Axborot texnologiyalari

4. Ma’ruza. Axborotni himoyalashning kriptografik usullari. Elektron 

raqamli imzo. 

 

Axborotning  himoyalashning  aksariyat  mexanizmlari  asosini  shifrlash  tashkil 

etadi.  Axborotni  shifrlash  deganda  ochiq  axborotni  (dastlabki  matnni)  shifrlangan 

axborotga o’zgartirish (shifrlash) va aksincha (rasshifrovka qilish) jarayoni tushuniladi. 

Axborotni  qayta  akslantirish  yordamida  himoyalash  muammosi  inson  ongini 

uzoq vaqtlardan buyon bezovta qilib kelgan. Kriptografiya tarixi – inson tili tarixi bilan 

tengdosh.  Hatto  dastlabki  xat  yozish  ham  o’z-o’zicha  kriptografik  tizim  hisoblangan, 

chunki  qadimgi  jamiyatda  faqat  alohida  shaxslargina  xat  yozishni  bilganlar.  Qadimgi 

Yegipet va Qadimgi Hindistonning ilohiy kitoblari bunga misol bo’la oladi. 

Xat yozishning keng tarqalishi natijasida kriptografiya alohida fan sifatida vujudda 

keldi.  Dastlabki  kriptotizimlardan  eramizning boshlaridayoq  foydalanilgan.  TSezar o’z 

xatlarida tizimli shifrlardan foydalangan. 

Kriptografik tizimlar birinchi va ikkinchi jahon urushlarida jadal rivojlandi. Urush 

yillaridan so’ng va hozirga qadar hisoblash vositalarining jadal rivojlanishi kriptografik 

usullar yaratishni tezlashtirdi va ularning mukammalligini oshirdi.  

Bir tomondan, kompyuter tarmoqlaridan foydalanish kengaydi, jumladan, Internet 

global  tarmog’i.  Bu  tarmoqda  begona  shaxslardan  himoyalanishi  zarur  bo’lgan 

hukumat,  harbiy,  tijorat  va  shaxsiy  xarakterga  ega  bo’lgan  axborotning  katta  hajmi 

harakatlanadi. 

Boshqa  tomondan,  qudratli  kompyuterlar,  tarmoqli  va  neyronli  hisoblash 

texnologiyalarining  paydo  bo’lishi  ochish  mumkin  emas  deb  hisoblangan  kriptografik 

tizimlarning obro’siga putur yetkazdi. 

Kriptologiya  –  axborotni  qayta  akslantirib  himoyalash  muammosi  bilan 

shug’ullanadi  (kryptos  –  maxfiy,  sirli,  logos  -  fan).  Kriptologiya  ikki  yo’nalishga 

bo’linadi  –  kriptografiya  va  kriptoanaliz.  Bu  ikki  yo’nalishning  maqsadlari  qarama-

qarshi. 

Kriptografiya  –  axborotni  qayta  akslantirishning  matematik  usullarini  izlaydi  va 

tadqiq qiladi. 

Kriptoanaliz  –  kalitni  bilmasdan  shifrlangan  matnni  ochish  imkoniyatlarini 

o’rganadi. 

Bu kitobda asosiy e’tibor kriptografik usullarga qaratilgan. 

Zamonaviy kriptografiya quyidagi to’rtta bo’limlarni o’z ichiga oladi: 

1.  

Simmetrik kriptotizimlar. 

2.  

Ochiq kalitli kriptotizimlar. 

3.  

Elektron imzo tizimlari. 

4.  

Kalitlarni boshqarish. 

Kriptografik  usullardan  foydalanishning  asosiy  yo’nalishi  –  maxfiy  axborotning 

aloqa  kanalidan  uzatish  (masalan,  elektron  pochta),  uzatiladigan  xabarning  uzunligini 

o’rnatish,  axborotni  (hujjatlarni,  ma’lumotlar  bazasini)  shifrlangan  holda  raqamli 

vositalarda saqlash. 

  SHunday qilib, kriptografiya axborotni shunday qayta ishlash imkonini beradiki, 

bunda uni qayta tiklash faqat kalitni bilgandagina mumkin. 

---

 

- 21 - 

Shifrlash  va  deshifrlashda  qatnashadigan  axborot  sifatida  biror  alifbo  asosida 

yozilgan matnlar qaraladi. Bu terminlar ostida quyidagilar tushuniladi. 

Alifbo – axborot belgilarini kodlash uchun foydalaniladigan chekli to’plam. 

Matn – alifbo elementlarining tartiblangan to’plami. 

Zamonaviy  ATlarida  qo’llaniladigan  alifbolarga  misol  sifatida  quyidagilarni 

keltirish mumkin: 

*  Z

33

 alifbosi – rus alifbosining 32 harflari va bo’sh joy belgisi; 

*  Z

256

 alifbosi – ASCII va KOI-8 standart kodlariga kiruvchi belgilar; 

*  Binar alifbo - Z

2

={0, 1} 

*  Sakkizlik yoki o’n oltilik alifbolar. 

SHifrlash  –  akslantirish  jarayoni:  ochiq  matn  deb  ham  nomlanadigan  matn 

shifrmatnga almashtiriladi. 

 

Deshifrlash  –  shifrlashga  teskari  jarayon.  Kalit  asosida  shifrmatn  ochiq  matnga 

akslantiriladi. 

Kalit – matnni shifrlash va shifrini ochish uchun kerakli axborot. 

Kriptografik  tizim  –  ochiq  matnni  akslantirishning  T  oilasini  o’zida 

mujassamlashtiradi.  Bu  oila  a’zolari  k  bilan  indekslanadi  yoki  belgilanadi.  k  parametr 

kalit hisoblanadi. K kalitlar fazosi – bu kalitning mumkin bo’lgan qiymatlari to’plami. 

Odatda kalit alifbo harflari ketma-ketligidan iborat bo’ladi. 

Kriptotizimlar simmetrik va ochiq kalitli tizimlarga bo’linadi. 

Simmetrik  kriptotizimlarda  shifrlash  va  shifrni  ochish  uchun  bitta  va  aynan  shu 

kalitdan foydalaniladi. 

Ochiq  kalitli  kriptotizimlarda  bir-biriga  matematik usullar  bilan  bog’langan  ochiq 

va  yopiq  kalitlardan  foydalaniladi.  Axborot  ochiq  kalit  yordamida  shifrlanadi,  ochiq 

kalit  barchaga  oshkor  qilingan  bo’ladi,  shifrni  ochish  esa  faqat  yopiq  kalit  yordamida 

amalga oshiriladi, yopiq kalit faqat qabul qiluvchigagina ma’lum. 

Kalitlarni  tarqatish  va  kalitlarni  boshqarish  terminlari  axborotni  akslantirish 

tizimlari  jarayoniga  tegishli.  Bu  iboralarning  mohiyati  foydalanuvchilar  o’rasida  kalit 

yaratish va tarqatishdir. 

Elektron  raqamli  imzo  deb  –  xabar  muallifi  va  tarkibini  aniqlash  maqsadida 

shifrmatnga  qo’shilgan  qo’shimchaga  aytiladi  (elektron  xujjatdagi  mazkur  elektron 

xujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan xolda maxsus 

o’zgartirish  natijasida  xosil  qilingan  hamda  elektron  raqamli  imzoning  ochiq  kaliti 

yordamida elektron xujjatdagi axborotda xatolik yo’qligini aniqlash va elektron raqamli 

imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo). 

Kriptobardoshlilik  deb  kalitlarni  bilmasdan  shifrni  ochishga  bardoshlilikni 

aniqlovchi shifrlash tavsifiga aytiladi. 

Kriptobardoshlilikning bir necha ko’rsatkichlari bo’lib, ular: 



  barcha mumkin bo’lgan kalitlar soni; 



  kriptoanaliz uchun zarur bo’lgan o’rtacha vaqt. 

Kriptografik tizim 

---

 

- 22 - 

Tk  akslantirish  unga  mos  keluvchi  algoritm  va  k  kalit  qiymati  bilan  aniqlanadi. 

Axborotni  himoyalash  maqsadida  samarali  shifrlash  kalitni  yashirin  saqlashga  va 

shifrning kriptobardoshliligiga bog’liq. 

Deyarli tub son – tub bo’lish ehtimoli 1 ga yaqin. 

Belgi – axborotni fiksirlangan uzunlikdagi ko’rinishi 

SHA – Secure Hash Algorithm ma’lumotni xeshlash algoritmi 

vaqtinchalik shtempel - vaqtni belgilab qo’yish mexanizmi 

Diffi  -  Xellman  algoritmi  –  ikki  abonent  o’rtasida  o’zaro  kalit  almashinish 

algoritmi 

Autentifikatsiya – shaxsini haqqoniyligini tasdiqlash.