Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

69) Qorunanlara, onların hesabından bir məsuliyyət yoxdur. Lakin,

bəlkə qorunarlar deyə, (bu) bir xatırlatmadıyar.

Demək istənir ki, Allahın ayələri haqqında nalayiq danışmalara

dalanılların qazandıqları günah, yalnız öz çiyinlərinə minər,

başqalarının xanasına yazılmaz. Ancaq o başqaları onlara bənzərlər,

onların davranışlarına ortaq olarlar ya da onların əməllərini

məmnuniyyətlə qarşılayarlarsa, başqa. Çünki bir işdən, ancaq onu edən

kimsə məsul tutular. Lakin biz onları xəbərdar edirik ki, qorxub çəkinsinlər.

Çünki doğrudur ki bir insan, onlarla birlikdə oturduğu zaman,

onların daldığı danışmalara qatılmağa bilər, etdiklərinə ürəkdən razı

olmağa bilər, sırf onların yanında olması, onların zülmlərini dəstəkləmək,

sözlərini təsdiqləmək mənasına gəlməyə bilər. Ancaq Allaha

qarşı gəlinməsinə şahid olmaq, günahın işlənməsini seyr etmək, nəfs

baxımından günahı sadələşdirər, görüb seyr edənin gözündə cinayət/günahı kiçildər.

Günah əhəmiyyətsiz görüldüyü zaman da, insanın onu işləməsinin ih-

346 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

timali artar. Çünki nəfsin hər cür günaha istiqamətli bir arzuya sahib

olduğu bir gerçəkdir.

Bu səbəbdən qorunan bir insanın, Allahın haram etdiyi şeylərdən uzaq

dayanan bir kimsənin, günahlara diqqət etməyən, Allahın sərhədlərini tapdalamaqdan

çəkinməyən kəslərdən uzaq dayanması lazımdır. Necə ki

bu, bu vəziyyətdə olanlara, Allahın ayələri haqqında nalayiqliyə

dalanıllara da fərz və lazımlıdır. Hikməti isə, Allaha və ayələrinə

istiqamətli cür'etkar davranışların insanın gözündə sadələşməsidir. Çünki

insanın gözündə günahın sadələşməsi, onu günaha yaxınlaşdır, həlak

oluşla üz-üzə gətirər. Bir təhlükənin ətrafında gəzənin, içinə

düşməsindən qorxular.

Bu şərhdən bu xüsuslar diqqətə çarpanlıq qazanır:

Birincisi: Onların hesabına ortaq olmama vəziyyətinin yalnız qorunanlardan,

qaçınanlardan mənfilənməsi, bununla birlikdə, bir işi

işləməyənin, onu işləyənə ortaq olmadığı bir gerçək olması da göstərir

ki, verilmək istənən mesaj budur: Onların məclislərinə qatılmaq,

onlarla birlikdə oturmaq, insanı onlara veriləcək cəzadan əmin

etməz. Onların məsul olduğu şeydən məsul tutulma ehtimalı hər

zaman vardır. Bu səbəbdən bu ifadəni bu şəkildə qəbul edə bilərik: Onlarla

birlikdə nalayiqliyə dalmayanlara, onlarla birlikdə dalmaqdan

qaçındıqları müddətcə, onların hesabından bir məsuliyyət yoxdur. Ancaq

biz onları, nalayiqliyə dalanlarla birlikdə oturmama barəsində

xəbərdar edirik ki, bu şəkildə nalayiqliyə dalmaqdan qorunmalarını,

qaçınmalarını davam etdirsinlər ya da bu şəkildə Allahın qoyduğu haramlara

istiqamətli təqvaları və çəkinmələri tamamlansın.

İkincisi: "Qorunanlara, ...bir məsuliyyət yoxdur." ifadəsinin orijinalında

keçən "təqva"dan məqsəd, ümumi mənada qorunub çəkinmədiyər.

Yəni, uca Allahın razı olmadığı şeylərin ümumisindən qaçınıb qorunma.

"Bəlkə qorunarlar" ifadəsində keçən "təqva" isə, xüsusi olaraq Allahın

ayələri haqqında nalayiq danışmağa dalma günahından

çəkinmə mənasında istifadə edilmişdir. Ya da birincisində təqvanın

əsli, ikincisində isə hamısı; yaxud birincisində təqvanın özü, ikincisində

isə detalı, yəni yerinə görə təqvanın praktikaya əks olunması nəzərdə tutulmuşdur.

Ki Allahın ayələri haqqında nalayiq tərəfindən danış

Ən'am Surəsi / 74-83 ..................................................................... 347

maya dalmaqdan qaçınmaq da bunun praktikaya əks olunan bir nümunəsidir.

Burada bir başqa məna da söz mövzusudur. Buna görə, birincisində

möminlərin qorunub çəkinməsi ikincisində isə, ayələr haqqında nalayiq

danışmağa dalanılların bundan çəkinmələri nəzərdə tutulmuş

ola bilər. Bu səbəbdən ifadənin təqdiri bucaqlımı belə olar: Lakin, bu şəkildə

dalanıllara xatırladıb xəbərdarlığın, bəlkə ayələr haqqında danışmağa

dalmaqdan çəkinərlər.

Üçüncüsü: "Xatırlatma" ifadəsi, cümlə içində təqdir edilən hərəkətin

mefulu mütləğidir. Bu vəziyyətdə belə bir məna əldə edirik: Lakin

onlara xatırladırıq" və ya "Onlara xatırladın". Bu ifadə, mahzuf mübtedanın

xəbəri də ola bilər. O zaman da məna, "Lakin bu bir xatırlatmadıyar."

şəklində diqqətə çarpanlaşar. Ya da mahzuf xəbərin mübtedası da

ola bilər. Bu səbəbdən, "Sənə düşən, onlara xatırlatmaqdır." şəklində bir

məna əldə edirik. Bu yanaşmalardan ilk ağla gələn isə, ortadakı

yanaşmadır.

70) Dinlərini oyun və əyləncə yerinə qoyan və dünya həyatının aldatdığı

kəsləri burax və onunla xatırlat ki adam, qazandıqları səbəbiylə

alıkonmasın...

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "əl-Beslu, bir şeyi büzmək,

yığışdırmaq və məhrum etmək, saxlamaq deməkdir. Büzmək,

yığışdırmaq mənasını ehtiva etdiyi üçün də, məcazi olaraq, yüzün turşudulması

mənasında da istifadə edilmiş, yüzünü turşudana 'basıl' və 'mübtesil'ülvech'

deyilmişdir. Məhrum etmə və saxlama mənasını ehtiva etdiyi üçün də,

maneə törədilən, məhrum buraxılan və əlində ipoteka saxlayan kimsəyə

'besl' deyilmişdir. Uca Allah belə buyurur: 'Və onunla (o Quranla)

xatırlat ki adam, qazandıqları (günahlar) səbəbiylə alıkonmasın.' Yəni,

savabdan məhrum buraxılmasın. 'Haram' ilə (maneə törədililən mənasında)

'besl' arasındakı fərq, 'haramın ümumi olması, həm hökm və qanunla

qadağan edilən şeyləri, həm də nəşr/təzyiq və zorla/məcbur et qadağan edilən şeyləri

əhatə edir olmasıdır. 'Beslin isə, yalnız nəşr/təzyiq və zorla/məcbur et qadağan edilən şeyləri

ifadə edir olmasıdır. Uca Allah belə buyurur: 'İşdə onlar, qazandıqları

(günahlar) səbəbiylə alıkonmuşlardır.' Yəni, savabdan məhrum

buraxılmışlar." (el-Müfredatdan edilən götürmə sona çatdı.)

Mecma'ul-Beyan adlı təfsirdə belə deyilir: "Ərəblər, 'Ebseltuhu bi-

348 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ceriretihi' deyərlər. Yəni, cinayət/günahından ötəri onu təslim etdim. əl-Müstebsil;

xilas ola bilməyəcəyini bildiyi üçün təslim olan kimsə deməkdir...

Ahfeş deyər ki: Tubsilu, 'cəzalandırırsan' mənasını ifadə edər. Yenə

'tubsilu' ifadəsinin 'ipoteka edirsən, girov qoyursan' mənasına

gəldiyi də deyilmişdir. Diqqət yetirilsə bunlar, bir-birinə yaxın mənalardır."

(Götürmə bitdi.)

Buna görə, ayənin mənas(n)ı belə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: "Dinlərini oyun

və əyləncə yerinə qoyan kəsləri tərk et..." Burada, nəfslərinin arzularını,

keflərini din əldə etmələri, dinlərini oyun və əyləncə mövzusu

etdikləri olaraq qiymətləndirilmişdir. Bu vəziyyətdə, onlar üçün bir haqq

din fərz edilmişdir. Bu haqq din, heç şübhəsiz, fitrətlərinin onları çağırdığı

şeydir. Bu səbəbdən, fitrətlərinin çağırdığı haqq dini mənimsəmələri,

ona ciddiliklə sarılmaları, onu qarışıqlıqlardan və təhrifdən qorumaları

lazım idi. Amma onlar, bunun yerinə dinlərini oyun və əyləncə əldə etdilər.

Keflərinə görə şəkildən şəklə, nəfslərinin arzusuna uyğun

olaraq qəlibdən qəlibə soxdular.

Ardından, dinlərinə oyun və əyləncə yerinə koyuşlarına bu ifadə ətf edilir:

"Və dünya həyatının aldatdığı kəsləri". Çünki bunlar, bir-birlərini

tələb edən vəziyyətlərdir. Dünya həyatının ləzzətlərindən sərhədsiz

zövq alma səyi və bu istiqamətdə sıx bir səy içində olmaq, haqq din

barəsində ciddiliyi tərk etməyi, onu bir əyləncə, bir vaxt keçirmə

vasitəs(n)i halına gətirməyi tələb edir.

Ardından, belə buyurulur: "Və onunla xatırlat..." Yəni Quran ilə xatırlat

ki, adam qazandığı günahlar səbəbiylə ilahi mükafatdan ya da adam

qazandığı günahlarla birlikdə sorğuya çəkilməyə və cəzalandırılmağa

təslim edilməsin. Bu vəziyyətə düşən bir adamın Allahdan başqa nə bir

vəlisi, nə də şəfaətçisi olar. Nə qədər əvəz ödəsə ödəsin, nə qədər

fidyə versə versin, bunlar özündən qəbul edilməz. Çünki o gün,

əməllərin qarşılıqlarının verildiyi gündür, alver günü deyil. İşdə onlar,

Allahın savabından alıkonmuş, məhrum edilmişlər. Ya da Allahın

cəzalandırmasına təslim edilmişlər. İnkar etmələrindən ötəri onlar

üçün qaynar sudan bir içki/içəcək və acı/ağrılı bir əzab vardır.

71) Də ki: "Allahdan başqa, bizə nə fayda, nə zərər verməyən şeylərə

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 349

mi yalvaraq?"

Yadırğama məqsədli sual tərzində müşriklərə qarşı təqdim edilmiş bir dəlildir.

Burada, Allaha ortaq qaçdıqları saxta ilahların xüsusiyyəti olaraq

nə fayda, nə də zərər dokunduramayacak oluşları ön plana çıxarılır. 722

Çünki, daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, müşriklərin tanrılar əldə etmələrinin

təməlində, fayda ümidi və ya zərər qorxusu yatmaqda idi. Uca

Allaha ortaq qaçışlan bu saxta tanrılar, fayda və ya zərər dokunduramadıklarına

görə, bunlara dua etməyi, qulluq təqdim etməyi və qurbanlar

həsr etməyi tələb edən bir vəziyyət yoxdur deməkdir.

"Və Allah bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra, dabanlarımız üzərində geriyə

mi çevirilək? Eynilə şeytanların... çaşmış bir halda buraxdıqları... kimsə

kimimi olaq)?"

Ayənin orijinalında keçən "istehvethu" sözünün məsdəri olan

"istihva" alçalma və eniş istəyi deməkdir. Dabanlar üzərində çevirilməksə,

kinayə yollu pozğunluq və hidayəti tərk etmək deməkdir.

Çünki gerçək bir hidayətin gərəyi, dümdüz yol üzərində meydana gəl, onun

üzərində gedişdir. Bu səbəbdən dabanların üzərində geri dönmək, bu

yolda getməkdən imtina etmək, geridə buraxdığı gedişinə, yəni pozğunluğa

geri dönməkdir. Buna görə, "Və Allah bizi doğru yola çatdırdıqdan

sonra, dabanlarımız üzərində geriyəmi çevirilək?" deyilərək, bu

geri çevrilin, ilahi hidayətdən sonra olacağı vurğulanmışdır.

Bəziləri, "Və Allah bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra, dabanlarımız üzərində

geriyəmi çevirilək?" ayəs(n)i ilə, bu mənada olan başqa ayələri,

sözgəlişi Hz. Şuaybın ağızından köçürülən, "Qövmündən böyüklük

göstərən irəli gələnlər dedilər ki: 'Ey Şuayb, mütləq səni və seninlə

birlikdə inananları şəhərimizdən çıxaracağıq ya da dinimizə dönərsiniz!'

Dedi ki: 'İstəməsək dəmi? Əgər Allah bizi ondan qurtardıqdan

sonra, təkrar sizin dininizə dönsək, o zaman Allaha yalan uydurmuş

olarıq. Rəbbimiz Allah diləmədikdən sonra, ona dönməmiz, bizim

üçün olar şey deyil." (Ə'RAF, 89) şəklindəki ayəs(n)i maraqlı bir şəkildə

şərh edib qəribə çıxarsamalarda ol/tapılmışlar.

Bunların çıxarsamalarına görə, peyğəmbərlər, peyğəmbərliklə vəzifələndirilmədən,

peyğəmbərlik missiyasını boynuna götürmədən əvvəl küfr üzərindəymişlər.

Onlara görə, Allahın doğru yola çatdırmasından sonra daban-

350 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ler üzərində geri çevirilmək və Allahın qurtarmasından sonra şirk

dininə dönmək ifadələri, onların qurtarılmadan əvvəl bu dinlərə mənsub

olduqlarını göstərən dəlillərdir. Bu, çürük bir sübut etmədiyər. Çünki

peyğəmbərlərin bu sözləri, dini birliyin diliylədir. Ki bu cəmiyyətin

fərdləri də şirk üzərində idilər. Nəhayət uca Allah, peyğəmbərləri

vasitəsilə onları hidayətə çatdırmışdır. Bununla, bir cəmiyyətin

fərdlərinin böyük qisiminin başlanğıcda şirk üzrə olmalarının, əvvəlki

küfrlərinin hər kəsə izafə edilməsini caiz edəcəyini söyləmək istəmirik.

Yəni, tağlip sənətiylə onların şirklərinin yanında peyğəmbərlərinin

imanı görməzlikdən gəlinərək belə bir istifadəyə gedilmişdir.

Çünki uca Allahın haqq sözü, belə bir ehtimalı ehtiva etməz.

Bizim demək istədiyimiz budur: Həm peyğəmbəri, həm də ümməti

əhatə edən dini birliyin fərdləri üçün, "Onlar, ancaq Allahın özlərini

doğru yola çatdırmasından sonra şirkdən xilas oldular.' demək

doğrudur. Çünki əks halda, onların pozğunluq üzrə olmaqdan başqa

variantları yox idi. Ümmətə gəlincə; onlar, din vasitəsilə hidayətə

çatmadan əvvəl şirk üzərində idilər. Peyğəmbərlərinə gəlincə; onlar da,

Allah vasitəsilə hidayət etmişlər. Əgər Allahın hidayəti, yol göstəriciliyi

olmasaydı, özlərindən yana onlar üçün pozğunluqdan başqa bir

şey söz mövzusu ola bilməzdi. Çünki Allahdan başqası, özü üçün nə

fayda, nə də zərər vermə gücünə sahib deyil. Bu səbəbdən, onlar baxımından

də, "Allah özlərini doğru yola çatdırdıqdan sonra, dabanlarının

üzərində geri dönmə və ya Allah özlərini qurtardıqdan sonra yenidən

şiryə dönmə haqqları yoxdur." demək doğrudur.

Qısacası, bu ifadə, onlarla elin idili olaraq bir gerçəyi dilə gətirməkdədir.

Cəmiyyətlərinin bir fərdi olan peyğəmbərin, peyğəmbərliyindən əvvəl

küfr üzrə olmamış olması da bu gerçəyi dəyişdirməz. Çünki iman

və hidayət, hər vəziyyətdə, onların özlərindən olan vəziyyətlərindən

sonra Allah tərəfindən özlərinə verilən bir nemətdir. Özlərindən

olan vəziyyətləri isə, bilindiyi kimi, pozğunluqdur.

Qaldı ki, daha əvvəl peyğəmbərlərin günahsızlığıyla əlaqədar müxtəlif mövzularda

gördük ki Quran, onların ən kiçik bir günahdan belə günahsız

olduğunu ifadə etməkdədir. Belə olunca, onlar üçün böyük günah,

hətta ən böyük günah olan şirk necə təsəvvür edilə bilər?!

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 351

"Eynilə şeytanların yer üzündə alçaq vəziyyətə salaraq çaşmış bir

halda buraxdıqları..." ifadəsi, bir nümunədir. Burada, mövqesiylə əlaqədar bir

uzaqgörənliyə, xoşbəxtliyi barəsində sarsılmaz bir dayanıqlılığa sahib olmayan

çaşmış bir insanın vəziyyəti konkretləşdirilmişdir. Bu adam, məqsədinə

çatması üçün ən düz və ən gözəl yolu tərk edir. Halbuki özündən

əvvəl, nə qədər yoldaşları bu yolu izləyərək hidayəti tapmışlar. Amma o

hələ özünü alçaqlığa və həlaka çağıran şeytanlarla, hidayətə çatan

yoldaşları arasında çaşmış bir halda dayanmaqdadır. Yoldaşları ya

mənzillərinə varmışlar ya da çatmaq üzrədirlər və onu "Bizə gəl!" deyə

doğru yola çağırırlar. O isə, alçalışla düzə çıxış arasında nə edəcəyini

bilə bilmədən eləcə dayanır.

Də ki: "Hidayət, ancaq Allahın hidayətidir və bizə, aləmlərin Rəbbinə

təslim olmamız əmr edilmişdir."

Əgər məsələ, fitrətlə uyğunlaşan və "Allahın hidayəti" olaraq adlandırılan

uca Allahın çağırışı ilə kefə uyğun gəlməkdən, dini oyun və əyləncə mövzusu

etməkdən ibarət olan şeytanların çağırışı arasında dönürsə,

Allahın hidayəti, gerçək hidayətdir, başqası deyil.

Fitrətin çağırışıyla uyğunlaşan şeyin Allahın hidayəti olduğuna gəlincə; bu,

şübhə aparmayacaq qədər açıq bir gerçəkdir. Çünki gerçək hidayət,

yaranma və yaradılışa uyğun olandır. Bu isə, yalnız Allahın gücü daxilindədir.

Biz də bir dini və ya inancı, ancaq gerçəklərlə üst-üstə düşdüyünü

düşündüyümüz üçün mənimsəyərik. Gerçəklərsə, Allahın əlindədir. Bu səbəbdən

Allahın hidayəti heç bir zaman gerçəklərin kənarında qalmaz.

Uyğun gəlilməsi lazım olan gerçək hidayətin şeytanların çağırışı deyil də Allah-

'ın hidayəti olduğuna gəlincə; bu da açıq-aşkar bir gerçəkdir. Çünki başlanğıcımız

və sonumuz etibarilə, dünyadakı və axirətdəki ehtiyaclarımız

etibarilə, qısacası hər şeyimizlə bağlı olduğumuz güc, uca Allahdan

başqası deyil.