«АВС» hisob tizimi («Activity-Based Costing») javobgarlik markazlari bo‘yicha tannarx hisob-kitobini «Direkt-kosting» usulidagi kabi doimiy (fixed costing) va o ‘zgaruvchan (veriable costing) xarajatlarga bo‘lib hisobga olishni, ammo asosiy e’tiborni faoliyat turlari va funksional xizmatlarga qaratishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.
Ustama xarajatlar
Yarim tayyor maxsulot ishlab chiqarish
Tayyor maxsulot ishlab chiqarish
Loyixalashtirish (smeta tuzish)
Faoliyat turlari bo’yicha xarajatlar guruhi
Xarajatlar markazlari
Obyektlari
Sexlar
Uchastkalar
Bo’limlar
1
2
3
Umuman, «АВС» tizimi faoliyat turlari bo‘yicha xarajatlar hisobini (xarajatlarning funksional hisobi) anglatadi.
Mazkur tizim bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar, jumladan Yevropa va Amerika korxonalari amaliyotida keng qo‘llaniladi.
Keltirilgan chizmadan ko‘rinib turibdiki, «АВС» tizimi ustama xarajatlar dinamikasini va mazkur xarajatlar turlarining kelib chiqish sabablarini, shuningdek ularni tayyor malisulot qiymatiga kiritish tartibini liisobga olishga imkon beradi.
0 ‘zgaruvchan xarajatlar malisulot tannarxiga kiritiladi, ular ishlab chiqarish xarajatlarini aks ettiradi. Doimiy xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilmaydi, balki m a’muriy-boshqaruv xarajatlari sifatida moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi, biroq amalda korxona faoliyatini yuritish uchun bozorni tadqiq etish, mahsulotlarni uzoq muddat bilan ishlab chiqarish, sotish va xizmat ko‘rsatishni rivojlantirish talab etiladi. Shu bois, hisob-kitoblarda marjinal xarajatlar va daromadlar yaxshi natija berishiga qaramay, «Direkt-kosting» tizimini qo‘llash faqat quyidagi sharoitlardagina samara berishi m a’lum boldi
Birinchidan, korxonaning bevosita xarajatlari umumiy xarajatlarning asosiy qismini tashkil etishi zarur. Ikkinchidan, korxonada ishlab chiqariladigan mahsulotning assortimenti va buyurtmalarning sonini oshirib yuborilmasligini nazorat qilish lozim. Bunday talablar qo‘yilganda xarajatlar hisobining awalgi tizimi korxonaning yangi strategik boshqaruv siyosatiga javob bera olmay qoldi.
Birinchidan, korxonaning bevosita xarajatlari umumiy xarajatlarning asosiy qismini tashkil etishi zarur. Ikkinchidan, korxonada ishlab chiqariladigan mahsulotning assortimenti va buyurtmalarning sonini oshirib yuborilmasligini nazorat qilish lozim. Bunday talablar qo‘yilganda xarajatlar hisobining awalgi tizimi korxonaning yangi strategik boshqaruv siyosatiga javob bera olmay qoldi.
«АВС» tizimida korxona ishchi operatsiyalar to ‘plami deb qaraladi. lsh jarayonida resurslar iste’mol qilinadi (materiallar, ish haqi, jihozlar) va muayyan natija yuzaga keladi. Resurslardan foydalanishni hisobga olgan holda parallel ravishda murakkab ishchi operatsiyalarini eng oddiy qismlarga bo‘lib chiqish yo‘li bilan korxonadagi ishlar miqdori va ketma-ketligini aniqlash «ABC»ni qo‘llashning boshlang'ich bosqichi hisoblanadi.
«АВС» tizimida korxona ishchi operatsiyalar to ‘plami deb qaraladi. lsh jarayonida resurslar iste’mol qilinadi (materiallar, ish haqi, jihozlar) va muayyan natija yuzaga keladi. Resurslardan foydalanishni hisobga olgan holda parallel ravishda murakkab ishchi operatsiyalarini eng oddiy qismlarga bo‘lib chiqish yo‘li bilan korxonadagi ishlar miqdori va ketma-ketligini aniqlash «ABC»ni qo‘llashning boshlang'ich bosqichi hisoblanadi.
«АВС» doirasida mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga qarab ishlar to ‘rtta tarkibiy qismga ajratiladi: Unit Level (donali ish), Batch Level (to’plamli ish), Product Level (mahsulotli ish) va Facility Level (umumishlab chiqarish xarajatlari). Bunday tasnif xarajatlar va turli ishlab chiqarish jarayonlari o ‘rtasidagi quyidagi bog'liqlikni o‘rganishga asoslanadi: mahsulot birligini ishlab chiqarish, buyurtmani ishlab chiqarish, mahsulotni ishlab chiqarish.
«АВС» tizimiga ko‘ra faoliyat turining natijasi — kost-drayver indeks o‘lchamiga, ya’ni taqsimot bazasiga ega bodishi muhimdir. Masalan, «Ta’minot xarajatlari moddasi uchun» «Sotib olishlar miqdori» kost-drayver bo‘la oladi, «Sozlash» moddasi uchun — «Sozlashlar miqdori».
«АВС» tizimiga ko‘ra faoliyat turining natijasi — kost-drayver indeks o‘lchamiga, ya’ni taqsimot bazasiga ega bodishi muhimdir. Masalan, «Ta’minot xarajatlari moddasi uchun» «Sotib olishlar miqdori» kost-drayver bo‘la oladi, «Sozlash» moddasi uchun — «Sozlashlar miqdori».
ABCni qodlashning ikkinchi bosqichi kost-drayver hisob-kitobi va ulaming har bir resurslarini iste’mol qilish ko'rsatkichlaridan iborat. Bu ko‘rsatkich ish bajarilishi birligi qiymatiga ko£paytiriladi. Mahsulot tannarxini hisoblash jarayoni — «АВС» tizimini amaliyotga qodlashning uchinchi bosqichini tashkil etadi.
Korxonaning faoliyat turlari va funksional xizmatlarining «АВС» tizimida hisobga olish, shuningdek investitsiyalash, xodimlar hisobi, kadrlarni boshqarish kabi sohalar faoliyatini sifatli baholashga imkon beradi.
