Axborot texnologiyalari

2. Ma’ruza. Tarmoqdagi axborotga bo’ladigan na`munaviy hujumlar. 

Axborot xavfsizligi modellari 

 

Bo’lishi  mumkin  bo’lgan  tahdidlarni  oldini  olish  uchun  nafaqat  operatsion 

tizimlarni,  dasturiy  ta’minotni  himoyalash  va  foydalanishni  nazorat  qilish,  balki 

buzuvchilar turkumini va ular foydalanadigan usullarni aniqlash lozim. 

Sabablar,  maqsadlar  va  usullarga  bog’liq  holda  axborot  xavfsizligini 

buzuvchilarni to’rtta kategoriyaga ajratish mumkin: 

-  sarguzasht qidiruvchilar;  

-  g’oyaviy xakerlar;  

-  xakerlar-professionallar;  

-  ishonchsiz xodimlar. 

Sarguzasht qidiruvchi, odatda, yosh, ko’pincha talaba  yoki yuqori sinf o’quvchisi 

va  unda  o’ylab  qilingan  xujum  rejasi  kamdan-kam  bo’ladi.  U  nishonini  tasodifan 

tanlaydi,  qiyinchiliklarga  duch  kelsa  chekinadi.  Xavfsizlik  tizimida  nuqsonli  joyni 

topib,  u  maxfiy  axborotni  yig’ishga  tirishadi,  ammo  hech  qachon  uni  yashirincha 

o’zgartirishga urinmaydi. Bunday sarguzasht qidiruvchi muvaffaqiyatlarini fakat yaqin 

do’stlari-kasbdoshlari  bilan o’rtoqlashadi. 

G’oyali  xaker  —  bu  ham  sarguzasht  qiduruvchi,  ammo  mohirroq.  U  o’zining 

e’tiqodi  asosida  muayyan  nishonlarni  (xostlar  va  resurslarni)  tanlaydi.  Uning  yaxshi 

ko’rgan  xujum  turi  Web-serverning  axborotini    o’zgartirishi  yoki,  juda  kam  hollarda, 

xujum qilinuvchi resurslar ishini blokirovka qilish. Sarguzasht qidiruvchilarga nisbatan 

g’oyali xakerlar muvaffaqiyatlarini kengrok auditoriyada, odatda axborotni xaker Web-

uzelda yoki Usenet anjumanida joylashtirilgan holda e’lon qiladilar. 

Xaker-proffesional  harakatlarning  aniq  rejasiga  ega  va  ma’lum  resurslarni 

mo’ljallaydi. Uning xujumlari yaxshi o’ylangan va odatda bir necha bosqichda amalga 

oshiriladi. Avval u dastlabki axborotni yig’adi (operatsion tizim turi, taqdim etiladigan 

servislar  va  qo’llaniladigan  himoya  choralari).  So’ngra  u  yig’ilgan  ma’lumotlarni 

hisobga  olgan  holda  xujum  rejasini  tuzadi  va  mos  instrumentlarni  tanlaydi  (yoki  hatto 

ishlab  chiqadi).  Keyin,  xujumni  amalga  oshirib,  maxfiy  axborotni  oladi  va  nihoyat  

harakatlarining barcha izlarini yo’q qiladi. Bunday xujum qiluvchi professional, odatda 

yaxshi moliyalanadi va yakka yoki professionallar komandasida ishlashi mumkin. 

Ishonchsiz  xodim  o’zining  harakatlari  bilan  sanoat  josusi  yetkazadigan 

muammoga  teng  (undan  ham  ko’p  bo’lishi  mumkin)  muammoni  to’g’diradi.  Buning 

ustiga  uning  borligini  aniqlash  murakkabroq.  Undan  tashqari  unga  tarmoqning  tashqi 

himoyasini  emas,  balki  faqat,  odatda  unchalik  katiy  bo’lmagan  tarmoqning  ichki 

himoyasini  bartaraf  qilishiga  to’g’ri  keladi.  Ammo,  bu  holda  uning  korporativ 

ma’lumotlardan  ruxsatsiz  foydalanishi  xavfi  boshqa  har  qanday  niyati  buzuq 

odamnikidan yuqori bo’ladi. 

 

Yuqorida  keltirilgan  axborot  xavfsizligini  buzuvchilar  kategoriyalarini  ularni 

malakalari  bo’yicha  guruhlash  mumkin:  xavaskor  (sarguzasht  qidiruvchi),  mutaxassis 

(g’oyali  xaker,  ishonchsiz  xodim),  professional  (xaker-professional).  Agar  bu  guruhlar 

bilan  xavfsizlikning  buzilishi  sabablari  va  har  bir  guruhning  texnik  qurollanganligi 

---

 

- 13 - 

taqqoslansa,  axborot  xavfsizligini  buzuvchining  umumlashtirilgan  modelini  olish 

mumkin. 

 

Axborot  xavfsizligini  buzuvchi,  odatda  ma’lum  malakali  mutaxassis    bo’lgan  

holda kompyuter tizimlari va tarmoqlari xususan, ularni himoyalash vositalari xususida 

barcha narsalarni bilishga urinadi. Shu sababli buzuvchi modeli quyidagilarni aniqlaydi: 

  buzuvchi bo’lishi mumkin bo’lgan shaxslar kategoriyasi;   

  buzuvchining  bo’lishi  mumkin  bo’lgan  nishonlari  va  ularning  muhimlik  va 

xavfsizlik darajasi bo’yicha rutbalanishi;  

  uning malakasi xususidagi taxminlar; uning texnik qurollanganligining baxosi;  

  uning harakat harakteri bo’yicha cheklashlar va taxminlar.   

 

Tizimdan ruxsatsiz foydalanishga majbur etish sabablarining diapazoni yetarlicha 

keng:  kompyuter  bilan  o’ynaganidagi  xayajon  ko’tarinkiligidan  to  jirkanch  menedjer 

ustidan  xokimlik  xissiyotigacha.  Bu  bilan  nafaqat  ko’ngil  ochishni  xoxlovchi 

xavaskorlar,  balki  professional  dasturchilar  ham  shug’ullanadi.  Ular  parolni  tanlash, 

faraz  qilish  natijasida  yoki  boshqa  xakerlar  bilan  almashish  yo’li  orqali  qo’lga 

kiritadilar.  Ularning  bir  qismi  nafaqat  fayllarni  ko’rib  chiqadi,  balki  fayllarning 

mazmuni bilan qiziqa boshlaydi. Bu jiddiy tahdid hisoblanadi, chunki bu holda beozor 

shuxlikni yomon niyat bilan qilingan harakatdan ajratish qiyin bo’ladi. 

Yaqin  vaqtgacha  rahbarlardan  norozi  xizmatchilarning  o’z  mavqelarini 

suiiste’mol qilgan holda tizimni buzishlari, undan begonalarning foydalanishlariga yo’l 

o’yishlari  yoki  tizimni  ish  holatida  qarovsiz  qoldirishlari  tashvishlantirar  edi.  Bunday 

harakatlarga majbur etish sabablari quyidagilar: 

-  xayfsanga yoki rahbar tomonidan tanbehga reaktsiya;  

-  ish vaqtidan tashqari bajarilgan ishga firma haq to’lamaganidan norozilik; 

-  firmani  qandaydir  yangi  tuzilayotgan  firmaga  raqib  sifatida  zaiflashtirish 

maqsadida qasos olish kabi yomon niyat. 

Raxbardan  norozi  xodim  jamoa  foydalanuvchi  hisoblash  tizimlariga  eng  katta  

tahdidlardan  birini  tug’diradi.  SHuning  uchun  ham  xakerlar  bilan  kurashish  agentligi 

individual  kompyuter sohiblariga jon deb xizmat ko’rsatadilar. 

---

 

- 14 - 

Professional  xakerlar-hisoblash  texnikasini  va  aloka  tizimini  juda  yaxshi 

biladigan  kompyuter  fanatlari  (mutaassiblari)  hisoblanadi.    Tizimga  kirish  uchun 

professionallar  omadga  va  farazga  tayanmaydilar  va  qandaydir  tartibni  va  tajribani 

ishlatadilar. Ularning maksadi-himoyani aniqlash va yo’qotish, hisoblash kurilmasining 

imkoniyatlarini o’rganish va maqsadiga erishish mumkinligi to’g’risida  qarorga kelish. 

Bunday professional xakerlar kategoriyasiga quyidagi shaxslar kiradi: 

-  siyosiy maqsadni ko’zlovchi jinoiy guruhlarga kiruvchilar;  

-  sanoat josuslik maqsadlarida axborotni olishga urinuvchilar;  

-  tekin daromadga intiluvchi xakerlar guruhi. 

Umuman  professional  xakerlar  xavf-xatarni  minimallashtirishga  urinadilar. 

Buning  uchun  ular  birga  ishlashga  firmada  ishlaydigan  yoki  firmadan  yaqinda  ishdan 

bo’shatilgan  xodimlarni  jalb  etadilar,  chunki  begona  uchun  bank  tizimiga  kirishda 

oshkor  bo’lish  xavfi  juda  katta.  Xaqiqatan,  bank  hisoblash  tizimlarining  murakkabligi 

va  yuqori  tezkorligi,    xujjatlarni  yurgizish  va  tekshirish  usullarining  muntazam 

takomillashtirilishi  begona  shaxs  uchun  xabarlarni  ushlab  kolish  yoki  ma’lumotlarni 

o’g’irlash  maqsadida  tizimga  o’rnashishiga  imkon  bermaydi.  Professional  xakerlar 

uchun  yana bir qo’shimcha  xavotir-tizimdagi bir  komponentning  o’zgarishi  boshqa  bir 

komponentning  buzilishiga  olib  kelishi  va  xatardan  darak  beruvchi  signalga  sabab 

bo’lishi mumkin. 

Xakerlar  xavf-xatarni  kamaytirish  maqsadida  odatda  moliyaviy  va  oilaviy 

muammolarga  ega  bo’lgan  xodimlar  bilan  kontaktga  kiradilar.  Ko’pgina  odamlar 

hayotida xakerlar bilan to’qnashmasliklari mumkin, ammo  alkagolga yoki qimorga ruju 

qo’ygan xodimlar bilmasdan jinoiy guruh bi lan bog’langan qandaydir bir bukmekerdan 

qarzdor  bo’lib  qolishlari  mumkin.  Bunday  xodim  qandaydir  o’yin-kulgi  kechasida 

suhbatdoshining  professional agent ekanligiga shubha qilmagan holda ortiqcha gapirib 

yuborishi mumkin. 

 

---

 

- 15 -