Avstraliya iNGİLİZCƏsinin leksik-semantik xüsusiYYƏTLƏRİ

KƏNAR AMİLLƏRİN TƏSİRİ

Bildiyiniz kimi, dilin leksik sisteminin inkişafına dildən kənar amillər: təbii coğrafi mühit, sosial, iqtisadi, mədəni və digər amillər təsir göstərir.

Məsələn, Avstraliya müstəmləkəçiliyinin başlanğıcında əvvəllər mövcud olmayan obyektlər və hadisələr laughing jackass, jackeroo və ya woolshed kimi yeni leksik yeniliklərin yaranmasına səbəb oldu. Bu yeniliklərin AuE-də nəzərə alınması və Avstraliya İngilis dili lüğətinin bəzi digər xüsusiyyətləri W. Ramson, S. Baker, J. Turner və digər Avstraliya alimlərinin əməyinin məhsuludur. U. Ramsonun sosioloji lüğət araşdırması ölkədəki müstəmləkəçiliyin başlanğıcından 1898-ci ilə qədər Avstraliyada İngilis dili araşdırmalarının, yəni ilk tarixi leksikoqrafik nəşrlərin gün işığına çıxana qədərki dövrünü əhatə edir.

Ramsonun araşdırma materialları bu mənada olduqca müasirdir. Müəllif zamanın sınağından çıxmış və avstraliyalıların ədəbi dilinin mülkiyyətinə çevrilərək söz halına gələn leksikanın bu elementlərin nəzərə almışdır.

Tam olaraq bu səbəbdən U. Ramsonun kitabı AuE-nin mövcud vəziyyətini anlamaq üçün çox maraqlıdır. Təhlil olunan leksik vahidlərdən bir çoxu istənlən arxaizmləri və ya tarixiliyi özündə ehtiva edir (blacktracker kimi –aborigen, meşədə gizlənən bir cinayətkarı tutmaq üçün polis tərəfindən istifadə edilən yerli əhali; superintendent- fermaların idarəedicisi,keçmiş zabitlərdən və ya türmə nəzarətçilərindən təşkil olunan ferma idarəediciləri və s). U.Ramsonun əsərinin dəyəri sözlərin nitqdə istifadəsi amilinin qiymətləndirilməsinə görə bir az azalır.

Bakerin başqa bir kateqoriyanı əsas götürərək leksik-semantik sistemə xas olan AuE və bəzən nadir hallarda istifadə olunan “qeyri-adi”, “rəngarəng Avstraliya” sözlərinə şişirdilmiş diqqət üçün ümumi sözləri tənqid etməsi təəsüf ki,Ramsonu digər tərəfə meyl etməyə vadar etmədi.

Yararlılıq meyarını rəhbər tutaraq yalnız avstraliyalıların leksik-semantik sisteminə aid olan "avstralizmlər" sözlərinin seçimi mübahisəlidir

Oxford lüğətinin tərtibçilərinə görə, BE leksikosemantik sisteminə eyni dərəcədə xas olan bloke sözü nümunərir. Bənzər bir vəziyyət hoax sözü ilə də müşahidə olunur, hansıki Amerikalıların normallaşmış nitqində tez-tez istifadə etdiyi "Təmiz Avstraliya"nı özündə ehtiva etmir.

Ümumiyyətlə, bir sıra əsərlərdə Ramson tərəfindən AuE lüğət ehtiyatının öyrənilməsi dilçilərin diqqətini İngilis dilinin leksik və semantik inkişafı probleminə, Avstraliyada, xüsusən də ilk dövrlərdə dil, xüsusən də ordu jarqonlarının "tematik genişlənməsi", idman terminologiyası, gənclərin nitqinə xas olan sözlərin istifadə xüsusiyyətləri və s. AuE lüğət araşdırmalarının canlandırılmasına kömək etdi.

Daha şematik, daha böyük həcmdə olsa da S.Bakerin əsərləri, xüsusən də onun “The A ustralian Language” kitabı diqqətəlayiqdir. Bu işdə geniş sosial-tarixi fonda İngilis dilinin lüğətinin "Avstraliya elementi" nin diaxronik təsviri verilir.

Menken'in "Amerikan Dili" əsəri, Bakerə görə Avstraliyada İngilis dili arasında mövcud olan dərin fərqlərin sübutu kimi yazılmışdır. “Britaniyadakı şeylər və əşyalar və bizimkilər bir-birindən o qədər fərqlidir ki, adi sözlərdən (əvvəldən) ya imtina etməli, ya da başqa mənalarda istifadə etməli və ya tamamilə istifadə edilməməlidir.

Yeni reallıqlar, ictimai həyat şərtlərinin dəyişməsi və s. əlbəttə ki, uyğun bir nominasiya tələb edir, lakin yeni bir "Avstraliya" dilinin doğumunu (və ya formalaşmasını) elan etməzdən əvvəl bir nəfər AuE-də dəyişikliklərin dərinliyini və miqyasının real qiymətləndirilməsini, bu dəyişikliklərin ona necə təsir etməyini, qrammatik quruluş, leksik-semantik, fonoloji və digər sistemləri verməlidir. Təəssüf ki, S. Baker bu istiqamətdə cəhdlər etmir.

Kitabın alt yazısında onun məqsədinin “...Avstraliyada İngilis dili və nitqinin öyrənilməsi "olduğu qeyd olunur, lakin bundan sonra müəllif razılaşmağı şərt qoyur "Avstraliya dili"nin bəzi terminləri geniş təfsir edilə bilər, bunu qəbul etmək lazımdır... “Avstraliya mənşəli hər hansı bir ifadə və ya İngilislərlə müqayisədə yeni ifadə, Avstraliyada istifadə edilən bir söz və ya ifadənin mənasını verməyə bilər "

Ancaq burada S.Baker kifayət qədər ardıcıl deyil, çünki Avstraliyada İngilis dilində ortaya çıxan "hər hansı bir ifadə" arasında müəllif əsasən yerli, jarqon və s. yəni dilin daha az olan elementlərini əsas götürür ki, bunla dilin leksik-semantik sistemini xarakterizə etmək, tədqiqatda sistemləşdirmək daha çətindir. Jarqon əlbəttə ki, millətin leksik toxumasının bir hissəsidir, amma onun söz ehtiyatındapayı əhəmiyyətsizdir.

Ümumiyyətlə, Avstraliya dili demək olar ki, tamamilə Avstralizmin tarixi təsvirinə həsr edilmişdir. Təsvir vəzifəsini asanlaşdırmaq üçün S.Baker avstralizmləri "Konseptual sahələr" prinsipi üzrə qruplaşdırır (geniş həcmli konsepsiyaların birləşdirdiyi qruplar "Ölkənin müstəmləkəçiliyi", "istənilən ölçüdə torpaq sahələri üzərindəki binalarla birlikdə "," şəhər dünən və bu gün " və s.).

Söz ehtiyatının bu cür qruplara birləşməsinin çox ixtiyari olduğu göz qabağındadır; ətrafında leksik vahidlərin birləşdirilməsinin həyata keçirildiyi anlayışlar çox həcmlidir, demək olar ki, sonsuzdur.

S. Baker üçün “konseptual sahə” yalnız müəyyən bir konsepsiya ilə əlaqəli söz və ifadələrin təhlil olunduğu bir növ arxa plandır, "spesifik bir Avstraliya rənglənməsi"dir. Yuxarıda göstərilənləri S.Bakerin “II Dünya Müharibəsi” nin konseptual sahəsi ilə birləşdirdiyi Avstralizmin nümunəsi göstərmək olar. Bu bölmə təxminən 600 söz və ifadədən ibarətdir. Onların böyük əksəriyyəti ordu jarqonudur (hava və dəniz jarqonları S. Boyker tərəfindən ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirilir). Bölmənin əksər söz və ifadələri, yox olan həqiqətləri və ya istifadəsiz formasiyaları əks etdirir,( woodpecker-19.5 kalibrli yapon pulemyotu, Uncle Tom- Feldmarşal Thomas Blamey).

Bu baxımdan, Avstraliya jarqonunun İngilis, Amerika, Rus jarqonlarından fərqi yoxdur (məsələn. İkinci Dünya Müharibəsinin itkin düşmüş Rus jarqonu "Alman işğalçılarına ölüm" (makhorka), "zateruxa", "kukruznik" (kəşfiyyat təyyarəsi)) və s.)

Bu vəziyyətdə, ordu jarqonunun bu sözləri və ifadələri hansıki daha sonra ümumi Avstraliya jarqonları kateqoriyasına və ondan Avstraliyalıların danışıq lüğətinə daxil olan sözlər müəyyən bir maraq doğurur, məsələn: nong, drongo - axmaq (müharibə zamanı əsgər jargonunda "zabit") to biudge - başqalarının hesabına məskunlaşmaq (ordu jarqonunda "hərbi xidmətin çətinliklərindən yayınmaq üçün")

Ordu jarqonundan olan bəzi sölər sonradan danışıq nitqində ifadələrə keçildi. Bu tematik qrupun leksik vahidlərinin (“konseptual sahə”) nəzərdən keçirilməsini konkretləşdirməyə çalışan müəllif, burada daha kiçik konseptual sahələri ayırır: “müharibənin başlanğıcı”, “zabit vəzifələri və rütbələri”, “ordu yeməyi”, və s. Bu, heç bir sistem olmadan, açıq-aydın, hər dəfə kifayət qədər müvafiq leksik vahid tapıldıqda ayrı bir sahə ayrılması prinsipinə uyğun olaraq, motivasız şəkildə edilir.

Sözlüyün təfsirində heç bir tutarlılığın olmaması, konseptual sahələrə uyğun olan linqvistik (leksik) sahələrdə də özünü göstərir. Hər şey leksik sahəyə daxil edilmişdir: sözlər (müxtəlif nitq hissələri), onların törəmələri, yerli dildən daxil olmalar (ingilis dilində təbiiləşdirilməmişlər də daxil olmaqla), sərbəst ifadələr.

AuE probleminin formalaşdırılması və çox sayda müxtəlif faktiki materiala əsasən S.Bakerin tədqiqatında göstərilən çatışmazlıqlar onun əsas üstünlüklərini azaltmır: AuE problemlərini araşdıran Avstraliya dilçilərinin yekdil rəyinə görə S. Bakerin "Avstraliya Dili" kitabı "Avstraliyada İngilis dilinin əsl ensiklopediyasıdır".

Təhlillər göstərir ki, AuE lüğətindəki Avstraliya elementi həqiqətən aşağıdakı sahələri əks etdirir: 1) ölkənin, şəhərlərin və əyalətlərin adları; 2) təbii coğrafi mühit; 3) flora və fauna; 4) həyat tərzi (insanlar, adətlər, idman); 5) ölkənin daxili hissəsi (üzərindəki binalarla birlikdə); 6) kənd təsərrüfatı (xüsusilə qoyunçuluq); 7) yerli əhalinin xüsusiyyətləri və onların həyat tərzi və digərləri.

Bu sahələrə əlavə olaraq leksik avstralizmlər nitqdə ayrıca daxilolmalar şəklində fəaliyyət göstərir (məsələn, müxalifət baş naziri - baş nazir: federal hökumətin baş naziri - ictimai və siyasi sahədə dövlət hökumətinin baş naziri).

Məhz bu sahələrdə "milli" ünsür ən qabarıq şəkildə seçilir ki, bu da artıq ölkənin adları və sakinləri ilə əlaqəli avstralizmlərlə tanış olduqda aydın olur.

Ölkənin adı, "yaxşı köhnə İngiltərə" ilə ənənəvi etnik və mədəni əlaqələr, Avstraliyanın şəhər və əyalətlərinin adları və ləqəbləri bütün bir sıra Avstraliyalizmrdə öz əksini tapmışdır. Avstralizmin bir nümunəsi qismən Commonwealth sözüdür. Bir İngilis, Yeni Zelandiyalı, Kanadalı üçün bu, İngilis Millətlər Birliyi deməkdir (Britaniya Birliyindən kəsilmiş bir forma ilə əlaqəli), bir avstraliyalı üçün bu söz Avstraliya deməkdir. Britaniya Millətlər Birliyi, Avstraliya üçün bu söz Avstraliya deməkdir. Bu vəziyyətdə Avstraliya elementi Yalnızca Birliyin mənalarından birində özünü göstərir (ümumiyyətlə millətlərin birliyi deyil, Avstraliya federal bir dövlət olaraq, "dövlətlərin birliyi" olaraq)

İngiltərə ənənəvi olaraq (yaşlı nəslin nitqində olsa da) ev və ya köhnə kontr kəlməsi ilə ifadə edilir. İngilis adalarından bir çox immiqrantın yeni immiqrant dalğası ilə Avstraliyaya gəldiyi zaman, II Dünya Müharibəsindən dərhal sonra AuE-də (onsuz da arxaizm kateqoriyasına keçən) bu leksik vahidlərin nəzərə çarpacaq dərəcədə canlanması maraq doğurur. Avstraliyalılar tərəfindən sonunculara qarşı bir qədər ironik münasibət öz ifadəsini ən məşhurlarının pommy və pom wog olduğu arqon ləqəblərinin istifadəsində tapdı.

Pommy(pom) sözü AuE-də uzun bir tarixə malikdir və mənşəyi qeyri-müəyyəndir. S. Baker sözün keçən əsrin ortalarında yarandığını və istifadəyə verildiyini düşünür. Avstraliyalıların fikrincə, İngilislər, görünür, qırmızı yanaqlı sağlam insanlarla əlaqəli idilər. Lakin, pommy sözünün əvvəldən bəri özünəməxsus bir emosional halı olduğu üçün, metaforik köçürmədə istehzanın da rolu ola bilər. Bəzi mənbələr wog sözünün II Dünya Müharibəsi dövründə Şimali Afrikadakı döyüşlərdə iştirak edən Avstraliya əsgərlərinin ordu dilindən AuE ədəbi lüğətinə daxil olduğunu göstərir. Wog lekseması onlar tərəfindən "ərəb", "ərəb" mənalarında işlənmişdir. Bu arada, bu məsələnin daha ətraflı araşdırılması bu leksemanın AuE-də daha əvvəl istifadə olunduğunu göstərir. Hər halda, 20-ci və 30-cu illərin əvvəllərində yazılı ədəbi mənbələrdə wog-un "mikrob", "virus" mənasında istifadəsini qeyd edilir. Buna görə: to get the wog ümumi dildə "soyuqlamaq", "xəstələnmək" deməkdir. Bunun bir nümunəsi, Yaponiyada xidmət edən avstraliyalılar tərəfindən "yapon", "yaponlar" mənalarında wog leksemalarının istifadəsidir. Son illərdə wog A&E-də "Avropadan bir immiqrant" mənasında istifadə olunur. Buna görə: pom wogs (pommies) - İngiltərədən gələn immiqrantlar, yank wogs - ABŞ-dan olan immiqrantlar mənasını verir.

İngiltərədə, ABŞ-da və digər İngilis dilində danışan ölkələrdə Avstraliyanı ifadə etmək üçün istifadə edilən ən məşhur danışıq lekseması “Down Under”-dir. Məsələn: Down Under Blunder - Avstraliyada populyar bir kitabın adıdır və “Avstraliyada: öz boşqabında” kimi tərcümə edilə bilər.

Obrazlılıq baxımından Avstraliya əyalətlərinin adları da maraq doğurur: Qərbi Avstraliya - Westralia, Groperland; Cənubi Avstraliya - the Wheat State; Queensland - Bananaland; Victoria - Cabbage Garden; Yeni Cənubi Uels - New South, , the Ma State, Ma, Ma; Şimali Ərazisi - the Top End; Tasmanya— Tassieland, Raspberry land,Apple İsland.