Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

1-§. Tarix falsafasining mazmuni va muammolari
Insoniyat bir necha ming yillik tarixga ega. Uning rivojlanish jarayonini tarix fani o‘rganadi. Tarix yunoncha Historian so‘zidan olingan bo‘lib, o‘tmish voqyealar haqida hikoyalar, bo‘lib o‘tgan hodisalar degan ma'noni anglatadi. U insoniyat o‘tmishining o‘ziga xosligini va umuman ko‘p xilligini manbaashunoslik va boshqa yordamchi fanlar tarixiy manbalari asosida o‘rganuvchi ijtimoiy bilimlar majmuini tashkil etadi.
Tarixiy jarayonlarning falsafiy tahlili bilan tarix falsafasi yoki istoriosofiya shug‘ullanadi. U mustaqil falsafiy fan sifatida o‘zining predmeti, kategoriyalar apparati va metodologik yondashuvlariga ega. Ilk bor «tarix falsafasi» tushunchasini Volter qo‘llagan. Nemis ma'rifatparvari Iogann Gotfrid Gerder (1744-1803) o‘zining «Insoniyat tarixi falsafasiga doir g‘oyalar» (1784) asarida ilk bor barcha xalqlarni o‘z ichiga qamrab olgan yagona umuminsoniy kelajakka olib keluvchi tarixiy jarayonning birligi g‘oyasini ilgari surdi. Jahon tarixiy jarayonini aynan shu tarzda anglashni u tarix falsafasining predmeti sifatida qaragan. Hozirgi davrga kelib, tarix falsafasi yoki istoriosofik bilimlar (jamiyat tarixining nazariy masalalari) tizimida uchta asosiy yo‘nalish ajratib ko‘rsatilmoqda. Bular: tarixiy jarayonni umumlashtirish (alohida «tarixlarni» yagona jahon tarixiga jamlash), tarixning ma'nosini axtarib topish va tarixiy bilish metodologiyasini yaratish⁴¹³dan iborat.
Tarixni falsafiy anglash jiddiy tadrijiy rivojlanishni kechirdi. Qadimgi Sharqda tarix tabiatdagi narsalarning va yil fasllarining almashinuvi kabi abadiy o‘z holiga qaytish jarayoni sifatida talqin etilgan. Masalan, Qadimgi Hind falsafasida hayotning harakati abadiy shaklda borishi (sansara) ta'limoti va u bilan bog‘liq kishilarning u yoki bu qilmishlari uchun beriladigan mukofotning muqarrarligi sifatida karma qonunining mavjudligi xaqidagi g‘oyalar muhim ahamiyat kasb etadi.
Qadimgi Yunonda, xususan, Geraklit ta'limotida an'anaviy shaklda tarixning davriy paradigmasi birinchi bor o‘z ifodasini topdi. Unga ko‘ra tarix aylanma shaklda harakat qilib, doimo o‘zining dastlabki holatiga qaytadi. O‘rta asrlarda tarixga diniy, teologik qarash hukmron edi. Tarixiy jarayonning ibtidosi sifatida olamning Xudo tomonidan yaratilishi g‘oyasi qabul qilinib, tarixni harakatga keltiruvchi asosiy kuch ilohiy abadiy vujud hisoblangan.
Ma'rifatparvarlik davridan boshlab tarix dinamikasining sababini tashkil etuvchi asosiy qonun sifatida taraqqiyot g‘oyasidan faol foydalana boshlandi. Fransuz ma'rifatparvarlari Didro, Volter, Dalamber va boshqalar taraqqiyot yo‘nalishining namoyondalari edi.


Jan Antuan Kondorse (1743-1794) bu ta'limotni har tomonlama ishlab chiqishga harakat qildi. Uning fikricha, inson qobiliyatlar rivojining chegarasi yo‘q, shuning uchun «tarix hyech qachon orqaga qaytmaydi», lekin turli bosqichlarda taraqqiyot turli xil tezlikka ega bo‘lishi mumkin⁴¹⁴.
XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida tarix falsafasi aksariyat hollarda rivojlanish tarixi edi. Uning eng yuqori cho‘qqisini Xegelning rivojlanish nazariyasi tashkil etdi. Unga ko‘ra, tarix yagona qonuniy jarayon, undagi har bir davr qaytarilmas va o‘ziga xos bo‘lib, insoniyat umumiy rivojining qonuniy bosqichidan iborat. Tarixiy jarayon shuningdek, Mutlaq g‘oya, Tafakkurni o‘zidan-o‘zi cheksiz rivojlanishining natijasidir. Xegel butun jahon tarixiy taraqqiyotida muayyan tarixiy xalqlar «ruhining» hukmronlik davrlari mavjudligi haqida fikr yuritib, uni quyidagi 4ta bosqichga ajratgan – sharq, yunon, rim va german davrlari. Xegel sharq madaniyatini jahon tarixiy taraqiyotining eng qadimiy shakli ekanligini e'tirof etish bilan birga, german madaniyati uning eng so‘nggi va yuksak bosqichi degan g‘oyani ilgari surgan.
XIX asrning 40-yillarida jamiyat va uning rivojlanish tarixiga materialistik qarash shakllangan bo‘lib, uning asoschilari K. Marks va F. Engels uni tarixiy materializm, deb nomlashgan. Bunda tarixning rivojlanishiga tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayon sifatida qaralib, uning asosini ob'ektiv sharoitlar, jamiyat moddiy hayoti ehtiyojlari tashkil etadi, ular asosiy sinflarning manfaatlarida o‘z aksini topadi va antogonistik jamiyatda sinfiy kurash orqali namoyon bo‘ladi. Xegel va Marks tarix falsafasining umumiy xususiyati shundaki, ular tarixga inson ongi va irodasidan tamomila mustaqil mavjud, faqat olg‘a qarab rivojlanuvchi qonuniy jarayon sifatida qaraganlar.
XX asrning ikkinchi yarmidan tarix falsafasining an'anaviy muammolari muayyan ijtimoiy fanlar tasarrufiga o‘ta boshladi. Shu munosabat bilan pozitivizm tarix falsafasining intihosi va uning sotsiologiya bilan almashganini e'lon qildi. Ayni shu davrda Shpengler, Toynbi, P. Sorokin va boshqalarning ijodlarida tarix rivojiga davriy yondoshuvning yangi variantlari ham paydo bo‘la boshladi.