MA’RUZA№4
Mavzu: Ruda va yondosh jinslarning fizik-mexanik tavsifi.
Reja:
1. Ruda va yondosh jinslarning barcha fizik-mexanik xususiyatlari.
2. Kon jinslari massivini turg‘unligi.
3. Rudaning tuzulishi.
4. Rudani konditsion bo‘lagi.
5. Zichlanish va oksidlanish. Namlik sig‘imi
Mavzu bo’yicha tayanch iboralar: ruda va yondosh
jinslarning barcha fizik-
mexanik xususiyatlari, kon jinslari massivini turg‘unligi, rudaning tuzulishi,
rudaning konditsion bo‘lagi, zichlanish va oksidlanish, namlik sig‘imi.
ruda va yondosh jinslarning barcha fizik-mexanik
xususiyatlaridan qattiqlik
va turg‘unlik qazib olish tizimini va qazish texnologiyasini tanlashga ko‘proq ta‘sir
ko‘rsatadi.
Kon jinslarini mahkamligini aniqlash uchun ko‘pgina fizik-mexanik
xususiyatlarni birgalikda aniqlash talab etiladi bular: ruda va yondosh jinslarning
qattiqligi, yopishqoqligi,
darzliligi, qavat-qavatliligi, oralarida boshqa jinslar
aralashib qolganligi va qatlamchalar mavjudligidir. Jinslarni
bu xususiyatlari qazib
olish tizimini, mashina va asboblarni tanlashda,
konchilik mashinalarini ish
unumdorligini va konchi ishchilarini mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarini
belgilashda, materiallar sarflanishi va qazilmani tannarxini aniqlashda muhim
ahamiyatga ega.
Kon jinslari qattiqlik koeffitsientini birinchilardan bo‘lib tasniflagan taniqli
olim M.M.Protod‘yakanov bo‘lib, uning tasnifi
amaliyotda va adabiyot
darsliklaridan keng o‘rin olgan.
Kon jinslari fizik-mexanik xususiyatlariga bog‘liq holda kon ishlarini alohida
ishlab chiqarish jarayonlari, masalan: burg‘ilash, portlatish ishlariga tadbiq etish
uchun materiallar sarflash me‘yoriy ko‘rsatkichlarini tasnifi mavjud.
Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib
olishda ruda va yondosh
jinslarning turg‘unligi muhim ahamiyatga ega.
Turg‘unlik - jinslar massoviy tagi va yon tomonini qazib olib ochiq yuza hosil
qilganda, uning ma‘lum muddatgacha o‘pirilib tushmasdan ship qismini butunligini
saqlab turish xususiyati. Ruda va yondosh jinslar turg‘unligini aniqlash qazib olish
tizimini turg‘unlashda, ruda massivi va yondosh jinslarni qazishdan hosil bo‘lgan
bo‘shliqni o‘pirilmasdan turish muddatini aniqlashda muhim ahamiyatga ega .
Ba‘zi bir jinslarni ostki qismida katta o‘lchamdagi maydon yuzasini ochganda
ham yillab, o‘n yillab o‘zini turg‘unligini saqlab qoladi,
ikkinchi tur jinslarda
alohida qismlarnigina maxkamlash talab etiladi, uchinchi xil jinslar esa uning tagida
kichik maydon yuzasi ochilganda ham, mustahkamlagich o‘rnatish
17
talab etiladi, yana boshqa xil jinslarda esa umuman ochiq yuza qoldirishga
yo‘l qo‘yilmaydi, qazish ishlarini mustahkamlagichsiz olib borish mumkin emas.
Kon jinslari massivini turg‘unligiga, ularning fizik-mexanik hususiyatlaridan
tashqari, tashqi sharoitlar ham ta‘sir etadi, masalan,
kon lahimini yer yuzasiga
nisbatan joylashish chuqurligi, gorizontga nisbatan qazish ishlarini yo‘nalishi,
lahimlarni shakli va ko‘ndalang kesim yuzasini o‘lchamlari. Turg‘unlik darajasi
bo‘yicha ruda va yondosh jinslar beshta guruhga bo‘lishadi: