Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

2-§. XIX asr oxiridagi va XX asrdagi G‘arb falsafasi

XIX asrning oxiri – XX asrning boshlaridagi davr shu bilan ajralib turadiki, falsafiy maktablar XIX asr ikkinchi yarmida ijod qilgan mutafakkirlarning g‘oyalarini rivojlantirib, to‘plagan ilmiy bilimlarni Xegeldan keyingi davrdagi falsafiy asoslarning biri atrofida birlashtirishga harakat qildilar.

Empiriokrititsizm (yoki maxizm) ni ko‘pincha pozitivzmning ikkinchi bosqichi deb ataydilar. Empiriokritizm ta'limotining asoschilari Ernst Max (1838-1916) va Rixard Avenarius (1843-1896) edilar. Empiriokrititsizmning xilma-xil ko‘rinishlaridan biri empiriomonizm (Bogdanov), empriosimvolizm (Yushkevich) va boshqalardir. Empiriokrititsizmga immanent (ichki tabiatdan kelib chiqish) falsafa maktabi (V. Shuppe, 1836-1913) va konvensionalizm (A.Puankare, 1854-1912) yaqindan kelib qo‘shiladi.
Kont, Mill va Spenserning yetakchisi flagmani mexanika bo‘lgan mumtoz tabiatshunoslikka yo‘naltirilgan mumtoz pozitivizmi XIX-XX asrlar hududida ro‘y bergan tabiatshunoslikdagi inqiloblar munosabati bilan tanazzulga duchor bo‘ldi. Radioaktivlik, elektron va boshqa kashfiyotlarni o‘z ichiga olgan yangi ixtirolar dunyoning tabiiy tuzilishi haqidagi ilgarigi tasavvurlarni butunlay tubdan o‘zgartirib yubordiki, bu narsa o‘z navbatida, pozitivizmni tanazzulga yuz tutishiga sabab bo‘ldi. Max ta'limotining paydo bo‘lish sabablari haqida gapirib, mashhur fizik M.Plank shunday yozgan edi: «Mohiyat jihatidan, bu bundan bir necha o‘n yilliklar oldin tabiatga maxsus mexanikcha qarash bilan bog‘liq bo‘lgan jasurona kutishga qarshi qaratilgan o‘ziga xos aksil amal edi… muqarrar bo‘lgan xushyorlikning izi sifatida Max pozitivizmi kelib chiqdi»¹⁹².
«Empiriokrititsizm» atamasi R.Avenariusga taalluqli bo‘lib «tajribani tanqidi» ma'nosini anglatar edi. Avenarius nuqtai nazaricha, bizning tajribamiz, ashyodan kelib chiqadigan ma'no bilan bir qatorda o‘zicha axloqiy va estetik baholash ko‘rinishida bo‘lgan appersepsiyalar (o‘zgacha tasavvurlarni olib kelish) deb atalgan narsani, hamda antropomorfik tasavvurlarni o‘z ichiga oladi. Falsafaning vazifasi shundan iboratki, tajribani ushbu tashqaridan keltirgan narsalardan tozalash bilan «sof tajriba» mazmunini aniqlashdir. Tajribaning tanqidi moddiy voqyeylikning kuchlari, javharlari, sabablari va boshqalar bilan ifodalanuvchi asosiy tushunchalarning tanqidi sifatida amalga oshiriladi. Shunday qilib «tajribani tozalash» bizning bilimlarimizning ob'ektiv mazmunini «tozalash» sifatida namoyon bo‘ladi. Natijada nima qoladi? His-tuyg‘u, sezgilar.
Sezgilar yoki «tajribaning betaraf unsurlari (elementlar)» haqidagi ta'limot empriokrititsizm dasturining markaziy tarkibiy qismidir. Tajriba unsurlari betaraf xususiyatga ega, negaki, ularni ham ob'ektiv va ham sub'ektiv jihatdlardan ham qarab chiqiish mumkin. Bir tomondan ular sub'ektga taalluqli bo‘lsa (ruhiy unsurlar), ikkinchi tomondan – unga bog‘liq emas (fizik unsurlar). Oxir oqibatda, «betaraf unsurlar» empiriokritiklar tomonidan sezgilarga olib kelib taqaladi. Sub'ektning sezgilari oxirgi voqyeylikka aylanib qoladi. Shunga bog‘liq ravishda empiriokritiklar sub'ekt va ob'ektning «qoidaviy koordinatsiya»si haqidagi shiorni keltirib chiqaradilar: sub'ektsiz ob'ekt yo‘q. Empirokrititsizm dasturining muhim tarkibiy qismi «eng kichik kuch qoidasi» (Avenarius) yoki «fikrni ayash qoidasi» (Max)dir. Max nazarida bu qoida orzudagi fanni tasvirlash sifatida namoyon bo‘ladi. Maxning fikrni ayash qoidasiga ko‘ra, taraqqiy etgan fan tekinxo‘r qatlamdan, masalan, sababiyat qoidasi, Nyuton fizikasining bir qator tushunchalaridan (mutlaq makon va boshqalar) ozod bo‘lishi lozim. Aynan fikrni «ayash» natijasida tafakkur dunyoning «asosiy unsurlari» bo‘lgan sezgilarga yetib keladi.
Neokantchilik falsafasi Germaniyada XIX asrning 60-nchi yillarida paydo bo‘ldi. «Kantga qaytish» chaqirig‘i Otto Libman (1840-1914) tomonidan uning «Kant va taqlidgo‘ylar» (1865) asarida yangradiki, unda Kant falsafasi izchil idealistik nuqtai nazardan talqin qilingan edi. Kantning falsafiy qarashlari bir qator fiziolog tabiatshunoslar bo‘lgan Iogann Myuller (1801-1858) va German Gelmkols (1821-1894) lar tomonidan qo‘llab-quvvatlandiki, ular o‘z asarlarida inson sezgilarini tashqi ta'sir etuvchilar bilan shartlangan (Myullerning tashqi his-tuyg‘ularning maxsus energiyalari deb atalgan qonun) bizning sezgi organlarimizning asab tuzilishi holati yoki ashyolarning «belgilari» (Gelmgolsning ierogliflar nazariyasi) sifatida qarab chiqadilar; ular ashyolarning o‘zlarini qanaqaligi va bizning his-tuygularimiz tomonidan qanday qabul qilinishi haqida gapirmaydilar.
Yangi kantchilikning asosiy yo‘nalishlari Marburg va Baden (yoki Freyburg) maktablaridir. Marburg maktabining asoschisi German Kogen (1842-1918) edi. Bu maktabga Paul Natorp (1854-1924), Ernst Kassirer (1874-1945) va boshqalar ham mansub edilar.
Kogen nuqtai nazaricha falsafa «sof bilimning mantiqi» yoki fan falsafasidir. Agar Kant uchun makon va zamon – hissiyot shakllari bo‘lsa, Kogen uchun tushunchalar (kategoriyalar) edi. Bilim mavzusi «ashyo» emas, balki ashyo haqida tushunchadir. Shuning uchun u qandaydir ob'ektiv mavjud narsa bo‘lmasdan, balki aprior qonunlar, tushunchalar va tafakkur shakllariga muvofiq bir qator omillarning tushunchaviy tahlili orqali aniqlanadigan narsadir.
Mavjud narsaning ibtidosi hissiy qabul qilinadigan narsa bo‘lmasdan, balki fikriy ekanligi dalilini Kogen matematikadagi cheksiz kichik son tushunchasida ko‘radi. Mavjud narsaning asliy asoslarini (atomlar, molekulalar, efir, elektr energiyasi, magnetizm va hokazo) hissiy qabul qilinmaydigan narsalar tashkil etadi va fizika ularni cheksiz kichik sonlar vositasida tushuntiradi. Cheksiz kichik son orqali ashyo o‘ziga voqyeylikni kasb etadi. Kogenning cheksiz kichik son haqidagi ta'limoti o‘zining qayta tirilishini pifagorchilikda topdi. Matematika va matematik tabiatshunoslikka qaratilgan sof bilim mantig‘i bilan bir qatorda Kogen huquq va davlat haqidagi ta'limotga qaratilgan sof iroda axloqiga katta ahamiyat beradi. O‘zining bilish nazariyasiga muvofiq Kogen axloqiy sotsializm konsepsiyasini yaratdi. Sotsializm tushuncha bo‘lib, u hyech qachon «ashyo» bo‘la olmaydi. Xuddi shunday bilish ashyosining fikriy tarkibiy qurilish jarayoni ham cheksiz bo‘lib, hyech qachon tugallanishi mumkin emas, sotsializm tomon bo‘ladigan harakat ham orzu sifatida «abadiy»dir.
Margburg maktabining boshqa bir vakili Paul Natorp falsafaning uslubiy vazifasinigina tan oldi. Tasodifiy emaski, u o‘z falsafasini «panmetodizm» deb atadi. Kogenga ergashib Natorp ham fikr uchun hyech qanday borliq yo‘qki, uni o‘zini «fikrga qo‘yish» mumkin bo‘lmasin, deb hisobladi. Birinchi ibtido mantiqiy bo‘lib, «ifoda borlig‘i» dir. Fikrlash sezgida berilgan xilma-xil ma'lumotlarni yagonalik tartibiga keltiruvchi ikkilamchi bilim omilidir. Marburg maktabi asoschisi kabi Natorp ham mantiqiy-gnoseologik idealizmni asoslash uchun matematika va cheksiz kichik son tushunchasini jalb etadi. Keyinchalik Natorpda Kant ta'limotidan uzoqlashish va Xegel g‘oyalarini o‘zlashtirish tamoyili ko‘rinadi. Masalan, Natorp «muvofiq kelish qonuni» ni ifodalab unda mantiqiy rivojlanishni Xegelning inkorni inkor qoidasi orqali: fikr-borliq-bilim vositasida tushuntirib beradi.
Margburg maktabiga mansub o‘tmishdoshlari kabi E.Kassirer bilim mavzusi sub'ektga berilgan emas, balki tafakkur orqali qurilgan deb hisoblaydi. Matematika va tabiatshunoslik tushunchalarining tarixiga murojaat qilib, u shuni isbotlashga urinadiki, mantiqiy narsa hissiy va tajribaviy narsadan oldin keladi. Fan tushunchasi bu voqyeylikning in'ikosi bo‘lmay, balki «usuli» dirki, uning yordamida «berilgan narsa» aprior ravishda tuzilgan munosbaatlar va vazifalar «qatori»ga borib taqaladi. Keyinchalik Kassirer til, afsona, san'at, fan va din shakllariga «oxirgi, birlamchi voqyeylik qatlami»ga kelib uriluvchi «ramziy shakllar» sifatida murojaat qilib yangi kantchilikning an'ana muammosidan uzoqlashadi.
Baden maktabining asoschisi Vilgelm Vindelband (1848-1915) edi. Bu yo‘nalishning ko‘zga ko‘ringan boshqa bir vakili Genrix Rikkert (1863-1936) edi. Vindelband falsafani umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlar» haqidagi ta'limot sifatida ifodalaydi. Aynan qadriyatlar inson faoliyatini tabiiy jarayonlardan farqlaydi. Qadriyatlar tarixiy jarayonda madaniy hodisalar sifatida mujassamlanadilar va idrok qilinadilar. Shuning uchun falsafada uchun tarix fanlarining uslubiy asoslarini aniqlash muhimdir. Vindelband ilmiy bilimlarni ularning mavzusiga ko‘ra, tabiat haqidagi va «ruh» haqidagi fanlarga bo‘lishdan voz kechdi. Fanlar o‘rtasidagi asosiy farq mavzu sohasida emas, balki ularning uslublarida yashiringandir. Baden maktabining ushbu asosiy qoidasini Vindelband o‘zining «Tarix va tabiatshunoslik» deb nomlangan dasturiy nutqida quyidagicha ifodaladi: «Tajribaga asoslangan fanlar voqyey dunyoni bilishni goh tabiat qonuni shaklida keluvchi umumiydan, yoki tarixiy sharoit bilan cheklangan «birlikdan» qidiradilar. Ularning ba'zilari - qonunlar haqidagi fanlar mohiyati bo‘lsa, boshqalari - voqyealar haqidagi fanlardir, ularning birinchilari hamma vaqt bo‘ladigan narsalardan ta'lim bersa, oxirgilari - bir marta ro‘y bergan voqyeadan hikoya qiladi. Birinchi holatda ilmiy tafakkur nomotetik fikr bo‘lsa, ikkinchisi – ideografik fikrdir»¹⁹³. Nomotetik fanlar qonunni taqozo qilinadiganlar sifatida kelib chiqsa, ideografik – alohida olingan xususiy holatni tasvirlovchi sifatida kelib chiqadi: birinchilari xususiydan umumiyga o‘tishga intilsa, ikkinchilari – xususiyda to‘xtab qoladi. Vindelband fikricha, ideografik usul qadimgi davrlardan boshlab hozirgi kungacha nazar-pisand qilinmay kelindi, xolbuki, alohida olingan shaxsning ham, jamiyatning ham hayotiy voqyealari faqat ularning yagonaligi va bir martaligi bilangina ahamiyatga va qadriyatga egadir.
Vindelbandning usuliy qoidasini rivojlantirib tabiatshunoslik ususlini G.Rikkert «umumlashtiruvchi», tarixiy bilish usulini esa «yagonalashtiruvchi», deb atadi. Ushbu farq voqyeylik elementlarining (umumiy va xususiy) bu fanlar orqali o‘rganilishi uchun tanlab olingan qoidalaridan va turli vazifalardan kelib chiqadi. Bu yerda shuni qayd etish lozimki, farq bu fanlarning ob'ektiv mazmuni taqozosidan emas, balki «istakdagi tabiatshunoslik» va «xohlovchi tarix» irodasidan kelib chiqqan. Baden maktabining asoschisi kabi Rikkert umumiyning ob'ektiv mavjudligini inkor qilib, nominalizm nuqtai nazarida turadi. Umumiy faqat tushunchalar mohiyatidir. Natijada Rikkert shunday xulosaga keladiki, tabiatshunoslik fan sifatida tushunchalar bilan ish ko‘rsa, tarix esa voqyeylik bilin ish ko‘radi.
Tarixchi voqyeylikni tahqiq qilib, «ikkinchi darajali narsa»dan «ahamiyatli» yoki «mohiyatiy» jihatini alohida ajratib ko‘rsatadi. «Mohiyatiy» yoki «ahamiyatga ega» bo‘lgan narsa qadriyatli demakdir. Qadriyatlar borliq bilan bir qatorda mavjuddirlar. Dunyo, deydi Rikkert, «voqyeylik va qadriyatlardan tarkib topgandir»¹⁹⁴. Qadriyatlarni sub'ektga bog‘liq bo‘lgan baholash bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Qadriyatlar munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lmasdan «sub'ekdan yuqori turuvchi» va «borliqdan yuqori» («transsendent») bo‘lgan xususiyatga ega; bu «sub'ekt va ob'ektning orqa tomonida joylashgan butunlay mustaqil saltanatdir». Rikkert ma'naviy hayotning olti doirasi bo‘lgan mantiq, estetika, mistika, axloq, erotika va dinga muvofiq keluvchi qadriyatlarning olti xilini (haqiqat, go‘zallik, shaxsiyatdan yuqori turuvchi muqaddaslik, axloqiylik, baxt-saodat va shaxsiy muqaddaslik) ajratib ko‘rsatadi.
«Hayot falsafasi» XIX asrning 60-70-yillarida mexanistik tabiatshunoslik va mumtoz ratsionalizmning tanazzuli, pozitivizm, empiriokrititsizm, yangi kantchilikda ifodalangan spentizm, metodologizm va gnoseologizm zo‘ravonligiga qarshi aksil amal sifatida paydo bo‘ldiyu hayot falsafasining o‘ziga xos belgilari volyuntarizm, irratsionalizm va intuitivizm edi. U eng katta ta'sirga XX asrning birinchi choragida erishdi. Bu yo‘nalishning ko‘zga ko‘ringan vakillari falsafada Fridrix Nitsshe (1844-1900), Vilgelm Diltey (1833-1911), Georg Zimmel (1858-1918), O.Shpenglar (1880-1936), Anri Bergson (1859-1941) edilar.
Hayot falsafasining bosh tushunchasi – «hayotdir». Bu tushuncha juda ham tarqoq bo‘lib, aniq va tushunarli ifodaga ega emas. U turli faylasuflar qarashlarida o‘ziga xos xususiyatga ega. Nitsshe nuqtai nazarida hayot tirik, tabiiy, «kuchlarni to‘plovchi iroda»ga va hokimiyatga intiluvchi narsadir. Diltey va Zimmel uchun hayot – bu «yuz bergan narsalarning irodasi, turtki va his-tuyg‘usi», «boshdan kechirilgan afsus-nadomat»dir; Bergson qarashlariga muvofiq hayot – bu «uzunlik», «hayotiy jo‘shqinlik», «to‘xtovsiz ijod», «oqim»dir. Hayot uzluksiz oqim sifatida bo‘lib, uni aql, mantiq, nazariya vositasida bilib bo‘lmaydi, faqat bevosita, ichki tuyg‘u bilangina idrok etish mumkin.
Hayot falsafasining asoschisi va eng yirik vakili F.Nitsshe hisoblanadi. Nitsshe falsafasida hokimiyatga nisbatan bo‘lgan iroda haqidagi ta'limot markaziy o‘rinda turadi. «Nima yaxshi? – deb so‘raydi Nitsshe, - insondagi kuchga, hokimiyatga nisbatan bo‘lgan iroda va qudratga nisbatan bo‘ladigan his-tuyg‘uni oshirib boruvchi hamma narsa. Nima yomon? Zaiflikdan kelib chiqadigan hamma narsa. Baxt-saodat nima? – Kuch va hokimiyatning oshib borishiga nisbatan bo‘lgan tuyg‘u, hamda yangi to‘siqni bartaraf qilinganligi sezgisi»¹⁹⁵. Tirik mavjudot dunyosida yashash uchun kurash ham, hokimiyat uchun kurash tarzi sifatida talqin etilgan. Jismoniy jarayonlar asosida ham hokimiyatga nisbatan bo‘lgan iroda yotadi. Nitsshe tortilish va itarish kuchlari agar hokimiyatga nisbatan bo‘lgan iroda nuqtai nazaridan qarab chiqilmas ekan, unda ularning barchasi ma'noga ega bo‘lmagan «uydirma» bo‘lib chiqadi.
Jismoniy jarayonlar va hodisalarni soxta deb e'lon qilib, Nitsshe «substansiya», «modda», «ruh», «sub'ekt», «ob'ekt» tushunchalarini taxminiy mohiyatlar sifatida rad etadi. Uning uchun «ashyoning mohiyati faqat ashyo haqidagi fikrdir». Nitsshe dunyoni talqin qilishda «ashyoviylik» va «moddiylik» tushunchalaridan ozod bo‘lishni talab qiladi. Ammo unday bo‘lsa dunyoning o‘zi nima? Nitsshe bizga hodisa sifatidagi ko‘rinishga ega bo‘lgan dunyo va tartibsiz his-tuyg‘u dunyosini bir-biridan farq qiladi. O‘zining «Hokimiyatga bo‘lgan iroda» asarida u yozadi: «Hodisalar» dunyosi qayta ishlangan dunyo bo‘lib, biz uni vrqyeylik sifatida sezamiz… bu hodisalar dunyosiga qarama-qarshi bo‘lgan dunyo «haqiqiy dunyo» bo‘lmasdan, balki shakli bo‘lmagan, ifoda qilib bo‘lmaydigan tartibsizlikni sezuvchi dunyodir…»¹⁹⁶.
«Ashyolarni» va ularning xususiyatlarini sub'ektiv uydirma sifatida inkor etilishi Nitsshe bilish nazariyasining relyativistlik va agnostlik xususiyatini belgilab berdi. Bilish faqat «hokimiyatga bo‘lgan intilish irodasi»ning vositasi bo‘lib, foydanigini ko‘zlaydigan xususiyatga ega. Shunga bog‘liq ravishda Nitsshe haqiqatni bahosi haqidagi masalani o‘rtaga qo‘yadiki, u narsa uning fikricha, foyda, manfaat (agar ular foydali bo‘lsa, xatto adashish, anglishish va yolg‘on bilan ham) bilan tenglashtiriladi va voqyeylikni aks ettirishga uning aloqasi bo‘lmaydi. Bu bilan Nitsshe haqiqatning pragmatik nazariyasiga asos soladi. Nitsshe mantiq va fan, umuman aqliy tafakkurning tanqid ostiga oladi. Uning uchun mantiq qonunlari-«o‘ydirma mohiyatlariga» taalluqli bo‘lgan soxta narsalardir. Nitsshe dinni, avvalo, xristianlikni alohida tanqid ostiga oladi. Xristianlik raxm qilishni tashviq qilib ojizlarni qo‘llab-quvvatlaydiki, bu «hokimiyatga nisbatan bo‘lgan irodaga», o‘z hokimiyatini yoyish uchun bo‘ladigan kurash sifatidagi hayot mohiyatiga qarama-qarshidir.
Boshqatdan baholash, shu jumladan, hukmron xristianlik axloqni ham Nitsshe yevropa sivilizatsiyasi asosidagi xristianlikni rad etib «barcha qadriyatlarni» kerakligini e'lon qiladi. Nitsshe ikki xil axloqni ya'ni asosiy axloqiy tushuncha bo‘lgan «yaxshilik» va «yomonlik»ni «xo‘jayinlar axloqi» va «qullar axloqi» kabi bir-biriga to‘g‘ridan to‘g‘ri qarama-qarshi nuqtai nazaridan talqin qiluvchi axloqni ajratib ko‘rsatadi. Xo‘jayinlar axloqida «xayrli ish», «yaxshilik» «aslzoda», «olijanob», «kuchli» degan ma'nolarga teng, «yomon», «qabohat» esa «past», «plebeylik» tushunchalariga teng. «Barcha qadriyatlarni qayta baholash» nobarobarlik qoidasidan kelib chiqadigan «xo‘jayinlar axloqi»ni tiklashga qaratilgan edi. Tengsizlik o‘zining barcha xilma-xilliklari va yuksalib borishi bilan barcha hayot mohiyatida yashiringandir. «Kishilar barobar emaslar, deydi Nitsshe, va ular teng ham bo‘lmasliklari kerak»¹⁹⁷. Tenglikni targ‘ib qilish hasad, o‘ch olish istagi va hokimiyatga ega bo‘lmaslikdan kelib chiqadi. «Xo‘jayinlar axloqi» yangi qadriyatlar tomon yo‘naltirilishi lozim: «kimki buyura olmas ekan, bo‘ysunishi lozim», «o‘zingni yaqiningga shafqat qilma», «yiqilayotganni itarib yubor», «yaxshi narsa hukmron bo‘lishi lozim», «xayrli ishlar qiluvchilar va taqvodorlarni daf' etish lozim», «eng xayrli narsa – hammadan qattiqdir» va hokazo.
«Yangi axloq» va qadriyatning sub'ekti kelajakdagi «Zabarmard kishi» (Sverxchelovek)dir. Nitsshe tasavvuricha, kishilar o‘z to‘dalarida notavon, yolg‘onchi, hasadchi, qo‘rqoq, ikki yuzlamachi, shahvatron, injiq, qalbaki, nochor, sarosimachi, abgor va iflosdirlar. Ular uning uchun «poda», «bozor pashshalari»dirlar. Zabarmard kishi bilan solishtirganda oddiy odam maymunga o‘xshaydi. «Zabarmard» siymosini Nitsshe Gomer qahramonlarida, vikinglar, Rim, arab, yapon va nemis aslzodalarida, Sezar, Napoleon va Makiavelli kabi tarixiy shaxslarda ko‘radi. «Zabarmard» siymosi – bu ilgarigi axloqdan, sarqitlardan mutlaqo ozod bo‘lgan «yirtqich hayvon»dir.
Pragmatizm asoschisi mashhur Amerika matematigi, mantiqshunosi va faylasufi Charlz Pirs (1839-1914) edi. Pragmatizm asosida «shubha – din» nazariyasi yotadi. O‘z hayoti jarayonida inson qandaydir birlamchi xildagi faoliyatlarni ishlab chiqadi. Bizning barcha fikrlarimiz ushbu faoliyatlar ko‘nikmasini ishlab chiqishga qaratilgandirlar. Pirs aqidasicha, bu maqsadga nimaiki taalluqli bo‘lmasa, ularning barchasi fikrga qadaladi, ammo uning o‘zi yoki uning qismi bo‘la olmaydi. Bilish jarayonida bizning barchamiz qandaydir ishonchga (nimalargadir shonamiz) va qandydir shubhalarga yetib kelamiz. Bizning ishonchimiz yoki e'tiqodimiz (nimagalargadir ishonish) – bu muayyan sharoitlarda ishlab chiqilgan ko‘nikmalar asosida muayyan tarzda faoliyat ko‘rsatishga tayyorligimizdadir. E'tiqod – bu inson intilgan narsaga aqlning qoniqqan holatidir. Shubha esa –qoniqtirmaydigan holatdirki, inson undan qutilishga harakat qiladi. Pirs fikricha, har qanday, shu jumladan ilmiy tafakkurning ham maqsadi barqaror e'tiqodga (qat'iy fikrga) erishishdir. Haqiqat shunday narsadirki, biz uning borligiga ishonamiz.
Shubhadan ishonchga o‘tish uch bosqichni bosib o‘tadi: abduksiya (gipotezani, taxminni o‘rtaga surish), deduksiya (taxmindan oqibatni keltirib chiqarish va uning aniqligini tekshirish) va induksiya (oqibatlarni tajribaviy tekshirish). Hosil qilingan ishonch to‘rtta vosita orqali mustahkamlanishi mumkin.