Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Ismoiliylar tariqati VIII asrning o‘rtalarida shialik ichidagi ixtilof natijasida paydo bo‘ldi. Murosasiz shialar xalifalarga qarshi kurashni davom ettirish maqsadida alohida tariqatga birlashdilar (tariqatning nomi otasi imom Jafar as-Sodiq tomonidan imomlik merosidan mahrum etilgan Ismoil (vaf. 762) ismidan olingan).
Ismoiliylar, ta'qiblardan yashiringan Ismoilning o‘g‘li Muhammadni imom sifatida tan oldilar. Shunday qilib, ismoiliylar orasida yashiringan imomga ishonish paydo bo‘ldi. Yashiringan imomlar nomidan ish ko‘ruvchi targ‘ibotchilar, yashirin tashkilotlar paydo bo‘ldi. O‘z atroflariga mazlumlarni to‘plagan ismoiliylar xalifalikning turli mintaqalarida qo‘zg‘olonlar ko‘tardilar. Ismoiliylikning bir shahobchasi asosila IX-X asrlardagi dehqonlar harakatida katta o‘rin tutgan qarmatiylik tashkil topdi. Qarmatlar izdoshlarining asosiy qismi dehqonlar va kambag‘allardan iborat edi. Qarmatlar Bahraynda o‘z davlatlarini tashkil qildilar. Unda o‘ziga xos shaklda tenglik, demokratiya va o‘zaro yordam mavjud edi. Ammo teng huquqlilikdan faqat qarmatlarning o‘zlari foydalana olar edilar. Barcha asrga tushgan kishilar va qarmatlarga mansub bo‘lmaganlar qullarga aylantirilar va barcha huquqlardan mahrum etilardilar. Qarmatlar islomning hyech qanday rasm-rusumlarini bajarmas, sudxurlikka yo‘l qo‘ymas, muhtojlarga bepul yordam ko‘rsatar va soliqlarni bekor qilgan edilar. Qarmatlar ta'limoti ilg‘or mutafakkir va adiblar o‘rtasida shuhrat qozongan edi. Rudakiy, Al-Maariy, Nosiir Xisrav, Ibn Sino va boshqalar qarmatlar g‘oyasini qo‘llab-qo‘ltiqlagan edilar.
Ismoiliylar ta'limoti, ularning bir-biridan farq qiluvchi ikki turli guruhlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ikki qismga bo‘linar edi: tashqi, yoki ekzoterik (zohir) va ichki, yoki ezoterik (botin). Tashqi ta'limot, oddiy e'tiqod qiluvchilarga mo‘ljallangan bo‘lib, shialarning oddiy pand-nasihatlari va rasm-rusum talablaridan ko‘pam farq qilmas edi. Ichki ta'limot faqat yuqori bosqichlarda turgan, ko‘p narsa biluvchi tariqat a'zolariga mo‘ljallangan bo‘lib, Aflotun, Arastu, yangi aflotunchilik, yangi pifagorchilik, xristian gnostitsizmi ta'limotlari ta'siri ostida tashkil topgan murakkab tizimni tashkil qilar edi. Bu tizim bo‘yicha barcha mavjud narsalarning yagona ibtidosi oliy sir (al-g‘ayb ta'olo) bo‘lib, hyech qanday sifatlarga ega bo‘lmagan, nomuayyan, bilib bo‘lmaydigan, abadiy osoyishtalikda turgan, ya'ni «mutlaq-xudo»dir. U ijodiy javhar bo‘lgan Umumiy aql (aql al-kull) ni ajratib chiqardiki, u xudoning barcha sifatlariga egadir. Shuning uchun barcha ibodat va duolar unga qaratilgandir. Umumiy aql o‘zidan nur chiqarib-umumiy ruhni (nafs al-qull) vujudga keltirdi. Nomukammal bo‘lgan Umumiy ruh o‘zidan nur chiqarib-birlamchi moddani (hayyulo), u esa-yer, osmon va barcha yirik mavjudotlarni vujudga keltirdi. Bundan keyingi emanatsiya bosqichlarida-makon, zamon, komil inson kelib chiqdi. yetti bosqichdagi emanatsiya shunday tarzda vujudga keldi.
yetti bosqich umumiy xususiyatga ega bo‘lib, katta dunyo (makrokosm) ga ham, kichik dunyo bo‘lgan insonga ham xosdir. Demak, payg‘ambarlar va ularning yordamchilari ham yettita bo‘lgan, negaki, insoniyat tarixi yetti davr payg‘ambarligi: Odam, Nuh, Ibrohim, Muso, Iso, Muhammad (s.a.v.) va kelajakdagi Qoimdan iborat. Ismoiliylarning tabaqalanishi ham yetti bosqichdan tashkil topgan: notiq, somit, imom-barcha ismoiliylar boshlig‘i, hujja-mintaqaviy tashkilot boshliqlari, doya-mahalliy tashkilot boshliqlari, mazun - yashirin ta'limotni o‘rganishga ruxsat etilgan tashkilot a'zosi, va, nihoyat, mustajot - tashkilotga yangi kirgan, oddiy ismoiliy bo‘lib, unga yashirin ta'limotni o‘rganishga ruxsat berilmagan. Qarmatlarda ham ismoiliylarnikidan ayrim bir xususiyatlari bilangina farqlanadigan ilohiyot va falsafaga doir tizim mavjud edi.
Islom falsafasi ellinizm davrining falsafiy an'analari bilan yaqindan bog‘liqdir. Edessa (489) va Afina (529) dagi falsafiy maktablar yopilgandan keyin, Vizantiya cherkovi tomonidan nestorian va monofiziylarning ta'qib etilishi munosabati bilan ellinistik an'analarning Osiyoda yoyilishi Suriya va Eronga vizantiyalik olimlarning muhojirati bilan bog‘liq edi. Nisibin (Suriya) va Jundashopur (Eron) shaharlari nestorian va monofizitlarning falsafaga doir ishlarining asosiy markazlariga aylandi. Tabiblar, olimlar va faylasuflarning mashhur Iskandariya maktabi ham arablar hukmronligi ostida o‘z ishini davom ettirdi.
Suriya, Eron, Misr va Iberiya yarim orolida mavjud bo‘lgan aramey, yunon va lotin tillarini o‘rnini olgan arab tili xalifatda yashovchi arablar, forslar, turklar, barbarlar va boshqa xalqlarni madaniy jihatdan birlashtiruvchi qurolga aylandi. U turli irqiy guruhlarga mansub ma'lumotli kishilarning aloqa vositasiga, ya'ni fan va madaniyat tiliga aylandi.
O‘zining ilk bosqichida islom Makka xanifiyligining mafkurasi edi. VII-VIII asrlar orasida diniy e'tiqod masalalari bo‘yicha muhokama va bahs yuritadigan birinchi ilohiyot to‘garaklari va maktablari paydo bo‘la boshladi. Iroda erkinligi va taqdirga ishonish masalasi keskin bahslarga sabab bo‘ldi. Qur'onda unga ham, bunga ham muvofiq keladigan va bunday fikrlarni mustaxkamlaydigan oyatlarni topish mumkin edi. Ilk islomda insonning taqdiri va hatti-xarakatlari Xudo tomonidan belgilab qo‘yilgan degan e'tiqod rasm bo‘lgan ediki, Qur'onda ko‘rsatilgan insonning o‘z hatti-harakati uchun javobgarligi va gunoh ishlari uchun Xudo tomonidan jazolanishi haqidagi aqidaga qarama-qarshi edi. Ilgarilari unchalik anglanmagan ushbu qarama-qarshilik, ilohiyotchilar fikrini va diqqat-e'tiborini borgan sari ko‘proq jalb qila boshladi.
Agar Xudoning o‘zi tomonidan taqdirda belgilab qo‘yilgan bo‘lsa, inson qanday qilib o‘zining gunohli hatti-harakatlariga javob beradi? Agar xudo yomonlik manbai bo‘la olmaydigan bo‘lsa, u qanday qilib insonning gunohli ishlarini oldindan belgilab qo‘yadi? Insonning o‘z ishlari uchun javobgarligi, uning o‘z hatti-harakatlarida iroda erkinligiga egaligini ko‘rsatmaydimi, va gunohli ishlar xudo tomonidan belgilab qo‘yilishi mumkin emasmi? Bunday qarama-qarshiliklarni din o‘zining u yoki bu aqidasidan voz kechmasdan hal qilishga kuchi yetmaydi. Bu masala bo‘yicha bahslar VII-IX asrlar davomida jabariylar (arabcha-jabariya –majbur qilish, zo‘rlik, jabr), ya'ni insonning barcha hatti-harakatlari uning taqdirida azaldan belgilab qo‘yilgan degan fikr tarafdorlari bilan qadariylar (arabcha-qadariya-hokimiyat, ya'ni insonning o‘z hatti-harakatlari ustidan hokimiyati) o‘rtasida olib borildiki, ular fikricha, xudo adolatli bo‘lib, yomonlik manbai bo‘la olmasligi tufayli, gunohli hatti-harakatlar uning tomonidan oldindan belgilab qo‘yilishi mumkin emas. Demak, inson o‘z harakatlarida ozod bo‘lib, uning oqibatlari uchun haqtu Alloh oldida javob bermog‘i lozim.
Katta gunoh, taqdir va iroda erkinligi haqidagi masalalar sof diniy aqidaviy xususiyatga ega bo‘lib ko‘rinsalar ham, ular behuda emas edilar. Ular o‘sha zamonning muayyan siyosiy muammolari bilan yaqindan aloqador edilar. Masalan, og‘ir gunohning kechirib bo‘lmasligi tarafdori bo‘lgan xavorijlar Ummaviylar hokimiyatining qonuniyligini, ular islomda hokimiyat uchun urush boshlaganliklari uchun mo‘minlar qatorida hisoblamasdan, tan olmas edilar. Ana shu yerdan xalifa taxtini zo‘rlik bilan qo‘lga olganlarga nisbatan kurash olib borish zaruriyati kelib chiqar edi. Murjiylar esa, buning aksicha, ummaviy xalifalar hokimiyatini qo‘llab-qo‘ltiqlar edilar. Ularning fikricha, Ummaviylarni gunohlari uchun dinsiz hisoblash mumkin emas, nega deganda ular musulmon va xalifalardir. Ularga bo‘ysunish barcha musulmonlarning burchidir. Taqdir haqidagi bahs ham xuddi shunday siyosiy ahamiyatga ega edi. Taqdiri azalni tan olish Xudo tomonidan Muhammad (s.a.v.) risolatini oldindan belgilanganligini, demakki, Payg‘ambar vorislari bo‘lgan xalifalar hokimiyati qonuniyligini tan olish ma'nosini berar edi. Baraks, iroda erkinligi g‘oyasi, xalifalar hokimiyati qonuniyligini shubha ostida qoldirar edi. Shuning uchun jabariylar xalifalar tarafdori hisoblanar, qadariylar, shialar va ba'zi boshqa mazhab va oqimlar esa, ko‘p hollarda xalifalar hokimiyatiga qarshi harakatlar boshida turar edilar⁴⁴.
Taqdirning belgilanganligi g‘oyasi doimo «Muqaddas urush» olib borib, qo‘shni mamlakatlar xududlari va xalqlarini bosib olayotgan xalifalarga qo‘l kelar edi. Ikkinchi tomonlan bu g‘oya xarbiylarning o‘z taqdiriga ishonchini mustaxkamlab, ularning mutaassibligi va dadilliklarini oshirar edi.
Qadariylar ta'limotini keyinchalik o‘z ustozlari Hasan al-Basriyni (624-728) tark etgan shogirdlari bo‘lgan mu'taziliylar (arabcha-mu'tazila ajrab chiqqanlar) rivojlantirdilar. Mu'tazila ta'limotining asoschisi Vosil ibn Ato (699-748) edi. Bu o‘z ta'limotini aqlga tayanib bayon qiluvchi va shu davrga kelib Arab xalifaligiga Iskandariya orqali kirib kelgan yunon mantig‘i va falsafasining tushuncha va usullaridan foydalangan, birinchi falsafiy ilohiyot maktabi edi.
Mu'tazila oqimi tarixida muayyan mutafakkirlarning nomi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab guruhlar mavjud edi. IX va X asrlardagi asosiy maktablar Basra va Bag‘dod maktablari edi.
Barcha mu'taziliylar uchun umumiy birday narsa deb hisoblanadigan mezon sifatida beshta asosiy qoida (usul) xizmat qiladi:
1. Yakkaxudolik (tavhid) – ko‘pxudolik, antropomorfizm (odamlarga xos xususiyatlarning narsalar, jonivorlar va tabiat hodisalariga ham xos deb hisoblaydigan ibtidoiy tafakkur), hamda ilohiy mohiyatdan farq qiluvchi ilohiy sifatlarning haqiqiyli va cheksizligini muayyan mohiyatlar yoki ramzlar ekanligini rad qiluvchi Xudo haqidagi ta'limot.
Mu'taziliylar ilohiy mohiyatlar bilan bir xil hisoblanadigan mohiyatlar sifatini (bilim, hokimiyat, hayot) farq qilar edilar. Shuning uchun ularni cheksiz hisoblab, harakatlar sifatini (iroda, eshitish, nutq) yaratilgan deb qarab, ularni zamon bilan birga o‘sib boruvchi va o‘zgaruvchi va shuning uchun ham ilohiy mohiyatdan farq qiluvchi deb bilar edilar. Ana shu yerdan antropomorfizmni rad etish va Qur'onning yaratilganligini tan olish kelib chiqar edi.
Antropomorfizmni rad etib, ular Xudoning sifatlarini ham rad etdilar. Uni yagona, mavhum, bo‘linmas, aniqlab bo‘lmaydigan va bilib ham bo‘lmaydigan deb talqin qildilar. Abadiylik faqat Xudogagina xos bo‘lganligidan, Qur'on abadiy bo‘la olmaydi, negaki, bu narsa ikki tomonlama mangulikka olib keladi. Demak, Qur'on Xudo tomonidan yaratilgan va uning tomonidan ijod qilingan narsalardan biridir.
2. Adolat (adl) –ilohiy adolat insonning o‘z hatti-harakatlarida ozod bo‘lishini va Xudoning faqat «yaxshi» (al-aslax) ni yarata olishini nazarda tutadi. Undan hyech qanday yomonlikning chiqishi mumkin emas. Bu narsa iroda erkinligiga asos bo‘ladi va taqdirning azaldan belgilanganligini rad etishga olib keladi.
3. Va'da va qo‘rqitish (al-va'd va-l-va'id) - Xudo o‘z va'dasi va qo‘rqitishini amalga oshiradi. Agar u mo‘minlarga jannat, gunohkorlarga qo‘rqitib do‘zax va'da qilgan bo‘lsa, insonning qilmishi uchun Payg‘ambarning shafoati ham, hatto yaratganning rahm-shafqati ham, unga jazo berilishini o‘zgartira olmaydi.
4. O‘rtacha holat (al-manzila bayna-l-manzilatayn) –og‘ir gunoh qilgan musulmon, e'tiqod qiluvchilar safidan chiqadi (uni ilgarigidek dinga ishonuvchi hisoblovchi liberal murjiylarga qarama-qarshi), ammo dinsiz bo‘lib qolmaydi (qat'iyatli xavorijlar ta'lim bergandek) va ular o‘rtasida o‘rtacha holatda qoladi. Vosil ibn Ato bunday musulmonlarni gunohkorlar (fosiq) deb atadi, Hasan al-Basriy esa – ikki yuzlamachilar (munofiq) deb hisobladi. Bu narsa ular o‘rtasidagi ixtilofga sabab bo‘ldi. Mu'taziliylar fikricha, gunohkor odam musulmon jamoasi a'zosi sifatida o‘z huquqlarini saqlar, ammo xalifa yoki imom bo‘lib saylana olmas edi.
5. Buyruqlar va ta'qiqlar (al-amr va-l-ma'ruf va-n-naxi'an al-munkar) – bu qoida musulmonni barcha vositalar, shu jumladan, kuch ishlatishni ham, ya'ni qilichni ishga solishni ham istisno etmagan holda ezgulikni g‘alabasi uchun o‘z majburiyatini bajarib, uni amalga oshirishga yordam berishini talab qilar edi.
Xalifa Mutavakkil hukmronligi vaqtida boshlangan mu'taziliylarni ta'kib qilish sharoitida va umuman, «kalom»ga hujum davrida mu'tazaliy Al-Juboiy (vaf. 916) ning shogirdi va yangi «kalom» maktabi bo‘lgan ashariylikning asoschisi Abul Hasan al-Ashariy (874-933) uni an'anaviy diniy aqida bilan, ba'zida rasmiyatchilik uchungina bo‘lsa ham, murosasozlik yo‘li bilan saqlab qolishga urindi.
Shu davrdan boshlab «kalom» (arabcha-«ta'limot») nomini olgan ilk islom falsafasi ishlab chiqila boshlandi. Bu ta'limot tarafdorlarni mutakallimlar deb atadilar. Mutakallimlar an'anadan ko‘ra, aqlga tayanishning afzalligini ta'kidlar, «taqlid»ni rad etar va biror-bir nuqtai nazar va ta'limotni qabul qilishdan oldin ehtiyotkorlik jihatidan unga shubha bilan qarashni nasihat qilar edilar.
Ilgarigi ilohiyotchilardan farqli o‘laroq, Ashariy va uning izdoshlari ilk islomni mantik va falsafani, ya'ni aqliy usulni qo‘llash yo‘li bilan himoya qilishga urindilar. Ashariy taqdirga ishonish va iroda erkinli haqidagi ta'limotning ichki qarama-qarshiligini murosa yo‘li bilan hal qilishga urindi. «Kasb» nazariyasi unga taalluqli ediki, unga binoan qazo (qaror, hukm) Xudoning abadiy va umumiy irodasi bo‘lib, qadar (hokimiyat, iroda) esa, Xudoning qarorini dunyo hodisalariga qisman qo‘llanilishi edi. Inson ushbu ayrim olingan qarorni faqat o‘zinikidek «kasb etadi» yoki «o‘zlashtiradi». Bu nazariyaga muvofiq hatti-harakat Xudo tomonidan yaratiladi, ammo iroda erkinligiga ega bo‘lgan inson tomonidan kasb etiladi va bajariladi.
«Kalom»ning ilohiyotga doir masalalari taraqqiyotida ash'ariya maslakdoshlari o‘z ta'limotlarini mu'taziliylar bilan an'anaviy aqida tarafdorlarining nuqtai nazarlari o‘rtasiga qo‘ydilar. «Kalom» tarixida yangi bosqich XIII asrning boshidan, ayni mutakallimlar bilan faylasuflar, birinchi navbatda Ibn Sino maktabi o‘rtasida do‘stona aloqalar tiklangan vaqtda boshlandi. Bu tiklanish birinchilar uchun Shaxristoniy (1153 y.vafot etgan) va Faxriddin Roziy (1209 yil vafot etgan) asarlari tufayli tayyorlangan bo‘lsa, ikkinchilar uchun Nasriddin Tusiy (1274 yil vafot etgan) ijodi barakatidan muyassar bo‘lgan edi. Buning natijasida, Ibn Xaldun (1332-1405) qayd etgandek, oxirgi mu'taziliylar orasida «kalom» va «falsafa» muammolari shunday qo‘shilib ketgan ediki, bu fanlarni bir-biridan ajratib bo‘lmay qoldi⁴⁵.