Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

1-§. Ongning shakllari
Ong muayyan shakllarda, ya'ni fikr, shubha, e'tiqod, bilim va ishonch shakllarida mavjud bo‘lib, bular «ongning epistemik shakllari (grekcha episteme – bilim) nomini olgan.
Kishining yoki kishilar guruhining fikri ularning u yoki bu masala bo‘yicha nuqtai nazarlarini bildiradi va sub'ektning hayot yo‘liga, dunyoni his qilishga, dunyoqarashiga asoslangan, u ayrim shaxslarning individual tajribasi va butun sotsiumning kollektiv tajribasi bilan, shuningdek insonning va insoniyatning xotirasi bilan uzviy bog‘liqdir. Kishilar katta guruhlarining, butun ijtimoiy qatlamlarning ommaviy ongida ijtimoiy fikr mavjud bo‘lib, u jamiyat ehtiyojlariga va manfaatlariga oid jamiyat hayotining faktlari, voqyealari va hodisalariga nisbatan ijtimoiy munosabatni bildiradi.
Ongning boshqa bir epistemik shakli shubhadir. U shunday ma'lumotlarni, axborotlarni o‘z ichiga oladiki, ularning haqiqiyligi, ishonchliligi va foydaliligiga sub'ekt oxirigacha ishonmaydi, unda shu ma'lumotlar to‘g‘risida qat'iy fikr va bilim bo‘lmaydi. Shubha eski bilimdan yangisiga o‘tishda muhim ahamiyatga ega. Falsafiy fikr tarixida shubha bir necha bor ongli metodologik usul sifatida qurol qilib olingan (antik skeptitsizm, Dekartning universal shubha prinsipi, hozirgi zamon relyativizmi).
Shubhaga qarama-qarshi o‘laroq, e'tiqod ongning shunday shakliki, uni sub'ekt to‘g‘ri, haqiqiy, ishonchli va mantiqan ziddiyatli emas deb biladi. Shaxsning sub'ektiv e'tiqodi negizida quyidagi sabablar yotadi: muayyan ma'lumotlar, axborotlar va faktlarni isbotsiz, aksiomatik tarzda ishonchli deb qabul qilish hamda hamma tomonidan e'tirof etilgan fikrlarni va obro‘li, hurmatli shaxslarning fikrlarini tanqid va tahlilsiz qabul qilish. Faktlar, kuzatuv va turmush tajribasining ma'lumotlari, ilmiy nazariyalar va qonunlar, mantiqiy dalillar, amalda va fanda sinab ko‘rilgan qoidalar ob'ektiv e'tiqodning asosi hisoblanadi. Faqat sub'ektning o‘zi tomonidan chuqur anglab olingan, botinan qayta ishlangan, o‘zlashtirib olingan bilimgina uning haqiqiy va mustahkam e'tiqodiga aylanadi.
Ongning fikr, e'tiqod va shubhani o‘zida birlashtiruvchi, sintez qiluvchi shakli bilimdir. Bilim dunyoning sub'ektga ma'lum bo‘lgan, uning tomonidan o‘rganilgan va bilib olingan ob'ektiv xossalari va aloqalarining ideal ifodasidir. Yangi zamon fani va falsafasidan oldindan darak bergan o‘rta asr ingliz mutafakkiri Rodjer Bekon «Bilim - kuchdir» degan ajoyib hikmatni ta'riflab berdi. Darhaqiqat, haqiqiy, aniq bilim - bu inson amaliyotining kvintessensiyasi, mag‘izidir, insoniyatning ko‘p asrlik taraqqiyot tarixi davomida to‘plagan kollektiv tajribasidir. Bilimning absolyut va nisbiy tomonlari bo‘ladi. Bilimning nisbiy tomoni haqida Bertran Rassel bunday deb yozgan edi: «Har qanday bilim muayyan darajada shubhalidir va biz shubhalilikning qanday darajasida uning bilim bo‘lmay qolishini ayta olmaymiz»³¹⁷.
Ishonch ongning bilimga qarama-qarshi tomonidir. Bilim odamga ishonch bag‘ishlaydi, uni e'tiqodli qiladi, ishonch esa, garchi bilimning ko‘rinishi bo‘lmasa-da, e'tiqodning oliy darajasi sifatida namoyon bo‘ladi. Ishonch inson uchun chuqur shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lib, uning aytilgan fikrlarning, shu jumladan ob'ektiv dalillarga asoslanmagan fikrlarning, to‘g‘riligiga ishonchi komilligini bildiradi.
Ishonch bilan bilim o‘rtasida chuqur prinsipial farq bor. Agar ishonchda urg‘u odamning sub'ektiv ishonchiga berilsa, bilimda ob'ektivlik, haqiqiylik va ishonchlilik birinchi o‘ringa chiqadi. Shu bilan birga bilimda ham ishonch elementi bor: hozirgi zamondagi postindustrial jamiyatda ilmiy bilimlar obro‘si shu qadar kattaki, ularga amalda butun insoniyat shak-shubhasiz ishonadi. Fanning yuksak obro‘si, uning ko‘pdan-ko‘p natijalarining kundalik hayotga joriy etilishi ana shunday ishonch negizi bo‘lib xizmat qiladi. Ayni vaqtda ishonch darajasida bilimlar dogmalashtirilib, jonsizlantirib qo‘yiladi va shunda ishonchga tayanish konservativ asosga, shaxs ijodi va bilishining to‘sig‘iga aylanadi.