Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. XVI – XVII asrlarda Markaziy Osiyoda ijtimoiy-falsafiy fikr

XVI – XVII asrlar markaziy Osiyo hayotida burilish davri bo‘ldi. temuriylar hokimiti Shayboniyxon tomonidan ag‘darib tashlandi. Shayboniylar hukmronligi davrida markaziy davlat barpo qilishga urinib ko‘rildi. So‘ngra hokimiyat Ashtarxoniylar sulolasi qo‘liga o‘tdi. O‘zaro feodal nizolari o‘z cho‘qqisiga chiqdi. Uch davlat tashkiloti paydo buladi – oldin Buxoro amirligi va Xiva xonligi, XVIII asrning oxirida esa – Qo‘qon xonligi. Umuman XVI – XVII asrlardagi Mavoraunnahrdagi vaziyatni quyidagicha ta'riflash mumkin:

- Qachonlardir iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlangan mintaqa bo‘lgan Markaziy Osiyo – yangi, kapitalistik ishlab chiqarish vositasiga asoslangan rivojlanish yo‘lidan borayotgan yevropa mamlakatlaridan orqada qola boshladi;
- ayni bir vaqtning o‘zida, bir tomondan, markazlashishga bo‘lgan tamoyil bilan bog‘liq bo‘lgan, ikkinchi tomondan esa, o‘zaro urushlar ta'sirida shakllangan davlatlarning bo‘linishlarining kuchayishiga sabab bo‘lgan qarama-qarshi jarayonlar o‘zaro mavjud edilar;
- markaziy davlat barpo qilish uchun olib borilgan kurash milliy davlatlarning irqiy tarixiy asosda shakllanish jarayonining, jumladan, Buxoro amirligining mohiyatiy tamoyillaridan birini ifoda qilar Ediki, bunday intilish keyinchalik Rossiya tomonidan Markaziy Osiyoni bosib olinishi bilan barham topdi.
Mavoraunnahrda adabiyot va tasviriy san'at, tarix va falsafa, me'morchilik va binokorlik san'ati rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Toshkent va ayniqsa, Buxoro madaniy faoliyat markazi sifatida o‘z mavkelarida qolgan edilar. XVI – XVII asrlar adabiyoti Turdi, Mashrab, Mavlono, Vafoiy, Nodir, Mullo Mastiy, Ravnaq, Roqim, Andalib, Nishotiy, Umar Boqiy, akmal kabi siymolar ijodida o‘z aksini topgan edi. markaziy Osiyodan chiqqan XVII asrning ko‘plab shoirlari o‘z tug‘ilgan joylaridan yiroqda yashadilar va ijod kildilar. Shavkat Buxoriy (vaf. 1695) Hindiston. Afg‘oniston, Eronda yashadi; Mullo Mulham – Hindistonda, Muhammad Solih Samarqandiy – Buxoro, Balx. Hindiston, Lahorda. Boburiylar davrining Hindiston tarixchisi Abdulqodir Badayuniyning guvohlik yerishicha, hind adiblari bo‘lgan guluiy, Kashmiriy, Kamoliy, mahsumiy, ramziy, Lohuriy, Jomiy, Kobuliy va fayzi Dukkoniylar Mavoraunnahr shaharlarida bo‘lgan edilar. Arab va fors yillarida yozilgan bir qator tarixiy asarlar o‘zbek tiliga tarjima qilindi. XVI asrda ilm-fan alohida murakkab vaziyatga tushib qoldi. Bu davrda biz endi Ulug‘bek va Ali Qushchi kabi yirik olimlarni ko‘rmaymiz.
XVI asrdan boshlab Mavoraunnahr falsafiy fikr ikki asosiy yo‘nalishda rivojlanadi.
Birinchi yo‘nalish – Mirzajon Sheroziy, Yusuf Qorabog‘iy, Muxammad Sharif Buxoriy kabi mutafakkirlar va boshqalar ijodida o‘z ifodasini topgan Mavoraunnahrning o‘zidagi ijtimoiy-falsafiy fikr rivoji. Ikkinchi yo‘nalish - Markaziy osiyodan chiqib, Hindistonda ijod qilgan mutafakkirlar tomonidan rivojlantirilgan falsafa. Boburiylar imperiyasining uch yuz yil davomidagi mavjudligi markaziy Osiyo va unga qo‘shni bo‘lgan boshqa mamlakatlar tarixida chuqur iz qoldirdi. Bobur davlatining jug‘rofiy jihatdan alohida uzoq o‘lkada joylashganligiga qaramasdan, uning ma'naviy hayoti hamisha Mrakaziy Osiyo madaniyatining bir qismi bo‘lib qolaverdi. Negaki, u va uning vorislari bu madaniyatga taalluqli bo‘lib, o‘z faoliyatlarida ushbu madaniyat an'analarini rivojlantirishda davom etdilar.
XVI asrning boshida Eronda shialikning rasmiy mazhab sifatida e'lon qilinishi munosabati bilan madaniyat vakillaridan ko‘pchilik qismi ta'kiblarga uchraganli tufayli sababidan Mavoraunnahr va Hindistonning bir-birlariga yaqinlashishlariga muhim omil bo‘ldi. ulardan kupchiligi mavoraunnahr va Hindistondan boshpana topdilar. Hukmron g‘oyaviy oqim islom mafkurasi bo‘lgan kalom edi. faylasuflarning dunyoqarashi u yoki bu jihatdan ham o‘z kelib chiqishi tayanchida diniy mafkuraga ega edi. ularning ko‘p yutuqlari diniy jihatdan shakllangan edi. Ammo bu voqyeylikni mutlaqlashtirish kerak emas, negaki, u bilan bir qatorda muayyan falsafiy g‘oyalar islom mafkurasiing turli jihatlaridan farq qilar edilar. Bu davr ijtimoiy-falsafiy fikri rivojida o‘z ma'naviy-tarixiy manbalarini idrok qilishga bo‘lgan intilish, dindan kuchli ma'naviy birlashtiruvchilik va boshqaruvchilik omili sifatida foydalanish muhim ahamiyat kasb etgan edi.
Ibn Muxammadjon Yusuf al-Qorabog‘iy Muhammad Shahiy (1563-1647) kelib chiqishi jihatidan Ozarbayjonlik edi. 1579 yili u o‘n olti yoshida Shirvonga keladi, so‘ngra Sherozga borib Habibullo Mirzajon Sheroziy al-Bonaviyga shogird tushadi. O‘z ustozining ta'siri ostida Yusuf falsafa va ilohiyot ixtisosligi bo‘yichka shugullana boshlaydi va bu sohadagi kiziqishlarini Markaziy Osiyoga olib keladi. Qorabog‘iy avval Samarqandda, keyin Buxoroda dars beradi. Umrining so‘nggi yilarida Qorabog‘iy Buxorodan ikki kilometr narida joylashgan «Se pulon» degan joyda yashaydi va o‘sha yerda vafot etadi.
Muhammad Sharif ibn Muhmamad al-Husayniy al-Alaviy al-Buxoriy (vaf. 1697) Buxoroda tavaalud topgan. Al-Mavloniy laqabi bilan mashhur. Bizgacha olimning o‘n beshdan ko‘proq asarlarining nomi, jumladan quyidagilar yetib kelgan:
1. «Xoqon uchun foydali maslahatlar kitobi» («kitab favoidi xoqoniyya»). Ushbu risola 1643 silda yozilgan bo‘lib, XVIII asrgacha ko‘chirilib kelingan. Uning nusxalaridan biri «Tashakkurnoma risolasi» deb atalgan. Qo‘lyozma muallif yashagan davrning ijtimoiy hayoti, hamda ilohiyot bo‘yicha huquqshunoslikka doir qimmatli ma'lumotlarga ega.
2. «Davriylik haqida risola». Uning XIX asrning boshlariga taalluqli bir necha nusxalari saqlangan bo‘lib, ulardan biri «Muttasillikdan davriylikning taalluqligining zaruriyati haqida risola» deb ataladi. Ushbu risola muttasillik va munfasillik masalalariga bag‘ishlangan.
Yusuf Qorabog‘iy va Muhammad Sharif Buxoriylarning ijodi falsafaning ko‘pgina muammolarini qamrab olgan. Barcha Sharq peripatetiklari kabi Qorabog‘iy ham barcha mavjud narsalarni ikki turga bo‘ladi: vojibul vujud va mumkin ul vujud yoki oddiygina zaruriy va imkoniy narsaga. Zaruriy narsa tushunchasi shundan bioratki, uning mohiyatiga nisbatan tashqida yotgan narsa hyech qanday holatda ham yo‘q bo‘lishi mumkin emas. Imokniy narsa – bu shundayki, uning mohiyati uchun tashqarida bo‘lgan narsa har tomonlama borliq va yuqlik ham bo‘lishi mumkin.
Muhammad Sharif Buxoriy bu xususda o‘zidan oldin o‘tgan mutafakkir ta'rifidan unchalik farq qilmaydigan ta'rifni beradi. Uning qayd etishicha, zaruriy narsa – bu shundayki, u mavjud bo‘lmaslik tabiatidan mahrum bo‘lib, ishning uchun yuqlikning tarkibiy qismlaridan hyech birini ta'riflab bo‘lmaydi. Imkoniy narsa bu shundayki, yuqorida aytilgan ikki tabiatdan mahrumdir. Agar u ikkidan biridan mahrum bo‘lsa ham, uning imkoniyati rad etilmaydi. Zaruriy narsaning borlig‘ini Buxoriy barcha ibtidolardan yuqoriko‘yadi. Uning fikricha, vojibul vujud zamon va makonga bog‘liq bo‘lmasdan, barcha ibtidolarning boshlanishidir. Barcha yetuklikning sababini Buxoriy xudoda ko‘radi.
Keyingi feodal davrining boshqa mutafakkirlari kabi Qorabog‘iy o‘zining dunyoni tushunishi asosiga sababiyat qoidasini ko‘yadi. Qorabog‘iy aqidasiga ko‘ra, sabab-oqibat aloqasi cheksiz bo‘lib, «bugungi kun bilangina o‘z intihosiga yetmaydi…»
Bu bilan barcha borliqning sbaabiy shart asosida chnksizligi qayd etiladi. Qorabog‘iy sabab-oqibat aloqasini bir-biriga oddiy ravishda bog‘langan hodisalarning bir qator bog‘langanligi sifatida tasavvur qilmaydi. Bu aloqa qandaydir yuqori turgan narsaning oqibati asosida maydonga chiqadi. Bu oqibat, o‘z navbatida yanada yuqoriroq turgan narsaning sababi sifatida namoyon buladi va hokazo. Bu yerda aloqa o‘sib boruvchi burama shaklga egaligi haqidagi tarqoq fikr yashiringan. Bunda shu narsa ham muhimki, yuqori bosqichlar shakllanishi, quyi bosqichlarni yo‘qqa chiqaradi. Sababiy bog‘lanishni tushunish borgan sari ko‘proq murakkab va umumiy aloqalarni idrok etish bilan o‘sib boradi.
Bu masala o‘z rivojini Buxoriyning asarlarida, jumladan, uning davriylik haqidagi risolasida topadi. Buxoriyning fikricha, «yuqorida turuvchi» va «quyida joylashgan» bosqichlarning shakllanishi davrida maydonga davriylik chiqadi, uning mavjudligining zamini esa muttasillikdir. «Bilki, - deb yozadi u, -kishilar davriylikning muttasillikdan zaruriy ravishda bog‘liqligini ko‘rsatganlar». Yuqori tomon uzluksiz ravishda borayotgan bosqichlarning qaytarilishi cheksizlikdir.
Qorabog‘iy va Buxoriylarning e'tiborini jalb etgan boshqa muhim muammo jismlar bo‘linishining chekli va cheksizligini aniqlash edi. Bu masala ularning qarashlarida makon va zamon haqidagi ta'limot bilan mustahkam ravishda aralashib ketgan. Cheksiz ravishda ko‘payib yoki kamayib boradigan har qanday qatorning miqdori uning a'zolari hajmiga ko‘ra cheksiz miqdor bo‘lganligidan, shunday cheksiz yo‘lni chegaralangan zamon bo‘lagida bosib o‘tish mumkin emas. Bu davr mutafakkirlarining falsafiy kiziqish va izlanishlari o‘z ichiga muhim tarkibiy qism sifatida borliqning asosiy muammolarini, avvalo, peripatetik va sharqiy-peripatetik yo‘nalishdagi jihatlarni tasavvufning borliq haqidagi muayyan qarashlari bilan boyitgan holda ishlab chiqishni qamrab olgan edi.