Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

2-bob. MeTAFIZIKA BILISh MeTODI SIFATIDA

Dastlab «metafizika» atamasining ma'nosi hozirgisidan boshqacha bo‘lgan. Eramizdan avvalgi birinchi asrda Rodoslik Andronnik Arastu qo‘lyozmalarini sistemalashtirib, uning fizika to‘g‘risidagi traktatlari guruhidan keyin uning bir kator boshqa mavzudagi asarlarini joylashtiradi. Bularni Arastuning o‘zi «ilk falsafa» deb atagan edi. Bu borliq va bilishning dastlabki oliy prinsiplarini aqliy bilish to‘g‘risidagi asarlar edi. Mana shularni Andronnik «metafizika» deb ataydi (yunon tilidagi aynan ma'nosi: fizikadan keyin keladigan narsa). Shu an'anaga binoan keyingi zamonlarda ijod qilgan tadqiqotchilar ham «metafizika» deganda borliq va bilishning oliy asoslari to‘g‘risidagi falsafiy tadqiqotlarni tushunganlar. Metafizikani ana shunday tushunishni Yangi zamon falsafasiga qadar uchratamiz.

Shu bilan birga «metafizika» tushunchasi boshqacha ma'no ham kashf etadi. Ko‘pincha mutafakkirlar olam tabiatini tasvirlar ekanlar, barcha savollarga tugal javob berishga, dunyoni to‘la-to‘kis izohlangan deb ko‘rsatishga intilganlar. Boshqacha qilib aytganda, modomiki dunyo haqida muayyan qarash to‘g‘ri ekan, bu faqat bugungi dunyoni emas, balki tubdan o‘zgarmasligi kerak bo‘lgan kelgusidagi dunyoni ham tasvirlab beradi deb o‘ylashgan. Agar bilish metodi ob'ektni qandaydir qotib qolgan, rivojlanmaydigan narsa sifatida tadqiq etsagina bunday fikr yuritish mumkin bo‘ladi. Shu tariqa metafizika bilish metodi sifatida shakllandi.
Metafizika metodni birinchi bo‘lib I.Kant tanqid qildi. Inson bilimi, Kantning fikricha, faqat o‘nga sezgi va idrokda berilgan tajribanigina izohlay oladi. Metafizika tushunchasini yangicha izohlash ham Kantdan boshlanadi. U o‘z falsafasini tanqidiy metafizika deb ataydi, zotan, bilishning chegaralari to‘g‘risidagi barcha oldingi falsafiy bilimlarni tanqidiy nuqtai-nazardan qarab chiqadi. Kant ta'limotida butun falsafa «tanqidiy falsafaga» (ya'ni, uning falsafasiga) va «notanqidiy», dogmatik falsafaga (metafizikaga) bo‘linadi. Xegel ta'limotidan boshlab falsafiy bilish metodini ikki qarama-qarshi metodga – metafizik va dialektik metodlarga ajratish boshlanadi.
Dialektika bilan metafizikaning muqobilligi to‘g‘risida gapirganda biz metafizikaga dialektikani faqat cheklangan doiradagina, ya'ni bilish konsepsiyalari doirasidagina qarama-qarshi qo‘ya olishimizni nazarda tutmoq kerak. Metafizikaning manbai nimada? Inson bilimi dastlabki bosqichlarda jonli dunyoni soddalashtiradi, dag‘allashtiradi, jonsizlantiradi. Masalan, jonli tabiatni o‘rganmoq uchun biz uni jonsizlantiramiz, so‘ngra alohida qismlarga ajratamiz. Bu qismlarni o‘rganamiz va biz jonli narsaning nimaligini bilib oldik deb o‘ylaymiz. Lekin biz boshqacha yo‘l tuta olmaymiz, chunki biz bir butun qanday qismlardan iborat ekanligini bilmay turib uning mohiyatini bila olmaymiz. Bizning bilimimiz shunday tuzilgan. Bilish tarixida shunday bosqich bo‘lganki, unda olimlar va faylasuflar birbutunni bunday dag‘allashtirish, jonsizlantirish va qismlarga ajratish bosqichini absolyutlashtirib yuborganlar, buzilgan bir butunni birlashtirish, sintezlash, tiklash yo‘lidan bormaganlar. Dialektikaga qarama-qarshi o‘laroq, metafizikaning bilish prinsipi sifatidagi manbalari ana shulardan iborat.
Metafizik, dogmatik tafakkur, bu – insonni qurshab turgan dunyoning va inson tafakkurining biron bir tomoni, qirrasi, xossasini absolyutlashtirishdir. Bunday fikrlash hodisalarning o‘zaro aloqalari va ta'sirini kam hisobga oladi, unga predmetlarning ayrim elementlari va xossalarini farqlantirish va qayd etishni absolyutlashtirish xosdir. Metafizik tafakkur aloqalar, o‘zaro ta'sirlar va o‘tishlarni nazardan qochirib, o‘zini dunyoning barcha turli-tuman tomonlari, boyligi va birligini ochib berish imkonidan mahrum etadi. Agar dialektika aloqalar haqidagi ta'limot sifatida namoyon bo‘lsa, metafizika ularni inkor etishga intiladi.
Dogmatik tafakkur uchun eng murakkab, qiyin narsa, qarama-qarshiliklar aloqasidir. Dogmatiklar qarama-qarshiliklarni o‘z muhokamalaridan chiqarib tashlashga doimo intilib kelganlar. Ularning fikrlarini: yo qora, yo oq - aloqalarda o‘tishlar, farqlar, turli-tumanliklar bo‘lmaydi kabi fikrlar bilan tenglashtirish mumkin. Aloqalarni, jumladan qarama-qarshiliklar birligini anglash, bu dialektikaga xos anglashdir. Biz dadil ayta olamizki, dialektika – bu dunyoni shunday tushunishki, va uni ongli ravishda o‘rganishning shunday usuliki, bunda turli hodisalar, ularning turli-tuman aloqalari, qarama-qarshi kuchlarning o‘zaro ta'siri, o‘zgarish va rivojlanish jarayoni bilan birlikda qarab chiqiladi.