Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Ayələrin Tərcüməs(n)i

122- Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və özünə insanlar arasında

gedə biləcəyi bir nur verdiyimiz kimsə, qaranlıqlar içində olub ondan

heç çıxa bilməyən kimsə kimi olarmı? İşdə kafirlərə, etdikləri işlər belə

bəzəkli göstərilmişdir.

123- Beləcə hər şəhərin böyüklərini, orada tələ qurmaları üçün oranın

günahkarları etdik. Halbuki onlar özlərindən baş-əzələs(n)inə tələ

qurmurlar, lakin fərqində deyildirlər.

124- Onlara bir ayə gəldiyində, "Allahın elçilərinə verilənin bir bənzəri

bizə də verilmədikcə, qətiliklə inanmarıq." dedilər. Allah, elçiliyini

hara verəcəyini daha yaxşı bilər. Cinayət törədənlərə, Allah qatında bir

alçaq və etdikləri hiyləyə qarşı çətin bir əzab çatacaq.

125- Allah kimi hidayətə çatdırmaq istəsə, onun sinəsini İslama açar;

kimi də sapdırmaq istəsə, onun sinəsini, göyə çıxırmış kimi

dar və tıkanık edər. Allah, inanmayanların üstünə işdə belə pislik

çökdürər.

126- İşdə bu, Rəbbinin dümdüz yoludur. Biz, öyüd sahələr üçün ayələri

geniş geniş açıqladıq.

127- Rəbləri qatında sağlamlıq yurdu onların (hidayətə çatanların)dır. Və

O, etdikləri işlərdən ötəri onların vəlisidir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

122) Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və özünə insanlar arasında gedə biləcəyi

bir nur verdiyimiz kimsə, qaranlıqlar içində olub ondan heç çıxa bilməyən

kimsə kimi olarmı?

Ayənin mənas(n)ı açıqdır. Sadə və sadə zehinlərdə ilk etapda canlandırdığı

mənzərə etibarilə bütün möminlər və kafirlər üçün verilmiş bir nümunədir.

Bu nümunə üzərində düşünüldüyü zaman doğru yol üzrə olmaqla,

pozğunluğun gerçək mahiyyəti diqqətə çarpanlaşar.

Çünki insan, ilahi yol göstəriciliklə qarşılaşmadan əvvəl həyat nemətindən

məhrum, hiss və hərəkətdən uzaq bir ölü kimidir. Allaha, ONun

məmnun olacağı şəkildə inanınca, Allahın ölümündən sonra diriltdiyi

biri kimi olar. Allah ona bir nur verər, istədiyi hər yerə onunla çatar [o

nur ilə ətrafını görər]. Xeyiri və şəri, faydalını və zərərlini onun sayəsində

ayırt edər. Bu sayədə faydalı olanı al/götürər, zərərli olanı tərk edər;

həyat səfərinə belə davam edər.

Kafirə gəlincə; o, ölüm qaranlığı və onun da kənarında cəhalət qaranlıqları

kimi çıxışı olmayan, qurtuluş yolu ol/tapılmayan qaranlıqların ortasına

düşən kimsə kimidir. Belə bir kimsə, nə xeyirini və şərini bilər,

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 531

nə də faydalı olanla zərərli olanı bir-birindən ayırt edə bilər. Aşağıdakı

ayələr, bir baxımdan təfsirini təqdim etdiyimiz ayələ eyni məqsədə istiqamətlidirlər:

"Ancaq eşidənlər çağırışa razılıq edərlər. Ölülərə gəlincə Allah

onları dirildəcək." (Ən'am, 36) "Kişi və qadından hər kim inanmış

olaraq yaxşı bir iş etsə, onu dünyada xoş bir həyatla yaşadarıq."

(Nəhl, 97)

Bu ayədə, pozğunluq ölüm; iman və ya doğru yol üzrə olma da həyat;

diriltmə hidayətə yönəlmə; nur saleh əməllərin şüurunda olma; qaranlıq

də cəhalət şəklində örnəkləndirilərək kinayəli bir izahatla təqdim edilir.

Bu ifadə tərzinin təməlində ümumi anlama və izah etmə hədəfi

yatmaqdadır. Çünki bu ayələrə həmsöhbət olanlar, insan üçün insan olduğu

baxımdan, maddi ləzzətləri qəbul etmə və bunlara istiqamətli iradi bir

hərəkətin, meylin mənşəs(n)i olan bu heyvani həyatın kənarında bir həyat

nəzərdə tutmurlar.

Onlara görə, haqqında danışılan bu maddi bağışlayar/hədiyyələr baxımından mömin ilə kafir

arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Bu, həm mömin, həm də kafir üçün

eyni nisbətdə etibarlı olan bir qanundur. Bu səbəbdən möminin iman nuruyla

dirilən və insanlar arasında bu nur vasitəsilə gedən biri, kafirin

də pozğunluq ölümüylə ölmüş, qaranlıqlara basdırılmış və oradan çıxa bilməyən

biri olaraq təsəvvür edilməsi, konkretləşdirici və örnəkləndirici

bir üsulla gerçək mahiyyətlərinin gözlər önünə sərilməsini məqsəd qoymaqdadır.

Ancaq mövzunun axışı üzərində yaxşıca düşünüldüyündə, Quranın ümumi

mesajı göz önünə alındığında, ayənin bundan kənar bir mənasının olduğu

və sıravi insanların bu mənas(n)ı asanca qavraya bilmədikləri aydın olar.

Çünki uca Allah ilahi əmrlər istiqamətində hərəkət edən insana

Quranda əbədi, sonsuz bir həyat izafə edər və bu həyatın dünyəvi

ölümlə kəsilməyə uğramadığını ifadə edər. Beləcə ilahi əmrlər

istiqamətində hərəkət edən insan Allahın rəhbərliyi, vəlayəti altında,

ONun qorumasının əhatəsindədir; Allahın zəmanətiylə qorunmaqdadır.

Ona heç bir pislik və pozulma sirayət etməz. Yorğunluq və

bədbəxtlik onun səmtinə uğramaz. O Rəbbinin sevgisinə budaqmışdır,

ONA yaxın olmanın coşğusuyla özündən keçmişdir. Xeyrdən başqa

bir şey gör-mez, yalnız xoşbəxtliklə qarşılaşar. O təhlükəsizlik və sağlamlıq

532 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

içindədir, qorxu və təhlükə nədir bilməz. Tükənməz, sonu gəlməz bir

xoşbəxtlik, coşğu və ləzzətin içindədir.

Bu xüsusiyyətlərə sahib olan bir insan, başqalarının görə bilmədiklərini görər,

onların eşidə bilmədiklərini eşidər, onların düşünə bilmədiklərini düşünər,

istəyə bilmədiklərini istər. Bəli, onun işlərinin xarici görünüşü, hərəkətlərinin

və duruşlarının formas(n)ı başqalarının işlərinə, hərəkətlərinə və duruşlarına

bənzər, onları xatırladar; amma onun başqasında olduğundan

çox daha kənar bir şüuru və iradəsi vardır. Çünki o, digər insanlarda

olmayan şüur və iradənin qaynağı olan həyata malikdir. Bu səbəbdən

mömin başqasında olmayan, başqasında olana bənzəməyən bir həyat

növünü yaşamaqdadır.

Ümumiyyətlə insanlar eynilə digər canlılar kimi yaşamanın gərəklərinə

istiqamətli bir şüura sahibdirlər, bu gərəkləri yerinə yetirməyə bağlı iradi

bir hərəkət içindədirlər. Ki bu, insanlarla digər canı növlərinin ortaq

xüsusiyyətidir. Bununla birlikdə, insanın digər canlı növlərindən daha

gəlişkin bir canlı növü olduğundan, onun digər canlı növlərindən daha

üstün bir həyat yaşadığından şübhə etmərik. Çünki insanın yaşayarkən

sərgilədiyi fəaliyyətlər, bütünsel düşüncələr və sırf özünə xas

ağıl icra etmələr başqa canlılarda görülməz. Eyni şəkildə bitkilərlə

müqayisə etdiyimizdə heyvanlar üçün, primitiv yaranma mərhələləriylə müqayisə etdiyimizdə

bitkilər üçün belə bir imtiyaz nəzərdə tutarıq. Buna görə hər

canlı növü özündən əvvəlki varlıq mərhələsinə görə daha yüksək bir

mövqeyə, daha gəlişkin bir həyat formasına malikdir.

Bu səbəbdən özünə elm və iman verilən, sarsılmaz qəti inanc səviyyəsinə

çatan, artıq özünü tamamilə Rəbbinə yönəldən, Rəbbindən

başqasına maraq duymayan, başqasının qəbul edə bilməyəcəyi şeyləri qəbul edən,

başqasının çata bilməyəcəyi şeyləri istəyən insan üçün başqasının

həyatından yüksək bir həyatın, şüuruna yol göstəricilik edən bir nurun,

özüylə və həyat mühitiylə birlikdə olan bir üstün iradənin olduğuna

hökm etməliyik.

Uca Allah bu xüsusla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Onu xoş bir

həyatla yaşadarıq." (Nəhl, 97) Bəli onların bir həyatları vardır; amma

təbiəti gərəyi xoşdur, bu xüsusiyyətiylə bilinən həyatın kənarında bir

səviyyədədir. Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Kalpleri var, lakin

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 533

anlamazlar; gözləri var, lakin onlarla görməzlər; qulaqları var, lakin

onlarla eşitməzlər. İşdə onlar heyvanlar kimilər, hətta daha da pozğunlar.

Və işdə qafillər onlardır." (Ə'RAF, 179) Burada uca Allah, nəzərdə tutduğu

kəslərin möminlərinki kimi ürəklərə, gözlərə və qulaqlara sahib olduqlarını

ifadə edir; ancaq bu orqanların möminlər məzmununda gördükləri

funksiyaları onlar baxımından olumsuzluyor. Bununla da kifayətlənmir,

möminlərin özlərinə xas bir ruha da sahib olduqlarını vurğulayır:

"Allah onların ürəklərinə iman yazmış və onları özündən bir ruh ilə

dəstəkləmişdir." (Mübarizə, 22)

Bundan da aydın olur ki, mömin əsasında həyatın da, nurun da bir

həqiqəti, bir reallığı söz mövzusudur; şifahi/sözlü iltifatın, ləfzi əhatənin xaricinə

çıxmayan məcazi mənada deyil. Bu səbəbdən Allah qatında möminlərə

xas olaraq ön görülən xüsusiyyətlər, insanlar tərəfindən təsəvvür

edilən mənadan çox daha həyat adını layiq olmaqdadır. Necə ki

insan deyilən canlı növünün həyatı heyvanların həyatına, heyvanların

həyatı bitkilərin həyatına görə bu adı daha çox layiq olmaqdadır.

Buna görə, "Ölü ikən özünü diriltdiyimiz..." ifadəsinin mənas(n)ı budur:

Özü etibarilə [hidayətdən məhrum olduğu üçün] pozğun olan və ya

Rəbbinə iman etmədən əvvəl kafir olan pozğun kimsəni -ki bu da bir növ

ölümdür- biz iman və ya hidayət -ki ikisi də eyni qapıya çıxar- həyatını

bəxş edərək diriltdik və ona bir nur verdik, yəni imanından qaynaqlanan

bir elm bəxş etdik. Necə ki həm Şiə alimlərin, həm də Sünni alimlərin

rəvayət etdikləri bir hədisdə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur:

"Kim bildiyiylə əməl etsə, Allah ona bilmədiklərini bəxş edər

və ya Allah ona bilmədiklərini öyrədər." Çünki iman ruhu insanın

içinə girib qalıcılıq qazanınca, görüşlər və əməllər bu imana uyğun

şəkillərə çevrilərlər, qətiliklə ona zidd düşməzlər. Eyni vəziyyət

üstün və alçaq xüsusiyyətli bütün bacarıqlar, xarakterlər üçün etibarlıdır.

Bunlar da insanın iç dünyasına yerləşincə, özləriylə hər baxımdan

bənzəyən görüş və davranışlara çevrilərlər.

Bəzilərinə görə, ayədə keçən "nur"dan məqsəd, iman və ya Qurandır.

Amma bu, ayələrin axışına uzaq bir mənadır.

Bu nurun mömin üzərindəki ən diqqətə çarpan fəaliyyəti, "insanlar arasında

gedə biləcəyi..." şəklində ifadə edilmişdir. Yəni qapqaranlıq ictimai

534 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

həyatı məzmunundakı səfərində bu nurun işıqlığında yol al/götürər. Elə

ki bu nur, insanın həyatda xoşbəxt olmasına yarayan faydalı əməlləri

al/götürüb, bu barədə zərərli olan əməlləri tərk etməsini təmin edər.

İşdə yaşaması və nura sahib oluşuyla möminin vəziyyəti bundan ibarətdir.

Görəsən mömin, bir başqası "kimi olarmı?" Ki bu başqasının

xüsusiyyətləri də bu şəkildə ifadə edilmişdir: "qaranlıqlar içində olub..."

Yəni, pozğunluq qaranlıqları içindədir, iman nurundan məhrumdur.

"ondan heç çıxa bilməyən..." Çünki ölüm, həyatın fəaliyyətini

göstərməz. Bu səbəbdən kafirin, axirətinə faydalı olacaq və aqibətinin

xoşbəxtliklə bəzənməsini təmin edəcək əməllər işləməsini ümid

etmək, doğru deyil.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən bunu anlayırıq: "qaranlıqlar

içində olub ondan heç çıxa bilməyən kimsə kimi olarmı?" ifadəsinin [orijinalı

olan "ke-men meseluhu fi'z-zulumat" cümləsinin] təqdiri bucaqlımı

belədir: "Ke-men hüve fi'z-zulumat=Karanlıklar içində olan və oradan

çıxa bilməyən kimsə kimi." O halda ifadədə mahzuf bir mübdədə

["hüve"] vardır və o mevsula ["məhrum"] dönük əvəzlikdir. Bir görüşə görə

isə, cümlənin təqdiri bucaqlımı belədir: "Ke-men meseluhu məsəli məhrum

fi'z-zulumat=Örneği qaranlıqlar içində olanın nümunəs(n)i kimi olan kimsə..."

Bunun, təqdiri bucaqlımı gərəksiz yerə artırmaqdan başqa bir qorxusu

yoxdur.

İşdə kafirlərə, etdikləri işlər belə bəzəkli göstərilmişdir.

Ayənin girişinin axışından, "kezalike=işte belə" bənzətməsinin, detalın

əsl olana bənzədilməsinə bir nümunə olduğunu anlayırıq. Bununla

güdülən məqsəd də ümumi bir qaydaya vurğu etməkdir. Eynilə bu ayələrdə

olduğu kimi: "İşdə Allah haqq və batil üçün belə nümunə verər." (Rə'd,

17) "İşdə Allah belə nümunələr verər." (Rə'd, 17) Yəni, işarə etdiyimiz nümunəs(n)i

bir əsl, bir prinsip olaraq al/götür və rast gəldiyin nümunələri onunla

müqayisə et, müqayisə et.

Bu səbəbdən, "İşdə... belə bəzəkli göstərilmişdir." ifadəsinin mənas(n)ı budur:

Verilən nümunədə ifadə edildiyi üzrə kafirlər qaranlıqlarda olub o qaranlıqlardan

xilas olması söz mövzusu olmadığına görə, onlara əməlləri

də bəzəkli göstərilmişdir. Bu bəzəmə o qədər cazibədardır ki, onlar bu a

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 535

melleri işləməkdən özlərini al/götürə bilmirlər. Bu əməllər onları sanki

hapseder, xoşbəxtlik atmosferinə çıxıb azadlıqlarına qovuşmalarına

icazə verməz. Belə ki əbədi olaraq nurun ucsuz-bucaqsız dünyasına çata bilməzlər.

Və Allah zalımlar birliyini doğru yola çatdırmaz.

Bir görüşə görə, "İşdə... belə bəzəkli göstərilmişdir." ifadəsindəki təşbehin

gerisindəki məna budur: Bunlara iman bəzəkli göstərilib ona görə

əməl etmələri təmin edildiyi kimi, bunlara da küfr bəzəkli göstərilib ona

görə əməl etmələri təmin edilmişdir. Beləcə bəzəkli göstərmə baxımından

bunların vəziyyəti ilə bunların vəziyyəti bənzəmişdir. Ancaq bu şərh

ayənin axışı ilə uyğun gəlmir.

123) Beləcə hər şəhərin böyüklərini orada tələ qurmaları üçün oranın

günahkarları etdik. Halbuki onlar özlərindən başqasına tələ qurmurlar,

lakin fərqində deyildirlər.

Ayə belə bir mesaj verir kimidir: Biz bir birliyi diriltdik, onlara

insanlar arasında getmələrini asanlaşdıracaq bir nur verdik. Digər

bir birliyi də diriltmədik; onlar qaranlıqlar içindədirlər, oradan çıxa bilməzlər.

Özlərinə bəzəkli göstərilən əməlləri də onlara fayda verməməkdə,

onları bu qaranlıqlardan qurtara bilməməkdədir. Bunun kimi,

hər şəhərin böyüklərini oranın günahkarları etdik ki, dini dəvətə,

Peyğəmbərə və möminlərə qarşı tələlər, planlar kursunlar, intriqalar

çevirsinlər. Amma bunun onlara bir faydası olmayacaq. Çünki onlar

qaranlıqlar içindədirlər; görə bilməzlər. Bu səbəbdən qurduqları tələlərin

öz başlarına keçdiyinin, etdikləri planların boşa çıxdığının,

intriqalarının ayaqlarına dolandığının fərqində deyildirlər.

Buna görə, "İşdə kafirlərə, etdikləri işlər belə bəzəkli göstərilmişdir."

ifadəsi, onların bəzəkli göstərilmiş əməllərinin onları içində olduqları

qaranlıqlardan qurtarma barəsində bir fayda vermədiyini vurğulamağa

istiqamətlidir. "Beləcə hər şəhərin... etdik..." ifadəsi də, işlədikləri

əməllərin, qurduqları tələlərin başqalarına zərər vermədiyini,

tələlərinin öz başlarına keçdiyini, amma göz gözü görməz bir qaranlıq

içində olduqları üçün də bunun fərqində olmadıqlarını vurğulamağa

istiqamətlidir.

Bir görüşə görə, ayədəki ["kezalike" sözüylə edilən] bənzətmənin

şərhi belədir: "Sənə izah etdiyimiz nümunə kimi, kafirlərə etdikləri

536 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

işlər bəzəkli göstərilmişdir. Yenə bunun kimi, hər şəhərin böyüklərini oranın

günahkarları etdik. Eyni şəkildə nur sahibini möminlərdən etdik,

dinə qarşı tələ quranları da günahkarlardan. Belə etməmizin səbəbi,

möminlərin seçimlərini yaxşı istifadə edib doğru yolu tapmaları, kafirlərin də

pis bir seçim edib sapmalarıdır. Bu səbəbdən hər iki qrupla əlaqədar ifadədə

"etmə" hərəkəti "olma" mənasında istifadə edilmişdir. Ancaq ilkində ilahi

lütf, ikincisində isə tələ qurma imkanının təmin edilməsi təsirli olmuşdur."

Amma nə var ki bu şərh, bir ölçüdə ayənin axışından uzaqdır.

"Beləcə hər şəhərin böyüklərini oranın günahkarları etdik." ifadəsinin orijinalındakı

"ceale" hərəkəti, "...bir nur verdiyimiz..." ifadəsinin orijinalındakı

"ceale" ilə eyni mənada istifadə edilmişdir. Hər ikisinə də "yaratma"

mənas(n)ı uyğun düşməkdədir. Bu səbəbdən belə bir məna nəzərdə tutulmuşdur:

"Hər şəhərdə oranın günahkarları olan böyüklərini yaratdıq ki, orada dini

dəvətə maneə törətmə məqsədinə istiqamətli tələlər kursunlar."

Onların tələlər qurmalarının yaradılmanın məqsədi, edilmənin hədəfi

olması, aşağıdakı ayədə işarə edildiyi kimi atəşə girmənin uca Allah

tərəfindən təyin olunmuş bir hədəf olmasına bənzər: "And olsun, cəhənnəm