Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

87) Onların atalarından, uşaqlarından və qardaşlarından bəzilərini

də.

Bu ifadə daha əvvəl etdiyimiz bu qiymətləndirməyi dəstəklər mahiyyətdədir:

Məqsəd, ilahi yol göstəricilik silsiləsinin kəsilməz olaraq davam

etdiyini açıqlamaqdır. Çünki geridə qalanlar, zikr edilənlərə atalıq,

oğulluq və ya qardaşlıq xüsusiyyətiylə əlaqələndirilmişlər; bu xüsusiyyətlər

də kəsilməzliyi ifadə edərlər.

Onları yığdıq və onları dümdüz yola çatdırdıq.

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində bunları söyləyir: Ərəblər:

"Cebeytu'l-mae fil havzi=Suyu hovuzda yığdım." deyərlər. Suyu içində

yığan hovuza "cabiye" deyərlər. Çoxluqda isə "cavab"ın sözü qul-

388 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lanılır. Çoxluq istifadəsi Quranda keçər. Uca Allah belə buyurar:

"Vecifanı ke'l-cevab=Havuzlar qədər ləyənlər..." [Səba', 13] Bu təməl

mənadan hərəkətlə kinayəli olaraq vergi toplama işi üçün də "cibaye"

sözü istifadə edilər. "Cebeytu'l-harace" yəni vergi yığdım. Bu ayə də

bu mənanın bir nümunəsidir: "Hər şeyin məhsullarının toplanıb gətirildiyi."

[Qəsəs, 57] Bu maddənin törəməs(n)i olan "ictiba" isə, seçərək yığmaq mənasına

gəlir. Uca Allah belə buyurmuşdur: "Fectebahu Rabbuhu"

yəni, "Rəbbi onu seçdi." [Nəhl, 121]

Ragıp İsfahani davamla belə deyər: Uca Allahın bir qulu seçməsi,

ona xüsusi bir ilahi feyik bəxş etməsi mənasını verər. Qul bu feyik sayəsində

özündən heç bir iş olmadan müxtəlif nemətləri əldə edər.

Bu, peyğəmbərlərə, onlara yaxın mərtəbələrdə olan və onlarla

birlikdə xatırlanan sıddıklara və şəhidlərə xas bir xüsusiyyətdir. Necə ki uca

Allah belə buyurmuşdur: "İşdə beləcə Rəbbin səni seçəcək..." [Yusuf,

6] "Rəbbi onu (Delfini) seçdi və salehlərdən etdi." [Qələm, 50] "Onları

yığdıq və onları dümdüz yola çatdırdıq." [Ən'am, 87] "Rəbbi onu seçdi,

rəhmətiylə ona dönüb tövbəsini qəbul etdi və onu doğru yola çatdırdı."

[Taha, 122] "Dilədiyini özünə seçər və özünə yönələni doğru yola

çatdırar." [Şura, 13] (Ragıpdan edilən götürmə sona çatdı.)

Ragıbın "ictiba" sözünün mənas(n)ı əsasında söylədikləri, bu sözün

istifadə edildiyi yerlər/yeyərlər göz qarşısında saxlanıldığında məqsədəuyğundur;

ancaq bu, uca Allahın onlarla əlaqədar reallaşdırdığı şeylə üst-üstə düşdüyü

diqqətə alınaraq irəli sürülən sözün əsl mənasının tələb etdiyi

şeydir. Ayələrin axışına baxdığımızda, sözün əsl mənasının əsas

alın-dığı istiqamətində bir düşüncə meydana çıxmaqdadır zehinimizdə. O da,

dəyişik, fərqli və ayrı yerlərdən bir araya gətirib yığmaqdır. Belə

olunca da, ifadə, dərhal sonrasında işarə edilən, dümdüz yola çatdırma

faktının vurğulanmasına istiqamətli bir hazırlıq funksiyasını görmüş

olar. Sanki belə deyilmiş kimi: "Onları fərqliliklərinə baxmayaraq bir araya

gətirdik, toplanıb qaynaşınca da bütününü bu bu xüsusiyyətlərə sahib

dümdüz yola çatdırdıq."

Bunu söyləyirik; çünki daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi, ayələrin

axışı, ilahi fitri yol göstəricilik ilə doğru yola mesajlanların kəsilməz var

olduğunu vurğulamağa istiqamətlidir. Buna uyğun olan, hər şeydən əvvəl bütünü üçün

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 389

bir-birliyin və təkliyin təsəvvür edilməsi və beləcə bir araya gəlmiş

olan bu birliyin ilahi rəhmətin əhatəsinə girməsi və topluca tək

bir yol göstərmə ilə doğru yola çatdırılmaları və tək bir yolu izləmələrinə

imkan verilməsidir. Bu elə bir yoldur ki, bu yolda təməldə heç bir fərqlilik

və ixtilaf söz mövzusu deyil. Vəziyyətə görə dəyişməz. Zamanın

dəyişməsi onun təməl xüsusiyyətlərində bir başqalaşmaya gətirib çıxarmaz. Parçaları

etibarilə də fərqliləşməz. Bu yolu izləyən kəslərin və məqsədlərinin

dəyişməsi də yolu dəyişdirməz.

Uca Allahın onları çatdırdığı yol, şəriətlərin zahiri etibarilə daralma və

genişləmə şəklində bəzi fərqliliklər ifadə etsə də, bu, icmal, yekunlaşdırma

və ya detallandırma şəklində qiymətləndirilməlidir. Burada təyin edici

olan bir başqa ünsür də həmsöhbət olan cəmiyyətin tutumunun

genişliyi və ya darlığıdır. Yoxsa bütünü bir həqiqət əsasında birləşmişlər.

O da fitri tövhiddir. Və uca Allahın insan deyilən canlı növünün

yaradılışının təməl funksiyalarından biri olaraq nəzərdə tutduğu qulluq şüurudur.

Bilindiyi kimi, insanın yaradılışı, yaradılış etibarilə dəyişməz,

başqalaşmaz. Bu səbəbdən insanın təməl duyğuları və iradəsi də

dəyişməz. Bu baxımdan insanın müşahidə edilən duyğuları, qəbul etmə qabiliyyəti,

gizli meylləri və fitri ağıl dediyimiz mühakimə qabiliyyəti hamı/həmişə

eyni tərzdə işlər; insan deyilən canlı növüylə əlaqədar olan və onun müxtəlif

həyati ehtiyaclarına diqqəti çəkən mərhələli yetkinləşmə istiqamətində

görüşlər və məqsədlər dəyişsə də insanın təməl funksiyalarının

işləyiş tərzi dəyişməz.

İnsan hər vaxt yeməyə, içməyə, geyinməyə, sığınmağa və cinsi əlaqəyə

ehtiyac duyar. Eqoist nəfsini rahatlaşdıran şeyləri istər; nəfsinə acı/ağrılı

verən, zərər verən şeylərdən iyrənər. Dünya həyatında xoşbəxtlik ümid edər,

bədbəxtlikdən və pis aqibətlərdən qorxar. Hər insanın xaricə vuran

həyata xüsusiyyətləri, davranış formaları çağdan çağa, nəsildən nəsilə

görə dəyişsə də bu fitri xüsusiyyət dəyişməz.

Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Sən yüzünü Allahı birləyici

olaraq düz dinə çevir: Allahın yaratma qanununa ki insanları

ona görə yaratmışdır. Allahın yaratması dəyişdirilə bilməz. İşdə dümdüz

din odur. Lakin insanların çoxu bilməzlər." (Rum, 30) Buna görə, insan

birliklərinə suveren olan ilahi tək tanrıçı din, insan fitrətinin yö-

390 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

neldiği, varoluşsal ehtiyaclarından olduğunu qəbul etdiyi üçün insan yaradılışının

meyl göstərdiyi, öz təbiətini xoşbəxt edəcək inanc və əməlləri

ona ilham edən, digər bir ifadəylə həyatda xoşbəxt olması üçün lazımlı

olan məlumatlara, əxlaq qaydalarına və əməllərə yönəldən dindir.

Bu, dəyişməyən, başqalaşmayan bir gerçəkdir. Çünki varoluşsal fitrətə

söykən/dözməkdədir. Fitrəti dəyişdirmənin, onu başqa bir şəklə soxmanın

imkanı yoxdur. Bu səbəbdən bu sistem vəziyyətlərə, zamana görə

dəyişməz. Məsələn, bir vəziyyətdə insanları xoşbəxtliyə yönəldərkən bir

başqa vəziyyətdə yönəltməməsi, bir zamanda xoşbəxtliyi nəzərdə tutarkən

bir başqa zamanda nəzərdə tutmaması söz mövzusu deyil. Fitrətin cüzləri

də bir-birləriylə ziddiyyət təşkil etməzlər.

Sözgəlişi tək tanrıçı hanif dininin bəzi hökmləri ilə digər bəzi hökmləri

arasında ziddiyyət təşkil etmə, ziddləşmə olmaz. Ya da bir qisiminin digər

bir qisimini etibarsız etməsinə səbəb olacaq başqa bir inkişaf meydana

gəlməz. Çünki bütününün qida qaynağı tövhiddir. Tövhidsə, fitrət

dininin hökmləri arasında ən gözəl tarazlığı təmin edər; eynilə insan bədənində

iştirak edən bəzi güclərin digər bəzisiylə uzlaşması və bəzisinin

digər bəzisinə basqın çıxması vəziyyətində yaranma sistemində nəzərdə tutulan

idarəçi bir gücün dövrəyə girməsi və hər bir gücü insan həyatında

olması lazım olan fəaliyyət və ağırlıq sərhədlərinə doğru çəkmək

surətiylə tarazlıq funksiyasını görməsi kimi.

Bu qanunlar, kəslərə görə də dəyişməz. Suveren fitri yol göstəriciliklə

hidayətə çatanların hərəkət tərzləri dəyişməz. Sonuncusunun çağırışı

ilə ilkinin çağırışı arasında fərq olmaz. Amma dəvətlərinin ümumi və ya

detallı olması baxımından fərqlilik göstərməsi qaçınılmazdır. Burada

təyin edici olan, insanların yaşadıqları dövrlərin yetkinluq və irəliləmə

əsasında qat etdikləri məsafədir. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:

"Allah qatında din, İslamdır." (Al/götürü İmran, 19) "O sizə, dindən

Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy etdiyimizi, İbrahimə, Musaya və İsa'-

ya tövsiyə etdiyimizi şəriət etdi. Belə ki: Dini doğru yapış və onda

ayrılığa düşməyin." (Şura, 13)

Eyni şəkildə din, məqsədlər və məqsədlər baxımından da dəyişməz. Çün-kü

əsl məqsəd, dəyişik dini məlumatların, üstün əxlaq qanunlarının və şəri hökmlərin

söykən/dözdüyü tövhiddir. Uca Allah bu barədə belə bu

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 391

yurmuştur: "İşdə bu sizin ümmətiniz, bir tək ümmətdir. Rəbbiniz də

mənim. Tək mənə qulluq edin." (Ənbiya, 92) "Səndən əvvəl heç bir peyğəmbər

göndərmədik ki ona: 'Məndən başqa tanrı yoxdur, mənə qulluq

edin/əldə et.' deyə vəhy etmiş olmayaq." (Ənbiya, 25)

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən, "Onları doğru yola çatdırdıq."

ifadəsinin mənas(n)ı açıqlığa qovuşur. Burada "sırat=yol" sözcüyü

nekre olaraq istifadə edilmiş, insanların zehinində meydana çıxacaq şəkildə təyin olunmamışdır.

Halbuki, "Bizi dümdüz yola çatdır, nemət verdiklərinin yoluna."

(Fatihə, 7) ayəsində müəyyən olaraq istifadə edilmişdir. Təfsirini təqdim etdiyimiz

bu ayədəki naməlum istifadənin məqsədi, zehinlərin diqqətini, bu

yolun düzgünlük xüsusiyyətinə sahib olduğuna yönəltməkdir. Bir şeyin doğru

olması, xüsusiyyətləri və xüsusiyyətləri etibarilə eyni tərzdə olması deməkdir.

O halda, onların çatdırıldıqları yol, heç bir baxımdan və heç bir vəziyyətlə

elin idili olaraq fərqlilik göstərməyən tək bir yoldur. Çünki bu yol, fitrətə

söykənəndir. Bir növ yaradılış sistemi olan insan fitrəti özü etibarilə

insanın varoluşsal məqsədlərinə yönəlmə əsasında dəyişməz.

O halda dümdüz yola mesajlan bu peyğəmbərlər ilahi zəmanət altındadırlar.

Yolun təhlükələri və dolaşmaları qarşısında qorunmaqdadırlar.

Çünki izlədikləri yol, getdikləri istiqamət bəzən məqsədə çatdırma, bəzən

də məqsəddən uzaqlaşdırma; bəzən haqqa yönəltmə, bəzən də batilə

aparma; bəzən xoşbəxt etmə, bəzən də bədbəxt etmə şəklində fərqli

xüsusiyyətlər ifadə etməz. Əksinə bu yolun parçaları arasında bütünlük və

vəziyyətləri arasında bərabərlik vardır. Hamısı da haqqa söykən/dözərlər, haqqa

çatdırarlar. Adamı heyrətləndirməzlər. Zülmün, bədbəxtliyin və günahın

qucağına atmazlar. Uca Allah belə buyurmuşdur: "İnananlar və

imanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər, işdə güvən yalnız onlarındır

və doğru yolu bulanlar da onlardır." (Ən'am, 82)

88) İşdə bu, Allahın hidayətidir, qullarından dilədiyini onunla hidayətə

çatdırar. Əgər onlar da Allaha ortaq qaçsadılar, etməkdə olduqları əməlləri

əlbəttə boşa xərc idi.

Uca Allah burada, adını zikr etdiyi peyğəmbərlərini doğru yola çatdırmasına

əsas etdiyi hidayətinin xüsusiyyətinin bunun xüsusi hidayəti olduğunu

göstərdiyinə işarə edir; bu xüsusi hidayətlə qullarından dilədiklərini

hidayətə çatdırar.

392 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

O halda, bir yol göstəricilik, Allahdan olduğu zaman gerçək yol göstəricilik

ola bilər. Bir yol göstəricilik də, özünü izləyən insanları, hidayətə

çatanların yəni Allah tərəfindən hörmətli bir mövqeyə gətirilən

peyğəmbərlərin üzərində birləşdikləri dümdüz yola çatdırdığında, eyni

şəkildə bu yolun cüzləri arasında tək bir sözə yəni tövhidə çağırış,

haqq mesajı suveren etmək və qulluq və təqva xüsusiyyətləriylə xarakterizə edilmək

baxımından bütünlük ifadə etməsi vəziyyətində Allahın yol göstəriciliyi

xüsusiyyətini haqq edər.

Allahın elçilərini bir-birindən ayırmağı, bəzisinə inanıb bəzisinə də inanmamağı

nəzərdə tutan yollara və ya Allahın hökm və şəriətlərini bir-birindən

ayırmağı, bəzisini tətbiq edib bəzisini tətbiq etməməyi nəzərdə tutan

yola və ya insanların ictimai həyatları əsasında xoşbəxtliklərini zəmanət

etməyən ya da insanı heç bir xoşbəxtlik qazandırma ehtimalı ol/tapılmayan

hədəflərə yönəldən yollara gəlincə, bunlar Allahın heç bir şəkildə

məmnun olmadığı yollardır. Bu yolları izləyənlər fitrətin ana prospektindən

sapmışlar. Pozğunluğun uçurumlarına, heva və həvəslərin sürüşkən

zəminlərinə diyirlənmişlər. Bu yollara yönəlməyə, Allahın yol

nümayişçiliyi ilə hidayətə çatmaq deyilə bilməz.

Baxın ulu Allah nə söyləyir: "Allahı və elçilərini inkar edənlər, Allah

ilə elçiləri arasında ayrım etmək istəyib, 'Bir qisiminə inanarıq, bir

qisimini inkar edərik.' deyənlər və bu ikisinin (iman ilə küfrün) arasında

bir yol tutmaq istəyənlər, işdə onlar həqiqətən kafir olanlardır."

(Nisa, 150-151) "Yoxsa siz kitabın bir qisiminə inanıb bir qisimini inkar

mı edirsiniz? İçinizdən bunları edənlərin qazancı, dünya həyatında

ancaq xorluqdan ibarət, qiyamət günüdürsə onlar daha çətin bir əzaba

atılarlar." (Bəqərə, 85) "Allahdan bir yol göstərici olmadan, tək

öz kefinə uyğun gələndən daha pozğun kim ola bilər? Şübhəsiz ki Allah,

zalım qövmü doğru yola çatdırmaz." (Qəsəs, 50)

Burada demək istənir ki, bir yolda heva və həvəsin arxasından gedilirsə,

bu pozğunluqdur, bunun insanı xoşbəxtliyə aparması mümkün deyil.

Buna Allahın hidayəti deyilməz. Çünki bu yolda zülm əsasdır.

Allah heç bir zaman zülmün xoşbəxtlik üçün bir vasitə və vəsilə olmasına

icazə verməmişdir və verməyəcək də. Ayrıca xoşbəxtlik də zülm vasitəsilə

çatılacaq bir şey deyil.

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 393

Qısacası, Allahın yol göstəriciliyinin bir xüsusiyyəti, pozğunluğu əhatə etməməsidir.

Allahın hidayətinə çatdırılmaqla pozğunluq bir yerdə olmaz. Allahın

hidayəti, tam bir yol göstəricilikdir və dərhal arxasından tam

xoşbəxtlik gəlir. Bu da kəsilməz, tükənməz bir hədiyyədir. Amma biz insanlar

arasında etibarlı olan bağışlayarın növündən deyil. Çünki insanlar

arasında etibarlı olan hədiyyədə, bəxş edənin bəxş etdiyi şeylə elin idili suverenliyi

sona əriyər və bu suverenlik hədiyyəs(n)i alan/sahə insana intiqal edər.

Bu səbəbdən bağışlayara qarşılıq, istər şükr edilsin, istər nankorluq edilsin,

hədiyyəs(n)i alan/sahə ona sahib olar.

Allahın bu hədiyyəs(n)i, tövhid və qulluq xətti üzərində davam edər. Bu

barədə heç kimin Allahı bir şeyə məcbur etməsi söz mövzusu deyil.

Kimsə tam qulluq xaricində bu hədiyyədən yana özünü etibarda hiss etmə

haqqına sahib deyil. Bu səbəblə ayənin sonunda bu ifadəyə

yer verilmişdir: "Əgər onlar da Allaha ortaq qaçsadılar, etməkdə

olduqları əməlləri əlbəttə boşa xərc idi." Burada xüsusilə şirkdən söz

edilməsinin səbəbi, mövzunun axışının tövhid qanunu əsasına görə davam

etməsidir.