi bolıp tabıladı. Olar finanslıq esabattan paydalanıwshılardı shalǵıtish ushın paydakúnemlik maqsetinde ámelge asıriladı. Sonıń menen bir qatarda, auditor finanslıq esabat maǵlıwmatlarında burmalawlarǵa alıp keletuǵın ekonomikalıq sub'ektiniń jumısshısı tárepinen aldınan bilgen halda etken háreketleri (yamasa háreket etpesligi) tuwrısında juwmaq tek buǵan kepillikke iye bolǵan mekeme tárepinen shıǵarılıwı múmkinligin unutpasligi kerek.

Finanslıq esabatda bilmagan halda burmalawlar tekserilip atırǵan sub'ekt xızmetkerleri tárepinen bilmasdan turıp háreket etiwi (yamasa háreket etpesligi) nátiyjesi bolıp tabıladı. Olar esap jazıwları hám esap -kitaplar daǵı qáteler, esap tolıqlıǵı maydanınan qadaǵalaw etarli bolmaǵanlıǵı, esapta xojalıq iskerligine tiyisli waqıyalar, buyım-múlktiń bar ekenligi hám jaǵdayı nadurıs hákis etiliwi nátiyjesinde payda bolıwı múmkin.

Finanslıq esabattı kózaba hám bilmagan halda burmalaw áhmiyetli (yaǵnıy, olar finanslıq esabat isenimliligine sonday dárejede tásir etediki, nátiyjede joqarı maman paydalanıwshı mıń tiykarında nadurıs juwmaqlarǵa keliwi yamasa nadurıs qararlar qabıllawı múmkin) yamasa áhmiyetsiz bolıwı múmkin. Audit ótkeriw processinde auditorlik shólkemi finanslıq esabattı burmalaw táwekelchiligini bahalawı kerek. Bunda kózaba hám bilmagan halda da Burmalaw payda bolıwına tásir etiwshi arnawlı bir faktorlar bar ekenligin názerde tutıw kerek.

Burmalawla payda bolıwına sebep bolǵan ekonomikalıq sub'ekttiń Ishki xojalıq júrgiziw iskerligine tiyisli faktorlar tómendegiler bolıp tabıladı:

-ekonomikanıń daǵdarısıy tarmaqlarına úlken muǵdarda finanslıq qoyılmalardı ámelge asırıw ;

-ekonomikalıq sub'ekt satıwları (islep shıǵarıw ) kóleminiń tez ósiwine yamasa paydanıń kóp muǵdarda azayıwına aylanba aqshalardıń saykes emesligi;

- málim bir waqıt dawamında ekonomikalıq sub'ekttiń bir yamasa bir neshe buyırtpashılar yamasa buyım jetkizip beretuǵınlarǵa ǵárezli bolıwlıǵı ;

- paydanıń úlken muǵdarda ózgertiwge alıp keliwshi shártnamavly munasábetler ámeliyatında yamasa esap siyasatında ózgerisler;

- ekonomikalıq sub'ekt tárepinen, ásirese jıl aqırında, finanslıq nátiyjeler maikalatiga da chi de den tısqarı kelisimlerdi ámelge asırıw ;

-orınlanǵan xızmetlerge ashıqtan -ashıq saykes emes tólewler bar ekenligi;

-ekonomikalıq sub'ekt shólkemlestirilgen-basqarıw sisteması qásiyetleri, bul sistemada kemshilikler bar ekenligi;

- kapital quramı hám paydanı tastıyıqlaw qásiyetleri;

- buxgalteriya esabın júrgiziw hám finanslıq esabattı tayarlawda belgilengen qaǵıydalardan shetke shıǵıw.

Burmalawlar payda bolıwına sebep bóliwshi ekonomikalıq sub'ekt finanslıq -xojalıq iskerligin ámelge asırıwshı anıq bir tarmaq hám ulıwma

mámleket ekonomikasın qásiyetleri jaǵdayın hákis etiwshi faktorlar tómendegilerden Ibarat :

at/Tamat'] Y?, Inuཏn གrl -ekonomika tarmaǵı hám ulıwma mámleket ekonomikası jaǵdayı, krizis, depressiya yamasa rawajlanıw ;

-tarmaq krizis jaǵdayında bolıwı munasábeti menen ekonomikalıq sub'ekt krizis

jaǵdayına túsip qalıw múmkinshiligınıń asıwı ;

- ekonomikalıq sub'ekttiń islep shıǵarıw iskerligi, islep shıǵarıw texnologiyalıq Qásiyetleri.

ARXIv. UZ

Tekserilip atırǵan xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń finanslıq esabatında burmalaw ámeldegi bolıwın esapqa alıp, auditor shólkemi auditorlik emlewlerin islep shıǵıw processinde finanslıq esabat daǵı burmalaw táwekelchiligini bahalaydı. Sonıń menen bir qatarda, auditorlik shólkemi finanslıq esaporda burmalaw ámeldegi ekenligi jaǵdayların kózaba ızlep tabıwı usınıs etilmeydi.

tuvchi sub'ekttiń finanslıq Xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń finanslıq esabatında burmalaw anıqlanǵan halda auditorlik shólkemi olardı tekserilip atırǵan esabatqa barlıq áhmiyetli táreplerden tásirin bahalawı kerek.

Finanslıq esabatda burmalawlar anıqlanıwı munasábeti menen auditorlik shólkemi xojalıq jurgiziwshi sub'ektte burmalawlarǵa alıp keliwshi payda bolıwı múmkin bolǵan tómendegi kemshiliklerdi esapqa alıwı kerek:

ARXIv. UZ

- buxgalteriya esabı hám esabattı shólkemlestiriw hám júrgiziwge tiyisli nızamshılıq menen belgilengen tártiplerden shetke shıǵıwlar ;

- esabat dáwirinde bólek xojalıq operatsiyaların sawleleniwde hám buyım-mulkni bahalawda kárxanada qabıl etilgen esap siyasatina ámel etpeslik yamasa onıń

joq ekenligi;

- salıq hám valyuta nızamshılıqların buzıw ;

finanslıq esaporda burmalawlarǵa alıp keliwshi basqa qáte hám kemshilikler.

-

Finanslıq esabatda burmalawlar anıqlanǵanda auditor tómendegilerden kelip shıǵıp, islep shıǵılǵan auditorlik emlewlerin qaytaldan tuwrılap shıǵıwı

kerek:

kemshilikler túrlerinen;

kárxanada ámelge asırılǵan hám burmalawlarǵa alıp kelgenxato hám

- anıqlanǵan burmalawlar áhmiyetliligi dárejesinden;

- tekseriw dawam etkende burmalawlar kelip shıǵıwı táwekelchiligi

hám burmalawlar anıqlanmay qalınıwi táwekelchiligidan. Eger auditor jaǵdaylar boyınsha áhmiyetli burmalawdı anıqlasa, ol bul máseleni xojalıq jurgiziwshi sub'ekt administraciyası menen talqılawı kerek. Administraciya menen másele maydanınan talqılaw ótkerilgende auditor basqa maǵlıwmatlar hám administraciyanıń auditor sorawlarına juwapları tiykarlanǵanlıǵına mudamı da tuwrı baha bere almaydı hám, sol sebepli, ol haqıyqatlıqtan da pikirler hám oy-pikirlerde ayırmashılıqlar bar ekenligin kórip shıǵıwı kerek.

Eger auditor jaǵdaylar boyınsha áhmiyetli sózsiz burmalawlar bar ekenligine baqiqatdan da isenim payda etse, ol administraciyadan qaniygelik úshinshi tárep, mısalı, xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń yuristi menen máslahátlashishni ótinish etiwi hám alınǵan juwaptı analiz etiwi kerek.

Eger auditor basqa maǵlıwmatlar haqıyqıy jaǵdaydı burmalawı tuwrısında juwmaq shıǵarsa jáne bulardı xojalıq jurgiziwshi sub'ekt administraciyası tuwrılawdan bas tartsa, auditor óz kózqarası tuwrısında atqarıwshı komissiyaǵa jazba maǵlıwmat usınıwı hám keyingi háreketler tuwrısında óz yuristi menen máslahátlesiwi kerek.

Auditorlik shólkemi finanslıq esabatda burmalawlarǵa alıp keliwshi túrli qáte hám kemshiliklerdi aldın alıw ushın xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń ishki qadaǵalaw sisteması qaysı dárejede nátiyjeli ekenligin bahalawı kerek. Eger auditorlik shólkemi xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń finanslıq esabatında burmalawlar payda bolıwın aldın alıwǵa qaratılǵan ishki qadaǵalaw sisteması qábilet dárejesi (aldın názerde tutılǵannan ) tómenlew ekenligi tuwrısında juwmaqqa kelse, auditorlik shólkemi ishki qadaǵalaw sisteması isenimliligine bergen dáslepki bahosini qaytaldan kórip shıǵadı, hám, sol munasábeti menen, qollanılatuǵın auditorlik emlewler kólemi hám xarakteristikalarına anıqlıqlar kiritedi.

Audit Processinde finanslıq esabatda burmalawlar jaǵdayları anıqlaganda, auditorlik shólkemi olardı tiyisli túrde rásmiylestirilgen jumısshı hújjetlerinde tolıq sawleleniwi kerek

Auditorlik shólkemi finanslıq esabatda anıqlanǵan burmalawlar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı májburiy audit ótkeriwde finanslıq esabat tuwrısındaǵı auditorlik juwmaǵına, túrli maqsetler baǵdarında ótkerilgen Ǵayratlı audit ótkeriwde bolsa -auditorlik esabatına kirgiziwi kerek.

Eger buxgalterlik (finanslıq ) esaptı júrgiziw, tiyisli esabatlardı dúziw hám Ózbekstan Respublikası nızamshılıǵına ámel qılıw boyınsha kórsetilgen kemshilikler audit ótkeriw sıyaqlında buyırtpashı kárxana tárepinen dúzetilmasa, buxgalterlik (finanslıq ) esabattıń isenimliligin tastıyıqlaw múmkin emesligi tuwrısında auditorlik tekseriwiniń juwmaǵında jazıladı.

2. 3. Auditorlik juwmaǵı jáne onı dúziw tártibi

Auditorlik juwmaǵı buxgalterlik (finanslıq ) esabattıń strukturalıq bólegi bolıp, odan paydalanıwshılar ushın bul esabat isenimliligi informaciya deregi bolıp xızmet etedi. Buxgalteriya esabatınan paydalanıwshılar auditorlik juwmaǵında bayanlaingan pikirge súyene otirip, auditorga yamasa auditorlik firmasına Isenim ańlatadılar. Bul isenim, bárinen burın, auditor tárepinen orınlanǵan jumıstıń sapası menen

Qolga kiritiledi
Ózbekstan Respublikası «Auditorlik iskerligi tuwrısında»gi nızamında belgileniwishe, auditorlik juwmaǵı finanslıq esabattıń tuwrılıǵı hám buxgalteriya esabı júrgiziw rejiminiń nızam hújjetlerinde belgilengen talaplarǵa muwapıqlıǵı tuwrısında auditorlik shólkeminiń pikiri jazba formada kórsetilgen, xojalıq jurgiziwshi sub'ekt finanslıq esabatınan paydalanıwshılar ushın ashıq

bolǵan hújjet. ARXIv. UZ Auditorlik juwmaǵı auditorlik esabatı tiykarında dúziledi.

Auditorlik juwmaǵı auditor (auditorlar), auditorlik shólkeminiń basshısı

tárepinen imzolangan hám auditorlik shólkemi muhri menen tastıyıqlanǵan bolıwı

kerek (19 -element ).

Auditorlik shólkemi tárepinen islep shıǵılatuǵın auditorlik juwmaǵın

tayarlaw jumıslarında auditorlik iskerliginiń milliy standartları (AFMS)

qaǵıydalarınıń talapların inabatqa alıw zárúr. Auditorlik juwmaǵın tayarlawda

tiykarlanıp Na 70 Auditorlik esabatı hám finanslıq esabat tuwrısında auditorlik

juwmaǵı» atlı auditorlik iskerligi milliy standartınan (AFMS) paydalanıladı Audit nátiyjeleri kárxana daǵı Processler hám qarjı-xojalıq iskerligi nátiyjelerin shólkemlestiriw hám esapqa alıwdı hollsona sáwlelendiriwi kerek.

Basqasha etip aytanda, auditorlik tekseriwi múmkin shekem ob'ektiv bolıp, onıń juwmaǵı málim mániste xojalıq jurgiziwshi sub'ekt administraciyası ústinen shıǵarılǵan «hukm» esaplanadı.

Sonıń menen birge, mámleket shólkemleri tapsırig'iga qaray ótkerilgen tekseriw nátiyjeleri boyınsha dúzilgen auditorlik juwmaǵı Ózbekstan Respublikası protsessual nızamshılıǵına muwapıq tayınlanǵan ekspertiza juwmaǵına teńlestiriledi.

Auditorlik juwmaǵı ush: kirisiw, ta'kidlovchi hám juwmaqlawshı bólekten Ibarat bolıwı kerek.

1. Kirisiw bóleginde tómendegiler kórsetiledi:

- auditorlik shólkeminiń yuridikalıq adresi hám telefonlar ;

-litsenziyasınıń tártip nomeri: v. UZ

- auditorlik iskerligi menen shuǵıllanıw ushın litsenziya bergen organ atı hám berilgen waqtı, sonıń menen birge, litsenziyanıń ámel qılıw múddeti;

- auditorlik shólkemin mámleket dizimine alıw tuwrısındaǵı gúwalıǵınıń nomerl;

-auditorlik shólkeminiń esap -kitap schyoti;

- tekseriwde qatnasqan barlıq anditorlar hám de auditorlik shólkemi basshısınıń haslıı, atı -sharıfi.

auditorlik tekseriwi ótkeriw ushın tiykar hám xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń ulıwma xarakteristikası.

Usınıń menen birge auditorlik juwmaǵınıń kirisiw bóleginde tekseriwden ótkerilgen finanslıq esabatlar dizimi, sánesi hám esabat dáwiri kórsetilgen halda sáwlelendiriliwi kerek. Sonıń menen birge, kirisiw bóleginde auditorlik tekseriwinen ótkeriletuǵın esabattıń tayarlanishi hám isenimliligi ushın juwapkershilik xojalıq jurgiziwshi sub'ekt administraciyaına júkletiliwi, usı finanslıq esabat boyınsha berilgen auditorlik juwmaǵı ushın bolsa auditorlik shólkemi juwapker ekenligi kórsetiliwi kerek.

2. Auditorlik juwmaǵınıń to'kidlovchi bóleginde auditorlik juwmaǵı AFMSga muwapıq ótkerilgenligi aytılıwı kerek.

Ta'kidlovchi bólim finanslıq esabat hám basqa finanslıq informaciyalardıń isenimliligin hám nızamshılıqqa, hám de xojalıq jurgiziwshi sub'ekt finans- xojalıq iskerliginiń haqıyqıy jaǵdayına muwapıqlıǵın bahalawın kórsetiwi kerek. Sonıń menen birge, ta'kidlovchi bólekte ótkerilgen auditorlik tekseriwi pikir bildiriw ushın etarli tiykar beriwi tuwrısında auditorlik shólkeminiń tastıyıǵı sáwlelendiriliwi kerek. ARXIv. UZ

3. Auditorlik juwmaǵınıń juwmaqlawshı bóleginde xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń buxgalterlik (finanslıq ) esabatı isenimliligi hám nızamshılıqqa muwapıqlıǵın tastıyıqlaw tuwrısında jazıw jazıladı.

Tekseriw auditorlik shólkemi tárepinen ótkerilgende, auditorlik juwmaǵın auditorlik shólkeminiń basshısı yamasa auditorlik shólkeminiń ol kepillik bergen basqa jumısshısı imzolaydi hám auditorlik firması muhri menen tastıyıqlaydı.

Xojalıq jurgiziwshi sub'ekt tek auditorlik juwmaǵınıń juwmaqly bóleginigine mápdar shaxslarǵa usınıwı kerek. Sol munasábet menen auditorlik juwmaǵınıń analitik bólegi hám juwmaqlawshı bólegi bólek imzolanishi hám muhrlanishi múmkin. Auditorlik juwmaǵınıń eki túri ámeldegi: a) unamlı auditorlik juwmaǵı ; b) unamsız auditorlik juwmaǵı.

Ijobly auditorlik juwmaǵında buxgalterlik balans! hám finanslıq esabat kórsetkishleriniń isenimliligi auditor tárepinen tastıyıqlanadi. Qaǵıydaǵa kóre Unamlı auditorlik juwmaǵı auditorlik shólkemi xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń finanslıq esabatı onıń finanslıq jaǵdayı hám ámelge asırılǵan qarjı-xojalıq mámileleriniń Ózbekstan Respublikası nızamchiligi talaplarına muwapıqlıǵın ishonarli sáwlelendiredi degen pikirge kelingen waqıtta dúzilisi kerek.

Unamsız auditorlik juwmaǵı finanslıq esabat kárxananıń finanslıq jaǵdayı tuwrısında ishonarli maǵlıwmat bermegen hám buxgalterlik esabatı hám de onıń qarjı-xojalıq iskerligi esabı ámeldegi normativ nızamshılıq talaplarına uyqas kelmegen halda júrgizilgen waqıtta dúziledi. Bunday qáte-kemshilikler waqıtında dúzetilmasa finanslıq esabattan paydalanıwshıları shalǵıtishi múmkin.Unamsız auditorlik juwmaǵı dúziw auditorlik ámeliyatında kemnen-kem ushraytuǵın jaǵday bolıp, buǵan tómendegi arnawlı bir jaǵdaylar sebep bolıwı múmkin:

auditor tárepinen anıqlanǵan buxgalteriya esabatındaǵı qáte-kemshilikler Saldamlı hám salmaqlı bolǵan jaǵdaylar ; ayırım klient-kárxanalarda bunday jaǵdaylar ulaming ekonomikalıq nasharlıǵı menen birgelikte júzege, hátte ámel qılıp atırǵan kárxana principiniń aynıwına etip baradı ;

- finanslıq esabattı tastıyıqlaw ushın zárúr bolǵan dáslepki hújjetler, buxgalteriya esabı maǵlıwmatları hám esap registrlari hám de taǵı basqa hújjetlerdiń úlken bólegi kárxana administraciyası tárepinen usınıs etilgende; bunda auditorlik shólkemi payda bolǵan jaǵdaydan kelip shıqqan halda N70-AFMSga muwapıq auditorlik juwmaǵı dúziwden waz keshiwi de múmkin;

-jobly auditorlik juwmaǵı dúziwge tosqınlıq etetuǵın basqa ob'ektiv usan, jaǵday taqazosi payda bolatuǵın tarawdı sheklewler; jaǵdaylar da, atap aytqanda,

- klient-kárxana administraciyası finanslıq esabat maǵlıwmatların tiykarlanıp tuwrı dep, auditorlik qáteler hám anıq emeslikler tuwrısındaǵı tiykarǵı juwmaqları menen razı bolmaydıden, tiyisli esap jazıwların ońlawdı putkinley biykarlaw etiw jaǵdayları hám

hakozo.

Unamsız auditorlik juwmaǵı xojalıq jurgiziwshi sub'ekt tárepinen ámelge asırılǵan finanslıq hám xojalıq mámileleri finanslıq esabatda ishonarli hákis

ettirilgen, biraq nızamshılıqqa uyqas kelmaytuǵın jaǵdaylarda da dúziledi. Unamsız auditorlik juwmaǵın dúziwge, qaǵıydaǵa kóre, xojalıq jurgiziwshi

sub'ekttiń auditorlik shólkemi tárepinen anıqlanǵan qáte-kemshiliklami jónge salıw qılıw maqsetinde finanslıq esabatqa ózgerisler kirgiziw tuwrısında bildirilgen pikirge narazılıǵı sebep boladı.

Auditorlik tekseriwi nátiyjesinde anıqlanǵan qáte-kemshilikler xojalıq jurgiziwshi sub'ekt tárepinen dúzetilganda unamsız auditorlik juwmaǵı strukturaydı.

Auditor buxgalterlik esabı hám esabatınıń sapası tuwrısında isenim menen

auditorlik juwmaǵı dúze alıw ushın etarli dárejede isenimli dáliller toplay

almaǵan waqıtta juwmaq tuzmaydi. Bunday jaǵday auditorlik tekseriwi kóleminiń Sheklengenligi áqibetinde finanslıq esabat tuwrısında pikir bildiriw ushın auditorlik dálil-tastıyıqlar etarli bolmaǵanında júzege keledi.

Ózbekstan Respublikası nızamshılıǵına muwapıq shártnama dúziwshi auditorlik shólkemi hám klient-kárxana isbilermenlik sub'ektleri retinde teń haqılı sonda da mártebesi boyınsha teń bola almaydılar, sebebi auditorlik shólkemi tekseriletuǵın xojalıq sistemasın qadaǵalaw etedi. Bunnan klient-kárxana administraciyası auditorlik shólkeminiń juwmaq dúziwden waz keshiw múmkinshiligı aldınan anıqlanıp qoyılıwına kelisiwi kerek degen juwmaq kelip shıǵıwı múmkin. Ulıwma alǵanda, bunday itimallıq júdá kem ushraydı, biraq nızamshılıqta belgilep qoyılǵan.

Auditorlik juwmaǵı dúziwden waz keshiw ayırım arnawlı jaǵdaylarda júzege keledi. Bular ; auditor ǵárezsizligin joytıwı, balans dúzilgen sáneden keyingi júz bergen saldamlı hádiyseler yamasa jaǵdaydıń uǵımsızlıǵı, xojalıq jurgiziwshi sub'ekt tárepinen, yok! ayırım quramalı jaǵdaylar sebepli audit ótkeriw salasınıń sheklep qoyılıwı.

Auditoring juwmaq dúziwden waz keshiwi jazba túrde, No70-AFMS de kórsetilgen forma boyınsha rásmiylestirilip, onıń mazmunı oǵırı puqta tiykarlanǵan bolıwı kerek.

Auditorlik tekseriwlerinde auditorlik esabatı hám juwmaǵın dúziw hám de usınıwdı jetilistiriw

Buxgalteriya esabatın tekseriw baslanǵan waqıtta auditor balans jáne onıń basqa formalarınıń mazmunın kórip shıǵıp, olardıń arasından tekseriliwi kerek bolǵan anıq elementleri ajıratıp aladı. Óz-ara baylanıslı bolǵan bólek elementler auditor segmentine birlestirilishi múmkin; informaciyanı bahalawǵa dáwirli jantasıwdı támiyinleytuǵın auditor bul segmentlerdiń geyparaların qayta - qayta paydalanıwǵa májbúr boladı. Bul elementler hám segmentler arasından tómendegilami ajıratıp kórsetiw múmkin:

a) balans bólimleri hám olardıń qatnası (olar maydanınan analitik esabatlar ádetde ekonomikalıq sub'ekt hám auditor tárepinen ámelge asıriladı );

b) balanstıń bólimleri hám olardıń bólimler ishindegi óz-ara qatnası (auditor esabat daǵı qaldıq summalardıń haqıyqıylıǵın, olardıń óz-ara qatnası tuwrılıǵın informaciyanıń tek balans menen emes, basqa sırtqı kórinisler, turaqlı esap jazıwları menen óz-ara muwapıqlıǵın tekseredi);

v) esap regestrlaridagi jazıwlar, baslanǵısh hújjetler (tek buxgalteriyaǵa tiyisli emes, usınıń menen birge shártnamaǵa tiyisli hújjetler hám basqalar ham bolıp tabıladı).

Auditor óz wazıypasın atqara eken esabat daǵı informaciyanıń hár bir bólek elementi isenimliligin tastıyıqlaytuǵın bólek dálillerdi toplaydı. Dálillerdi baqlawda testlew sıyaqlında hám de ol yamasa bul xojalıq operatsiyalarınıń mánisin tekseriw sıyaqlında toplandı.

Sırtqı paydalanıwshılardan geyparaları Kóbinese buxgalteriya esabatın isenimliligin tastıyıqlaytuǵın ózleri ushın zárúr ekonomikalıq informaciya qosımsha dálillerdi alıwdı qalelaydilar. Bunı olar ózleri ǵárezsiz etiwleri yamasa tiyisli tekseriw ótkeriwdi basqa ǵárezsiz qániygelerge tapsırıwları múmkin.

Jıllıq buxgalteriya esabatı tuwrısında isenimli informaciya alıwdan kim kóbirek mápdarlıǵı kózqarasınan bul máselege taǵı qaytaylik hám ulami Ishki hám sırtqı mápdar táreplerge ajrataylik