Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Materiyaning tuzilish

darajalari
Materiya va moddiy ob'ektlar xilma-xil ko‘rinishlarda va shakllarda uchraydi. Moddiy sistemalar tuzilishga ega, ya'ni u strukturali - turli xil strukturaviy elementlardan tashkil topgan bo‘ladi. Bunday elementlar va ulardan tashkil topgan moddiy ob'ektlar rivojlanishga egadir.
Materiya va moddiy sistemalar, ob'ektiv du­nyoning tu­zilishi xususiyatlariga ko‘ra, turli xil strukturaviy dara­jalardan tashkil top­gan bo‘ladi. Bunday darajalarni moddiy sis­temalarning tashkiliy tuzilishi va miqyosiy tuzilishiga qarab: a) tashkiliy-struktura darajalari va b) miqyosiy-struktura darajalariga ajratish mumkin.

Materiyaning tashkiliy-struktura darajalari. Mate­riyaning tashkiliy-struktura darajalari moddiy sistema­lar­ning tashkiliy jihatdan uyushganligi va faolligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Bu darajalar fazo-vaqt strukturasining sifatiy xususiyatlari bilan ajralib tu­radi. Ular: noorganik daraja («notirik tabiat»), organik daraja («tirik tabiat») va sotsial daraja («jamiyat») deb ataladi. Sifatiy jihatdan eng quyi darajada uyushgan va eng passiv (inert) daraja noor­ganik darajadir. Bu dara­jada atom yadrosi, yadro, atom va mole­kulalar majmuasi, mo­lekulyar birikmalar, jismlar, yer shari, osmon jismlari, Quyosh sis­temasi va boshqa planetar sistema­lar, yulduzlar to‘pi, Gallaktika, metagalaktika va koinotning quyi darajada uyushgan fazo-vaqt aloqadorliklari namoyon bo‘ladi. Bunga nisbatan uyushganroq va faolroq fazo-vaqt sis­temasi orga­nik daraja deyiladi. Unga organik molekulyar sis­temalar, tirik organizmlarning xilma-xil ko‘rinishlari, bir hujayrali suv o‘tlari va sodda jonivorlardan tortib, mu­rak­kab tuzilgan umirtqalilargacha, sodda hayvonlardan to maymun­lar va odamlargacha kiradi.
Odamlardan tashkil top­gan turli murakkablikdagi ijtimoiy sistemalar sotsial da­rajaga man­subdir. Bu darajada ongga, fikrga ega bo‘lgan in­sonlar faoliyat ko‘rsatganligi sababli u eng uyushgan va faol daraja hisoblanadi. Yuqorida aytilgan tashkiliy-struk­tura (tuzilish) darajalari bir-biridan moddiy aloqadorliklar sifati va miqdoriga ko‘ra, unda yetakchilik qiluvchi harakat shakliga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Masalan, noorganik darajada mexa­nik, fizik, ximiyaviy va geologik harakat shakllari faoliyat ko‘rsatsa, organik dara­jada yuqoridagi harakat shakllariga biologik harakat qo‘shiladi va u mazkur darajada yetakchilik qiladi, sotsial da­rajada yana bir harakat shakli ijtimoiy harakat faoliyat ko‘rsatib, u ushbu darajada yetakchilik qiladi³⁰³.


Materiyaning miqyosiy-struktura darajalari. Bu mod­diy sistemalarning bir-biridan mazkur sistemada hukmronlik qiluvchi fundamental kuchlar bilan farq qiluvchi darajalar­dir. Ular: mikrodunyo, makrodunyo va mega­dunyo deyiladi.

Mikrodunyoda kuchli va kuchsiz yadroviy o‘zarota'sir kuch­lari hukmronlik qiladi³⁰⁴. Bu kuchlarning ta'sir doirasi atom yadrosi va atom o‘lchovi bilan chegaralangandir. Kuchli yadroviy o‘zarota'sirlar atom yadrosining tarkibiy qismlari bo‘lgan proton va neytronlarning yaxlitligini, kuchsiz yadroviy o‘zarota'sir kuchlari esa atom strukturasining yaxlitligini ta'minlaydi. Bu kuchlar tufayli mikrodunyo o‘zining struktu­raviy yaxlitligini saqlaydi. Makrodunyoning strukturaviy yax­litligi esa elektromagnit o‘zarota'sirlari bilan saqlanadi. Elektromagnit o‘zarota'sir kuchlari atomlar va molekulyar brikmalarning, moddiy jismlarning struktura­viy yaxlitli­gini ta'minlaydi. Shu kuch tufayli yerda hayot mavjud, yorug‘lik mavjud. Megadunyo - bu gravitatsion o‘zarota'sirlar kuchi bilan chegaralangan eng katta moddiy ob'ekt - koinotdir. yer shari va uning atrofida Oyning ay­lanishi, sayyoralarning Quyosh atro­fida aylanishini ta'min­lovchi, Gallaktikamizning muayyan tu­zilishga egaligiga, butun Koinotning fazo-vaqt strukturasi tartibining mavjudli­giga gravitatsion o‘zarota'sir kuchlari mas'uldir. Bu kuchlar bo‘lmaganda edi dunyodagi hozirgi tartib va munosabatlar ham bo‘lmagan, mikro-, makro- va megadunyolar ham shakllanma­gan bo‘lar edi.
Xullas, materiya va moddiy ob'ektlarning strukturaviy yaxlitlikka ega bo‘lishida harakat va fazo-vaqt shakllarining, ularning asosida yotuvchi o‘zaroaloqadorlik kuchlarining roli hal qiluvchi ahamiyatga egadir.