Axborot tizimlari

6.1.-rasm. Elektron biznes tarkibi 

---

95 
- elektron tijorat (iste’molchi va va korporativ sektordagi elektron 
tijorat 

B2B biznes modeli, business-iste’molchi 

B2C, iste’molchi-
iste’molchi 

C2C, iste’molchi biznes uchun C2B va boshqalar); 
- Internet xizmatlari (shu jumladan, moliyaviy xizmatlar – 
Internet-savdo, internetbanking, internet sug‘urtasi; axborot xizmatlar 
qidiruv tizimlariga kirish, elektron kataloglar, elektron pochta va 
Internet-telefoniya; tibbiy, transport, sayyohlik osmon, ta’lim va 
maslahat xizmatlari); 
- kontentli Internet xizmatlari (tarmoqli ommaviy axborot 
vositalari, elektron gazeta, jurnal, radio va telekanallar); 
- elektron firmalar faoliyati (
offshor
dasturlash texnologiyalari 
bo‘yicha dasturiy ta’minotni ishlab chiqish, tizim ma’lumotlari 
saytlarni belgilash, reklama qilish va ularga xizmat ko‘rsatish, xosting 
va ro‘yxatdan o‘tkazish domenlar). 
Internet muhitidagi asosiy biznes modellari 
Internet muhitidagi asosiy biznes modellariga quyidagilar kiradi: 
B2B – biznes biznes uchun modeli Internet-texnologiyalar 
orqalikompaniyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani o‘z ichiga oladi. 
Masalan, firma tijorat takliflar uchun buyurtmani joylashtirishi 
mumkin, yеtkazib beruvchilardan joriy narxlarni haqida ma’lumot 
olish, shartnoma tuzish, to‘lovlarni olish yoki to‘lash, hujjatlarni taqdim 
etish. Bu Internetdagi faoliyat turi mahalliy korxonalari uchun eng 
istiqbolli hisoblanadi Bu model ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi tijorat 
aloqalarni yangi darajada va ular o‘rtasidagi hamkorlik munosabatlarni 
o
‘
rnatish uchun qulay zamin yaratadi. Bozor yanada ochiq bo‘lib, 
xorijdan materiallar va asbob-uskunalar importidan va hamkorlarni 
uzoq muddatli qidiruvdan ozod etadi. Elektron tijorat korxonaga jahon 
bozorida yuqori faollik uchun ko‘proq imkoniyat yaratadi. B2B tizimi 
bir vaqtni o‘zida oddiy foydalanavchilar ko‘ra oladigan va kirib 
turadigan ochiq ham alohida hamkorlar yoki ishchi guruhlar uchun 
yopiq bo‘lib, belgilangan texnologik vazifalarni bajaradi.
Funktsional jihatdan B2B resurslarida quyidagi guruhlarni 
ajratish mumkin: 
- Kataloglar. B2B turdagi saytning eng oddiy turi bolib, xaridorlar 
belgilangan narx bilan mol sotuvchini topadi. 
- Elektron birjalar. Kataloglarga qaraganda murakkabligi bilan 
farqlanadi va funktsional jihatdan haqiqiy o‘xshash. Don, qog‘oz, 

---

96 
metall va boshqalar kabi asosiy iste’mol tovarlari savdosi uchun 
ishlatiladi 
- Kim oshdi savdosi. Bunday saytlar funktsional jihatdan haqiqiy 
kim oshdi savdosiga va virtual B2C kim oshdi savdosiga o‘xshashdir, 
ammo B2B modelining o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ko‘pincha 
ortiqcha zaxiralarni sotish uchun ishlatiladi. 
- Elektron hamjamiyatlar. Biznesni yuritish uchun doimo odatiy 
bo‘lgan biznes operatsiyalarini bajarishni bildiradi. Biznesni olib 
borishda ishtirok etishi mumkin bo‘lgan boshqa ko‘plab sohalardan 
sheriklar bo‘lishini talab qiluvchi ko‘plab yo‘nalishlar mavjud. 
Masalan, har xil tadqiqotlar, g‘oyalar almashish. Internet sa’y-
harakatlar va manfaatlarga birlashish uchun vosita. 
B2C – biznes iste’molchilar uchun bugungi kunda eng ommabop 
elektron tijorat shakli hisoblanadi. Bunday holda, faoliyat to‘g‘ridan-
to‘g‘ri oxirgi iste’molchiga sotishga qaratilgan. B2C ning eng katta 
namunalaridan biri bu 
www.amazon.com
, Amerikada kitob savdosi 
bilan shug‘ullanadigan sayt bo‘lib dunyo bo‘ylab 50 million mijozga 
ega. Aynan shu sayt bir necha yil davomida Qo‘shma Shtatlardagi 
oddiy bukinistik bozorini barbod bo‘lishiga muvaffaq bo‘ldi. 
Internetga ulanish muammolar mavjud mintaqalarda, xavfsiz 
to‘lov tizimlar va yеtkazib berish xizmatlari ishonchli ishlashi 
sharoitlardagina B2C modeli iste’molchi uchun tovarlar va xizmatlarni 
yеtkazish nuqtai nazarifan yirik shaharlar va chekka mintaqalardagi 
korxonalar o‘rtasidagi farqlarni yo‘q qilish uchun samarali vosita 
hisoblanadi. B2C iste’molchilarga dunyoning istalgan nuqtasidan 
tovarlar va xizmatlarni yetkazib berishni osonlashtiradigan savdoning 
yangi texnologiyani yaratadi. B2C ning yana bir ijobiy tomoni 
vositachilarning minimal soni ishtirokida to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotish. 
Vositachilarsiz ishlash joylarda raqobatbardosh narxlarni belgilash va 
hatto ularni oshirish (vositachilarning ulushi bundan istisno), bu tabiiy 
ravishda foydaning o‘sishiga imkon beradi. 
C2C 

iste’molchi uchun iste’molchi, iste’molchilar jismoniy 
shaxslar o‘rtasida tovarlar va xizmatlarni sotishdan iborat. Ushbu 
holatda sayt xaridor va sotuvchi o‘rtasida vositachi vazifasini bajaradi. 
Masalan, 
yetakchi 
amerikalik 
www.ebay.com 
va 
www.molotok.ru har kim sotib olishi yoki sotishi mumkin bo‘lgan 
Rossiyaning yetakchi kim oshdi savdosidan biri. 

---

97 
C2B 

biznes uchun iste’molchi, iste’molchiga kompaniyalar 
tomonidan taqdim etilayotgan turli xil tovarlar va xizmatlarga narxini 
mustaqil ravishda belgilash imkoniyatini beradi. Ushbu turdagi elektron 
tijorat qolganlari bilan taqqoslaganda eng kam rivojlangan. Masalan, 
Amerikaning www.priceline.com kompaniyasi, bu uning xaridoriga 
narxni qo‘yishga imkon beradi. Shunday qilib, talab paydo bo‘ladi, bu 
so‘ralgan narxda savdo bo‘ladi degani emas. Sotuvchi, hozirgi talab 
ma’lumotlaridan foydalanib, yakuniy qaror qabul qiladi. C2B sayti 
broker vositachisi sifatida ishlaydi va xaridorlarning takliflari bilan 
shakllanadigan narx boyicha sotuvchini ahtaradi.