Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

1-§. XIX asrning ikkinchi yarmidagi G‘arb falsafasi

Mumutoz falsafasi davrining tugallanishi bilan, uning yangi sahifasi ochiladiki, uni jahon falsafasining hozirgi bosqichining boshlanishi sifatida qayd etish mumkin. U XX asrning butun falsafasiga o‘z ta'sirini o‘tkazgan falsafiy tizimlarning paydo bo‘lishi bilan belgilanadi.

Nemis faylasufi Artur Shopengauer (1788-1860) falsafasi volyungarizm (o‘zboshimcha irodaga ishonish), irratsionalizm, umidsizlik falsafasi sifatida maydaonga chiqdi. Shopengauer o‘zining asosiy g‘oyalarini o‘zining bosh asari bo‘lgan «Olam iroda va tasavvur sifatida» (1819) nomli ishida bayon etgan. Garchi Shopengauer o‘z falsafiy sistemasini XIX asrning 20-nchi yillaridayoq vujudga keltirgan bo‘lsa ham, uning asarlari butun umri davomida ma'lum bo‘lmasdan qola berdi. Faqatgina umrining oxiridagina, ya'ni 50-yillarda u tan olindi. 1848 yil inqilobining mag‘lubiyati, germaniyadagi yangi iqtisodiy va mafkuraviy vaziyat, umidsizlik kayfiyatlari, afsus-nadomat, bo‘g‘iq va umidsizlik muhiti Shopengauer falsafasi g‘oyalarini qabul qilish uchun qulay sharoit yaratdi.
Shopengauer falsafiy sistemasi asosida o‘zining to‘rt ko‘rinishida yoki ildizida borliqning va bilishning umumiy qonuni sifatida namoyon bo‘ladigan aprior yetarli asos qonuni yotar edi: tashkil topish asosi qonuni yoki sababiyat (fizik asos), bilish asosi qonuni (mantiqiy asos), borliq asosi qonuni (matematik asos) va faoliyat asosi qonuni yoki tamoyiliy asos (axloqiy asos). yetarli asos qonuni bilish ob'ektlari o‘rtasida bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha munosabatlarni belgilab beradi. Bilish ob'ektlari ma'nosi ostida faylasuf tasavvurlarni tushunadi: «Sub'ekt uchun ob'ekt bo‘lish va bizning tasavvurlarimiz bo‘lish - bu bir xil narsaning o‘zidir»¹⁸⁰. Tashqi dunyoning voqyeyligi haqidagi falsafiy bahsni Shopengauer «telbalik» hisoblaydi: «Ashyolar mavjudligini o‘zini va boz ustiga ularning bizning ongimizdan tashqarida va undan mustaqil borligiga yo‘l qo‘yish – haqiqatan be'manilikdir»¹⁸¹.
Olam tasavvur sifatida faqat sub'ekt uchun faraz qilinadi va o‘ylanadi. Tasavvur sifatidagi olam haqidagi ta'limotda Shopengauer Kantga ergashadiki, uning uchun tashqi dunyo sub'ekt uchun nodir hodisa bo‘lib tuyuladi, ya'ni sub'ektning olam haqidagi tasavvuri sifatida. Biroq, Kant bu dunyoning mavjudligini o‘zini «narsa o‘zida» sifatida tan olar ediki, albatta, ular o‘zlaricha qanday ekanliklarini biz bila olmaymiz va ular to‘g‘risida biz faqat o‘zimizning tasavvurlarimizga ko‘ra hukm yurita olamiz. Kantning agnostitsizmini bartaraf etishga uringan Shopengauer shunday xulosaga keladiki, «narsa o‘zida» iroda (xohlash) dan o‘zga narsa emas.
Shunday qilib, Shopengauer fikricha, olam faqat tasavvur sifatidagina emas, balki iroda sifatida ham mavjud. Iroda bu «butun borliqning voqyeyligi», «yagona haqiqiy voqyeylik», «butun tabiat o‘zagi», «olam qalbi», «butun hodisalarning umumiy asosi», «yagona birlamchi asos va metafizik ibtido» dir. Shopengauerning iroda haqidagi tasavvuri inson ongining namoyon bo‘lishi emas, balki butun olamning ichki tuzilishiga va ayrim olingan hodisaga xos bo‘lgan qandaydir irratsional, ongsiz ijodiy kuchdir. Faqat insongina emas, balki har qanday biologik jism irodaning namoyon bo‘lishidir. Masalan, tishlar, tomoq, ichaklar, «ochlikning voqyeyligi» bo‘lsa, jinsiy a'zolar «jinsiy tamoyilning voqyeyligi»dir. Iroda noorganik dunyoda ham namoyon bo‘ladi: qayishqoqlik, qattiqlik, eguluvchanlik, magnetizm, kimyoviy xossalar - bularning barchasi irodaning namoyon bo‘lishidir. Olam o‘zini o‘zi idrok etadigan mutlaq haqiqat va o‘z-o‘zidan yaratilish natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, moddiyunchilik bilan idealizmni bir-biridan ajratuvchi bir-biriga muvofiq keluvchi eng muhim mumtoz tushunchalar nisbati bo‘lgan «tabiat va ruh», «modda va ong», «borliq va tafakkur» Shopengauer nazarida «iroda va tasavvur» bilan almashtiriladi. Va agar Shopengauer falsafasining boshlang‘ich nuqtasi sub'ektiv idealizm (olam tasavvur sifatida) bo‘lsa, u o‘zining «olam iroda sifatida» degan ta'limotida ob'ektiv, mutlaq idealizm qarashlariga yetib keladi.
Shopengauerning irratsionalizmi va volyuntarizm falsafasidan uning rahm qilish va itoatlik axloqining uxusiyati kelib chiqadi. Iroda - bu yashash uchun bo‘lgan iroda bo‘lib, xohish-istaklarni qondirishga qaratilgan intilishdir. Ana shu yerdan inson hatti-harakatining bosh xislati bo‘lgan xudbinlik (egaizm) kelib chiqadi. Xohish - istaklarni qondirishga bo‘lgan intilish qoniqmaslikdan kelib chiqadi, demakki - jafo va uqubatdan. Xohish-istaklarni qoniqtirish yangi istaklarni va yangi uqubatlarni keltirib chiqaradi. Hayot «ko‘tarib bo‘lmaydigan og‘ir yuk»ka aylanib qoladi». Shuning uchun, ehtimol, ko‘pincha afsus nadomat bilan aytiladigan hayotning qisqaligi, aynan undagi eng yaxshi narsadir», - deb xulosalaydi Shopengauer¹⁸². Hayotga bo‘lgan irodadan voz kechmoq zarur, kishi o‘zida bo‘lgan xohish - istaklarni o‘ldirishi kerak, kelgusidagi yaxshi hayot uchun kurashishdan o‘zini tiyishi lozim.
Shopengauerning falsafasi XIX asr oxiri XX asrdagi intuitivizm, ekzistensializm, yangi kantchilik, hayot falsafasi va boshqa falsafiy oqimlarning shakllanishiga kata ta'sir ko‘rsatdi.
«Ijobiy» bilimlar bayrog‘i ostida maydonga chiqqan XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrda g‘arb falsafasida eng ko‘p darajada tarqalgan oqimlardan biri -pozitivizm edi. Pozitivizmning asoschisi fransuz faylasufi va jamiyatshunosi Ogyust Kont (1798-1857) edi. Kontning asosiy asarlari – «Ijobiy falsafa kursi» (6 jildlik) va «Ijobiy falsafaning ruhi» deb ataladi.
Kont an'anaviy falsafiy muammolar va ta'limotlarni moddiyunchilik yoki idealizm lagerldariga mansubliklaridan qat'iy nazar, o‘z manfaatidan kelib chiqib aqliy hukmlar asosiga qurilgan samarasiz «metafizika» deb e'lon qildi va ularga qarama-qarshi bo‘lgan «ijobiy» faqat «faktlargagina tayanuvchi bilimlarni olg‘a surdi. Ana shunday «aniq», «shubhasiz» bilimnigina Kont ijobiy deb ataydi. Pozitivizm ilgarigi «metafizika»ni rad etganligi uchun, u o‘zini ilgarigi barcha falsafiy oqimlarga qarshi qo‘yadi.
Kont fanlarning yangi tasnifini tuzadi: matematika (o‘ziga yer mexanikasini qo‘shgan holda), astronomiya, fizika, kimyo, fiziologiya (biologiya), sotsiologiya¹⁸³ yoki «ijtimoiy fizika». Fanlarning bosh vazifasi – deskriptiv, ya'ni tasvirlash va bayon qilishdir. Ilmiy bilish faqat hodisalarni tasvirlashi lozim, ularning kelib chiqishlari haqida savollar bermasligi kerak, chunki bu masalalarning yechimi yo‘qdir. Shuning uchun fan «nima uchun» degan ifodani «qanday?» so‘zi bilan almashtirish»ga intilishi lozim¹⁸⁴. Yangi ijobiy falsafaning vazifasi esa ilmiy bilimlarni tizimga solishdan iboratdir.
«Ijobiy falsafa»ga Kont inson aqlining «qat'iy holati» sifatida qaraydi. Kont nazaricha, bashariyat tarixi bu insoniy ruhning turli davrlardagi «holatlari» yoki usullari tarixidir. Boshqacha so‘z bilan aytganda, «g‘oyalar butun dunyoni boshqaradi va ostin-ustun qiladi». Shunday bosqichlar hammasi bo‘lib uchta: ilohiyotiy yoki qalbaki (u yerda diniy dunyoqarash hukmronlik qiladi), metafizik yoki abstrakt (o‘z manfaatidan kelib chiquvchi-falsafiy) va ijobiy (ilmiy).
Oxirgi bosqichga erishgach «falsafa uzil-kesil ijobiy holatga erishadi: u endi o‘z xususiyatini o‘zgartirishga qodir bo‘lmaydi»¹⁸⁵. Uch bosqich qonuni umumiy xususiyatga ega bo‘lib, jamiyatning barcha sohalarida (bilish tarixi, siyosiy tarix, fuqarolik tarixi va hokazo), hamda har bir kishining ruhiy kamolotida amal qiladi. Demak, «aqllar holati» ning uch bosqichiga jamiyat siyosiy tashkilotining uch bosqichi muvofiq keladi: ilohiyotiy feodal saltanatlarning yakkahokimlik rejimlari, metafizik – «huquqshunoslar» va «o‘rta tabaqalar» rolining kuchayishi, pozitiv (ijobiy) –sarmoya «patritsiylari»: «sanoat dohiylari» va bank egalarining manfaatlarini ifodalovchi pozitivist-faylasuflar boshqaruvi. Xuddi shunday fuqarolik tarixi ham bir-birlarini almashtirib turuvchi uch davrga: harbiy-istilochilik, mudofaaviy va ilmiy-sanoat davrlariga bo‘linadilar.
Kont fikricha, «ijobiy» jamiyat prinsip sifatidagi muhabbat asosiga, asos sifatidagi tartibga va maqsad sifatidagi taraqqiyotga binoan qurilmog‘i lozim; bu jamiyat shundayki, unda barcha tabaqalar va ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi munosabatlarda «uyg‘unlik» o‘rnatilgan. Mumtoz pozitivizmning boshqa ko‘zga ko‘ringan vakillari Djon Styurt Mill va Gerbert Spenser edilar.