Axborot texnologiyalari

 

Axborot-kommunikatsion tizimlar va tarmoqlarda taxdidlar va zaifliklar 

 

Tarmoq texnologiyalari rivojining boshlang’ich bosqichida viruslar va kompyuter 

xujumlarining  boshqa  turlari  ta’siridagi  zarar  kam  edi,  chunki  u  davrda  dunyo 

iqtisodining  axborot  texnologiyalariga  bog’liqligi  katta  emas  edi.  Hozirda,  xujumlar 

sonining  doimo  o’sishi  hamda  biznesning  axborotdan  foydalanish  va  almashishning 

elektron vositalariga bog’liqligi sharoitida mashina vaqtining yo’qolishiga olib keluvchi 

hatto ozgina xujumdan kelgan zarar juda katta raqamlar orqali hisoblanadi.  

Misol  tariqasida  keltirish  mumkinki,  faqat  2003  yilning  birinchi  choragida  dunyo 

miqyosidagi yo’qotishlar 2002 yildagi barcha yo’qotishlar yig’indisining 50%ini tashkil 

etgan,  yoki  bo’lmasa  2006  yilning  o’zida  Rossiya  Federeatsiyasida  14  mingdan  ortiq 

kompyuter jinoyatchiligi holatlari qayd etilgan.  

 

Korporativ  tarmoqlarda  ishlanadigan  axborot,  ayniqsa,  zaif  bo’ladi.  Hozirda 

ruxsatsiz  foydalanishga  yoki  axborotni  modifikatsiyalashga,  yolg’on  axborotning 

muomalaga kirishi imkonining jiddiy oshishiga quyidagilar sabab bo’ladi: 

-  kompyuterda  ishlanadigan,  uzatiladigan  va  saqlanadigan  axborot  hajmining 

oshishi;  

-  ma’lumotlar  bazasida  muhimlik  va  mahfiylik  darajasi  turli    bo’lgan 

axborotlarning to’planishi;  

-  ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan axborotdan va hisoblash tarmoq resurlaridan 

foydalanuvchilar doirasining kengayishi;  

-  masofadagi ishchi joylar soninig oshishi;  

-  foydalanuvchilarni  bog’lash  uchun  Internet  global  tarmog’ini  va  aloqaning  turli 

kanallarini keng ishlatish;  

-  foydaluvchilar 

kompyuterlari 

o’rtasida 

axborot 

almashinuvining 

avtomatlashtirilishi. 

Axborot  xavfsizligiga  tahdid  deganda  axborotning  buzilishi  yoki  yo’qotilishi 

xavfiga  olib  keluvchi  himoyalanuvchi  ob’ektga  qarshi  qilingan  harakatlar  tushuniladi. 

Oldindan shuni aytish mumkinki, so’z barcha axborot xususida emas, balki uning faqat, 

mulk egasi fikricha, kommertsiya qiymatiga ega bo’lgan qismi xususida ketyapti. 

Zamonaviy  korporativ  tarmoqlar  va  tizimlar  duchor  bo’ladigan  keng  tarqalgan 

tahdidlarni  tahlillaymiz.  Hisobga  olish  lozimki,  xavfsizlikka  tahdid  manbalari 

korporativ axborot tizimining ichida (ichki manba) va uning tashqarisida (tashqi manba) 

bo’lishi  mumkin.  Bunday  ajratish  to’g’ri,  chunki  bitta  tahdid  uchun  (masalan, 

o’g’irlash) tashqi va ichki manbalarga qarshi harakat usullari turlicha bo’ladi. Bo’lishi 

---

 

- 10 - 

mumkin  bo’lgan  tahdidlarni  hamda  korporativ  axborot  tizimining  zaif  joylarini  bilish 

xavfsizlikni ta’minlovchi eng samarali vositalarni tanlash uchun zarur hisoblanadi. 

Tez-tez  bo’ladigan  va  xavfli  (zarar  o’lchami  nuqtai  nazaridan)  tahdidlarga 

foydalanuvchilarning, operatorlarning, ma’murlarning va korporativ axborot tizimlariga 

xizmat  ko’rsatuvchi  boshqa  shaxslarning  atayin  qilmagan  xatoliklari  kiradi.  Ba’zida 

bunday xatoliklar (noto’g’ri kiritilgan ma’lumotlar, dasturdagi xatoliklar sabab bo’lgan 

tizimning  to’xtashi  yoki  bo’zilishi)  to’g’ridan  to’g’ri  zararga  olib  keladi.  Ba’zida  ular 

niyati  buzuq  odamlar  foydalanishi  mumkin  bo’lgan  nozik  joylarni  paydo  bo’lishiga 

sabab  bo’ladi.  Global  axborot  tarmog’ida  ishlash  ushbu  omilning  yetarlicha  dolzarb 

qiladi. Bunda zarar manbai tashkilotning foydalanuvchisi  ham, tarmoq foydalanuvchisi 

ham bo’lishi mumkin, oxirgisi ayniqsa xavfli. 

Zarar  o’lchami  bo’yicha  ikkinchi  o’rinni  o’g’irlashlar  va  soxtalashtirishlar 

egallaydi.  Tekshirilgan  holatlarning  aksariyatida  ishlash  rejimlari  va  himoyalash 

choralari bilan  a’lo darajada  tanish  bo’lgan tashkilot  shtatidagi  xodimlar  aybdor bo’lib 

chiqdilar. Global tarmoqlar bilan bog’langan quvvatli axborot kanalining mavjudligida, 

uning ishlashi ustidan yetarlicha nazorat yo’qligi bunday faoliyatga qo’shimcha imkon 

yaratadi. 

Xafa  bo’lgan  xodimlar  (hatto  sobiqlari)  tashkilotdagi  tartib  bilan  tanish  va  juda 

samara  bilan  ziyon  yetkazishlari  mumkin.  Xodim  ishdan  bo’shaganida  uning  axborot 

resurslaridan foydalanish xuquqi bekor qilinishi nazoratga olinishi shart. 

Hozirda  tashqi  kommunikatsiya  orqali  ruxsatsiz  foydalanishga  atayin  qilingan 

urinishlar  bo’lishi  mumkin  bo’lgan  barcha  buzilishlarning  10%ini  tashkil  etadi.  Bu 

kattalik anchagina bo’lib tuyulmasa ham, Internetda ishlash tajribasi ko’rsatadiki, qariyb 

har bir Internet-server kuniga bir necha marta suqilib kirish urinishlariga duchor bo’lar 

ekan.  Xavf-xatarlar  taxlil  qilinganida  tashkilot  korporativ  yoki  lokal  tarmog’i 

kompyuterlarining  xujumlarga  qarshi  turishi  yoki  bo’lmaganida  axborot  xavfsizligi 

buzilishi  faktlarini  qayd  etish  uchun  yetarlicha  himoyalanmaganligini  hisobga  olish 

zarur.  Masalan,  axborot  tizimlarini  himoyalash  Agentligining  (AQSH)  testlari 

ko’rsatadiki,  88%  kompyuterlar  axborot  xavfsizligi  nuqtai  nazaridan  nozik  joylarga 

egaki,  ular  ruxsatsiz  foydalanish  uchun  faol  ishlatishlari  mumkin.  Tashkilot  axborot 

tuzilmasidan sasofadan foydalanish xollari alohida ko’rilishi lozim. 

Himoya  siyosatini  tuzishdan  avval  tashkilotda  kompyuter  muhiti  duchor 

bo’ladigan  xavf-xatar  baholanishi  va  zarur  choralar  ko’rilishi  zarur.  Ravshanki, 

himoyaga  tahdidni  nazoratlash  va  zarur  choralarni  ko’rish  uchun  tashkilotning  sarf-

harajati  tashkilotda  aktivlar  va  resurslarni  himoyalash  bo’yicha  hech  qanday  choralar 

ko’rilmaganida kutiladigan yo’qotishlardan oshib ketmasligi shart. 

Umuman  olganda,  tashkilotning  kompyuter  muhiti  ikki  xil  xavf-xatarga  duchor 

bo’ladi: 

1. Ma’lumotlarni yo’qotilishi yoki o’zgartirilishi.  

2. Servisning to’xtatilishi. 

Tahdidlarning  manbalarini  aniqlash  oson  emas.  Ular  niyati  buzuq  odamlarning 

bostirib kirishidan to kompyuter viruslarigacha turlanishi mumkin.   

Bunda  inson  xatoliklari  xavfsizlikka  jiddiy  tahdid  hisoblanadi.  1.1-rasmda 

korporativ  axborot  tizimida  xavfsizlikning  buzilish  manbalari  bo’yicha  statistik 

ma’lumotlarni tasvirlovchi aylanma diagramma keltirilgan. 

---

 

- 11 - 

 

1.1.-rasmda  keltirilgan  statistik  ma’lumotlar  tashkilot  ma’muriyatiga  va 

xodimlariga  korporativ  tarmoq  va  tizimi  xavfsizligiga tahdidlarni  samarali  kamaytirish 

uchun  xarakatlarni  qaerga  yo’naltirishlari  zarurligini  aytib  berishi  mumkin.  Albatta, 

fizik  xavfsizlik  muammolari  bilan  shug’ullanish  va  inson  xatoliklarining  xavfsizlikka 

salbiy  ta’sirini  kamaytirish  bo’yicha  choralar  ko’rilishi  zarur.  Shu  bilan  bir  qatorda 

korporativ  tarmoq  va  tizimga  ham  tashqaridan,  ham  ichkaridan  bo’ladigan  xujumlarni 

oldini  olish  bo’yicha  tarmoq  xavfsizligi  masalasini  yechishga  jiddiy  e’tiborni  qaratish 

zarur. 

 

---

 

- 12 -